De Colección Mutis
Revisión del 15:57 10 mar 2015 de Diegomez (discusión | contribuciones)
(dif) ← Revisión anterior | Revisión actual (dif) | Revisión siguiente → (dif)
Saltar a: navegación, buscar



Conjunto documental de lingüística indígena
colonial de la Biblioteca Nacional de Colombia



Logo icanh.png


2014 - 2015



Transcripción

Diccionario y Gramática Chibcha
Anónimo














Diego F. Gómez y Jennifer Torres














Raro Manuscrito 158
Biblioteca Nacional de Colombia

1

Vocabulario
De la lenga Mosca chibcha,

A


A: prepoçiçion de mouimiento local =
A: prepoçiçion de mouimiento local a perʃonas _ muy[-]
sa. Como uoai[1] a mi padre: zepaba muys.ina =
A; alguna parte = epqua quyca =
Abahar = obasbqusqua; que eʃ Soplar =
Abarcar Con los brazos = zepquacaz ynaiane, como
bíen podre abarcalle = es ichoquez es unga[2] zpquaca-
z. ynaiane. no puedo abarcarte. mis ichoquez[3] -
zepquacaz ynaíanza.
Abarcar Con la mano = zyta zapqua. Como bien po[-]
dre abarcarle: cambquyquy z. es. unga zyta zap-
qua =
Abarrar Como a la pared - ípqua uie tapías bgyísu[-]
ca, ipquauie tapías zeguítysuca. abarrolo, dio con
el en el palo: quyes abgyi chahas abgyí, dio Con el en
mi. ichas bgyi, l. hichas zguíty, dio Con el en mí
Abatirse el abe, = guas amisqua. abajo, advbo,
respecto de un camíno, o calle, o suelo, que eſta cues[-]
ta abajo, o en una pared o lienço colgado o en otra
qualquiera Cossa enhieſta =
Abajo, eſto es en la parte baja guasaca, L, tyna,
aunquel primero maʃ çirbe para los Vbos de poner
y hazer, Como guasaczo: y el segundo para los Vbos
deſtar, ponlo abajo = tyna asucune, abajo eſta
Abajo advbo, eſto es no en parte alta çino en el suelo
hichana, L, hichafihistana.

Abajo,
  1. Creemos que lo correcto debió ser "uoi".
  2. Creemos que lo correcto debió ser es ichoques esunga.
  3. Creemos que lo correcto debió ser ichoques.

Abajo de otra Coʃa = ityna, mtyna, atyna, abajo
de mi, abajo de ti, abajo del. zuetyna, abajo de
mi caʃa, aunʠ con los Vbos de poner ʃe podra uʃar
de otros advbos, Como abajo de la ygleçia are mí
cassa: ygleçian guasac gue zuebquynga, L, ygle[-]
çían guas gue zue bquynga =
Abajo. advbo de movimiento = tyca, L, tyia, co[-]
mo tycina, L, tyiína, uoi abajo, eſto es al lugar
bajo =
Abajo, advbo de movimiento, eſto es açiabajo =
guasa, Como guas suhucu: tira âcia bajo =
Abajo, en coʃas ʠ tienen fondo Como es el agua uaçijaʃ
y barancaʃ = etaca, y ʃirbe para quietud y mouimiento
Abajo, e&to es debajo = uca L, usa.
Abeja = busua pquame abeja de tierra caliente - tochua
Abertura de lo ʠ ʃe hiende = atôca =
Abil coʃa = apquyquy chie gue.
Abil es = apquyquy chíegue gue.
Abilidad = pquyquychie, L, pquychia =
Abìlíçimo = apquyquy chie ynie puyca-
Abílíçimo es = apquyquy chiez ynía puyquyne =
Abismo - eſto es hondura sin suelo no ai bocablo particu[-]
lar podraʃe desir aʃi, etazynia puyquyne hichazan[-] =
histysucaza=
Ablandar lo duro = bsuscasûca =
Ablandarʃe lo duro = asuscansûca, L, ahysiensûca
Ablandar la maʃa del maiz = bchosqua, L, bgachasûca,
Ablandada eſtar aʃi = iachoquene iagachoane,
Ablandada aʃi = achocûca. agâ choca=

Ablandar

2

Ablandarʃe la tierra = atahuansuca =
Ablandar El Coraçon = apquyquy bchuesuca, L,
apquyquy choabgasqua =
Ablandarce El coraçon = zepquyquyza Chuensuca,
L, zepquyquy cho cagasqua
Abogar = asanzecubunsuca
Abogada nuestra = chisan cubunuca =
Abollar = tei btasqua = El Vbo es poner[1]
Abollarse = teí amaʃqua =
A bocadoʃ = no ai bocablo pàrtícular pero deçir
a bocados, eſto es bocado a bocado me lo comí todo
anbzas achahane.
A bocados, eſto es dandole un bocado y otro me co[-]
mí todo el pan = chabun sucoc bgys achahane =
Abominable coʃa = anhistyzinga cuhupqua =
Abominar = muezemístyzinga cuhuca guene.
Abonar el tiempo = uíde aclarar =
Aborreçer = zuhuca guahaicansuca aborrescole;
hoczuahaicansuca, aborreʃeme a mí
Aborrescole = zuhucagua haican mague =
Aborrecer = zfuchuan abcusqua: aborrescole, mfu[-]
chuan bcusqua, tu me aborreʃeʃ. Pret.o bcu - partiçi[-]
píos: chabcusqua[2] chabcuc[3] , chabcunga=
Aborreʃcole = zefuchuan abcumague,
Aborrecer = chahân abqusqua, aborreʃcole =
Aborreʃcole, chahan abcuimague, L. zuhucabcuí[-]
mague =
Abortar mal parir = zie zamasqua, mie zamasqua,
aíc zamasqua =

Abraçar
  1. Esta oración aparece con tinta distinta a la original.
  2. Creemos que lo correcto debió ser chahan bcusqua.
  3. Creemos que lo correcto debió ser chabcue.

Abraçar = es ichosqua, mis ichosqua, miís íchos[-]
qua, abraçole abraçote abraçoos a boʃotròs =
Zis achosqua. El me abraça a mi. chiis achosqua
El nos abraça a nosotros=
Abraçar = Esizasqua, misízasqua &.a trançiçíon
Como la paʃada =
Abraçar = es bquysqua, mis bquysqua, transiçion, Como &.a
preterito, es bquyquy =
Abraçar deʃoneſtamente. = zepqua czbchosqua=
Abraçado le tengo, = es izone, es isucune, tranʃiçion &.a
Abraʃarʃe, hacerʃe aʃqua = agatansuca,
Abraʃar, verbo actibo no le aí, díraʃe deſta manera
hierroz gata camnyquys āgatane: metío El hierro
en el fuego y quedo echo braʃa,
Abrigar = uide calentar,
Abrir = quyhycas biasqua: yo abro, quyhycas, mias[-]
qua: tu abreʃ, quyhycas abiasqua, aquel abre &.a
ynperatiuo, quhycas iao: partiçípios, quyhycas cha[-]
iasca, quyhycas chaiao a quyhycas chaianga,
Abrir = hyquis bíaʃqua, hyquis mìasqua &.a
Abrir = hyquis bzasqua,
Abrirʃe = quyhycas aiansuca, L, hyquis azasqua =
Abierto eſtar = hyquis azone.
Abrir lo que no es puerta, ytas zemasqua: ynperatiuos
ytas uacu, partiçipios, ytas chauasca. ytas chaua[-]
ca. ytas chauanga=
Abrirse lo que no es puerta = ytas auasqua =
Abíerto eſtar lo que no es puerta = ytas auaquene=
Abrir, eſto es deʃenboluer, desdoblar = ytas btasqua

Abrirʃe

3

Abrirʃe deſta manera = ytas atasqua =
Abierto eſtar assi = ytas atene =
Abrírʃe la flor = obaza finsuca, obaz atonsuca, L,
obaza chotonʃuca ytas aiansuca. ytas ahusqua
Abrirʃe laʃ manos o píeʃ de grietas - ytaz atosqua-
quihichaz atosqua =
Abrirʃe la pierna de eʃa m.a [1] - gocaz afinsuca =
Abrir la boca = abgasqua amgasqua &.a Abre
la boca, a, so, partiçìpioʃ achahasca, achaha[-]
ia achahanynga,
Abíerta tener la boca = azeguene #[2]
Abrír los ojos = zupqua zemisqua, mupqua=
mmisqua, opqua zamisqua, pret.o zupquaze[-]
mique, ymperatiuo, mupqua uizu abre tu
Los ojos, partiçìpìos: zupqua chauisca, zupqua,
chauiza, zupqua chauinga =
Abiertos tener los ojos = zupqua zauizene, mupqua
zauizene opqua zauizene. sí yo tubìera abìertos loʃ
ojos. zupqua uizasan, mupqua bizasan. opqua, uì[-]
zasan &.a
Abrír los ojos El cachorrillo despues que a nacido o el
enfermo que mucho tienpo los a tenido ʃerradoʃ: opqua
zabtosqua =
Abrir las piernaʃ - zgata btosqua =
Abrír las piernas, zeganyca btosqua =
Abíertas tener las piernaʃ - gahaze izone =
A buen tiempo = esupqua =
Aca, adverbio de quietud es lo mismo que aqui - si[-]

naca: Aca.
  1. Creemos que es “manera”
  2. Texto tachado e ilegible.


Aca, adverbio de mouimiento = si, L, síe ##[1] pe[-]
ro Cada uno pide diferentes Verbos Como ʃe uera
por los Exenplos çiguienteʃ, traelo aca, sisoco, d[e] aca
aca, sinyu. echalo aca: sito, aca uino: si ahuque
llegate aca, siecazo, L, sieca ptycu, llegaos aca sieca[-]
bizu. si es multitud de jente que eſta en hilera , llega[-]
os aca, si suhuco: llegalo aca, síecquycu, çi es coʃa larga,
llegalo aca: sí suhucu =
Acabarse = achahansuca, L, abgyunsuca=
Acabarse perfiçionarse = ycachuensuca-
Acabar perfiçionar = ycbchuesuca -
A cada uno = achy. achye =
A cada hombre = muysca achyc achyc, L, muysca ata
muysca ata =
A cada uno le di un tomín = achyc achy tomin ata fuy[-]
zy hoc mny =
A cada uno le di dos paneʃ = achyc achyc funboza
fuyzy hoc mny =
A cada uno le di lo ʠ era ʃuyo = achyc achyc epqua[-]
nuca hoc mny=
A cada uno le di ʃu manta = achyc achyc aboi, nu[-]
ca hoc mny -
A cada uno le di lo ʠ le perteneçìa = achyc achyc
agua canuca hoc mny =
A cada uno able de por ʃi = achyc achyc abohozy
zecubune =
A cada palabra ʠ le diʃen ʃe enoja = yc cubun puẏ[-]
nuca agensuca =

A cada paʃo.
  1. Texto tachado e ilegible.

4

A cada paʃo = spquin spquina, L, ateza atezaca, L,
aganza aganzaca =
Acaêçer = aquynsuca, acaêçíome, chahâs aquyne
Acanalada por la azequia = Siquie achichy cosy[-] nuca -
Acardenalarʃe = zymuynynsuca=
Acardenalar a otro = ysbgyis, amuynene: dil de gol[-]
pes, y puʃoʃe acardenalado no ai otro modo deçir,
Acaríçiar de palabra = chocguec zegusqua=
Acariçia de obra, agasajar = choc guec bquysqua
Acaʃo = fahacuca, L, pquynuca =
A caballo = hycabaigyca-
Acaudalar haçienda adquirîlla = zípquazagasqua
Acaudalar alguna coʃa adquirílla hacella suya =
ípquauie zipquac bgasqua=
Aclararʃe el agua o coʃa liquida = achysquynsuca
Aclarar La uerdad = ocanxingue muyian btas[-]
qua, L, aguesnuc muyian btasqua=
Aclararʃe la uerdad, = ocanxingue muyian antaʃ[-]
qua, L, aguesnuc muyian antasqua, L, muyian
abcasqua. preterito abcaque, L, muyian amisqua
Aclararʃe el apoʃento = quypquan muyian aqu-
ynsuca=
Aclararʃe el tiempo = quyca muyian abquysqua,
L, quyca muyian agasqua, L, quyca muyían
aquynsuca =
Aclarar lo ʠ ʃe diçe eſto e& deçillo claro = muyìa
zegusqua, L, aguesnuc zegusqua=

Acoçear

Acoçear = ynbzahanasuca =
Acojer alguno en su caʃa = zuen uí bzasqua=
Acojerʃe en caʃa de alguno = aguen ui izasqua=
Acojerʃe a otro para ʃer faboreçido = amuyszansuca
Acojioʃe apreto[1] = amenans ana: amenans abca-
que =
Acometer a otro = amuyʃ zemisqua, L, amuys bcas[-]
qua bcaque =
Acometer, arremeter, enbeſtír en el enemigo =
obac itasqua =
Acompańar a otro Como Criado = obatan izone =
Acompaǹar a otro Como ygual = emzac chíbízine.
Acompańar a otro yrle çiruiendo yrle acompa[-]
ńando Como Criado = obotac ínasqua-
Acompaǹar a otro Como ygual = emzac chinas[-]
qua abohoze ínasqua-
Acompańar a otro en alguna acçíon Como mi[-]
niſtro suyo diçeʃe Con eſte adverbio, zubatac,
mubatac, obatac, y el Verbo ʠ çignifique la
tal acçion Como acompańole a trabajar: Ob[-]
tac ichosqua =
Acompańar a otro yendo delante = aquyi inas[-]
qua L, aquyhys inasqua =
Aconʃejar a otro = ahuy˰i chyc˰a zegusqua, L, a[-]
hui chyca zecubunsuca, L, aquyi zegusqua, L,
aquyi zecubunsuca - ahuichcâ choc, buen consejo
Acordarʃe eſto es Venirle a la memoria = zpquen[-]
agasqua=

Acordarʃe
  1. Aquí la palabra "apretó" tienen el significado de "acelerar el paso".

5

Acordarʃe tenerlo en la memoría, zepquen asu[-]
cune zepquen apquane =
Acordarʃelo a otro, no ai Verbo actíuo podraʃe
deʃir aʃi, chahac miguques[1] zepquen aganga.
direismelo y acorʃeme ha,
Acortar algo = asucazac bgasqua, L, asucaz-
bquysqua =
Acoʃar alguno Con mal tratamiento = zemaísuca.
Acoʃar a otro Correr traʃ el = zemohoisuca =
Acoſtarʃe para dormir = aizegusqua = aiagu.
Acoſtarʃe eſto es tenderʃe en el ʃuelo = hichas-
izasqua
Acoſtado eſtar deſta manera = hichas ízone
Acoſtado eſtar = quypquac izone camac ízone:
hichas izone, quychyc izone=
Acoſtarʃe de lado = quychyc ízasqua=
Acoſtado eſtar aʃi - quychyc ízone.
Acoſtar de lado a otra coʃa = quychẏc bzasqua.=
hycha quychyczo, acoſtarʃe bocarriba=
Acoſtarse bcarriba = ybcac ízasqua-
Acoſtado eſtar aʃi, ybcac izone =
Acoſtar boca ariba a otro = ybcac bzasqua=
Acoſtarʃe boca arriba diʃeʃe tambien, hyc izasqua,
L, híchas ízasqua=
Acoſtarʃe bocabajo = saca fihist ízasqua, L,
fihizqua, fihist izasqua-
Acoſtado eſtar assi = saca fihist izone, L, fihi[-]
zqua, fihist ízone =

Acoſtar a otro
  1. Creemos que originalmente era aguques, tal como aparece en el 2922.

Acoſtar a otro bocabajo = saca fihist bzasqua,
L, fihizqua fihist bzasqua=
Acoſtunbrarʃe = ys atyne, L, apqua caga, L,
apqua caguene. Todos eſtos ynperʃonaleʃ poſt[-]
pueſtos al verbo de Cuya acçíon se trata sìg[-]
nifican eſtar acoʃtunbrado, abituado, echo,
Como, jugar bquysquaʃ ysatyne. eſtoi acos[-]
tumbrado a jugar, L, jugar bquysquas a-
pqua caga, L, jugar bquysquaʃ apqua cagu[-]
ene
Acreʃentar aumentar = ycbgyisuca.
Acreʃentarʃe = ycagyisuca, L, ynazysqua L,
aiaoansuca-
Acudir, Vide llegarse, Vide yr =
A Cueſtas poner = agahan bzasqua =
A Cueſtas de otro ponerʃe = agahan izasqua.
A Cueſtas de otro eſtar = agahan izone=
A Cueſtas llebar = bhûs ìna bhûs bxy=
Aculla = anaquia=
Acuʃar = bsipquasuca. Pedroz chahac mab[-]
sipquao. Pedro te acuʃo delante de mi, o se
me quejo de ti. puedeʃe tambíen deçir hycha-
z. bohoze. mabsipqua =
Achacarle a otro algo, hazerle Cargo echar[-]
le la Culpa = ynbzysqua, L, agahan, mn-
ysqua. preterito. mnyquy, L, agycbzasqua,
Achacarsele ocaʃionarʃele el mal = opquaca[-]
gasqua, Como. ixiunsucas fibac zmis opqua

cagas-

6

cagâs ziusuca, eſtaba ʃudando fuime al aire,
y de eʃe achaʠ eſtoi malo =
Achaque, ocaʃion, del mal que te vino = opqua
Como, ipquo opquas abgy: de ʠ achaque murio:
aiusucas fibaz. ycamigue opquas abgy: eſtaba
malo y entrole el aire y eʃe fue El achaque de ʠ mu[-]
río. ẏsgue opqua, eʃe fue El achaque,
Achacoʃo enfermizo = iuquyn=
Achacoʃo eſtar = iuquync zguene,
Achicar = anupquac bgasqua, anupquac bquysqua[-]
ys btasqua
Açacan aguador = ʃie magahazesuca,
Açafran de la tierra = chuegas ychihiza, La mata
se llama, chuegasua,
Açelerarçe darse priesa = zihizensuca Ymperat[iv]o
ahizesu date priesa
Açelerar a otro, dalle prieʃa = zemihizesuca=
Açepíllar = zemohosysuca=
Açeptar deçir que ʃi = ehe bgasqua,
Açequia = síquie=
Açequia haçer = siquie bquysqua,
Açerca = Eca. Como açerca de eʃo ysyica, morica[-]
chiuza, tratamos de la demora, Díos ica chiuza, tra[-]
tamos de Díos, ʃi ʃe trata de otraʃ perʃonaʃ se toma
ya por mormurar, Como: zica zaguque, dijo mal
de mi =
Açercarʃe al lugar o a la perʃona = anguac zpquasqua,
L, anguac zequysqua, anguac zuhusqua, zyngua

cahuque

cahuque açercarʃe a mi =
Açercarse al lugar o perʃona = btequesuca, Como:
iechunsa chibtequesuca: ya nos bamos açercando
a tunja iequihicha chibteque ya nos emos açerca[-]
do a Santafe, =
Açercarʃe eſtar ya ʃerca = atequensuca, ya se ba
açercando, iatequene, ya eſta cerca, ieguezate[-]
quene, ya eſta cerca El pueblo =
Açercarʃe el tiempo de lo ʠ ha de ʃer, o se ha de haçer,
Como ya ʃe açerca mí muerte = iebgynga zatequene,
ya se açercan vestras Confeçioneʃ: ieconfesar mib-
quynga zatequene =
Açertar, caer en lo que primero dudaba = iezu[-]
huichy cazyquy, ya acėrte.
Açertar Salirme verdad Lo que digo = chaguis[-]
caz afihiſta cazasqua=
Açertar dar en el blanco = ynamí actiuo no le
ai, çíno diraʃe aʃi, bgyis ynami, tire y di en el bl.co
Açotar, zeguútysuca =
Açotar a unos y a otros, haçer exerçiçio de eʃo =
ichihizogosqua=
Açotador, que lo tiene de mańa dar a unos y a otroʃ
= achihizuanmague
Açotarʃe = zuitysuca, muítysuca, terçera perʃo[-]
na no tìene ní tampoco plural, diran: atas aguity:
El proprio se açoto =
Açotea exerçíçio de aʃotarʃe = guity =
Açote de quero, ioque =

Açul,

7

Açul = achysquyn mague, L, chysquyco =
Açul haçerʃe = achysquynsuca-
Adelantarʃe = quyhyn inasqua merechi be tu prí[-]
mero mehecha chiua, es ymperatiuo yrregular,
Adelante eſto es mas alla = ynaia, L, ynacaia
Adelante es = ynaîgue, ynacaîgue,
Adelante mas alla de la cassa de pedro = pedro guen
aigue, L, pedro guenac gûe,
Adelante paʃar = aizemisqua,
Adelante eſta = anacaigûe azone, y si es coʃa que eſta
tendida por el ʃuelo, acazone, acazona íe, El qamino
que eſta aqui delante =
Adelante açerʃe eſto es maʃ alla = ac izasqua, acíty[-]
hysqua aczequysqua, eſte ultimo çirbe no mas de para
quando eſta en pie =
Adelgaçar = sotuc bgasqua-
Adelgaçarʃe = ʃotuc zegasqua,
Adentro = huia: adverbio de mouimiento.
Adentro mas adentro = huie =
Adereçar = choc bgasqua, L, choc bquysqua, L, choc =
bzasqua =
Adereçarʃe, ponerʃe bíen la coʃa = choc zgasqua=
Adeudarʃe = ichubia gosqua =
Adeudado = chubiaquyn=
Adeudar a otro por el dańo ʠ haze por ser su hijo o criado
o cauallo = achubia, zybquysqua =
Adeudarʃe, contraher deuda en el modo dicho = chubiaz[-]
aquyne =

Adeudar

Adeudar a otro esto es ponelle falla = achubia zeb[-]
quysqua =
Adeudarʃe Contraer deuda en el modo dicho, íchu[-]
biaz aquyne
Adeudarme por el eſto es por el daño ʠ hiço mi hi[-]
jo, Criado o caballo = ycic hubiagosqua, ycic hubía[-]
go: heme adeudado por el =
Admirarʃe = zepquyquyz ysamuyn˰e, L, quyca[-]
gataz chaha samuyne admireme, sa, es tanbíen
palabra de admiraçion y espanto =
A donde aduerbio de mouimiento, epqua coa=
A donde quiera que bayas te tengo de ʃeguir = epquac[-]
ua mnanga xin, msucas inanga, así se diçe eſta
palabra a donde quiera =
Adonde aduerbío de quietud = epqua nua =
A donde quiera que eſte tengo de ir alla; epquanua
asucun xin amuys zepquanga,
A donde no preguntando diçeʃe Con eſta particula, in,
junta Con partiçìpio Como yn suza fuy zegue en to[-]
das partes eſta =
Adoptar tomallo por hijo = ichutac bgasqua=
Adorar no ai mas del verbo Reberençiar =
Adormeçerʃe dormitar = zquíbaz ahusqua, L, zquí[-]
ba zamasqua =
Adormeçer a otro = zquiguasuca =
Adormeçerʃe La pierna, o otro míenbro = zegoca za[-]
mnyhychysuca =
Adquirir haçienda acaudalalla, benir a tener

hacienda

8

haçienda = zípqua zagasqua=
Adquirir eſto es haçerla suya = zìpqua cagasqua
Adrede = zepquyquyn mpquyquyn, apquyquyn =
Advenedizo = gueba =
Advenedízo queſta ya aveçindado = sunguia -
Advertir, no ai verbo particular podraʃe deçir
por el verbo de saber =
A escondidas = chisgoc, L, ysuac, vine a escondidaʃ
de mi padre zepaba quihichac Chisgoc zuhuque,
L, zepaba quihichac ysuac zuhuque =
A escuras = umzac=
A eʃa hora = yspquaxina =
A eſtas horas = fa sipquaxina. maǹana a eſtas ho[-]
raʃ: aic sipquaxína =
A espaçio = hichana =
Afilar, = asicaz bquysqua=
Afilar ʃacar punta = obtaz bquysqua =
Afligír a otro = apquyquyz bsucasuca=
Afligírʃe = zepquyquyz asucansuca, L, zepquyquyz
zasosqua =
Aflojar = bsuahasuca, L, bsuahantasuca =
Aflojarçe = asuahansuca, L, asuahantansuca -
Aflojarçe la mochila = amuypquansuca =
Afrecho = iga =
Afrentar = afanbquysqua, L, afan asucan bquysqua
Afrentarçe = zefan zaquyne: fue afrenta mia =
Afrenta = zefan, mfan, afan &.a
Afrentado eſtar = zfan ísucanzanquys zpquane

Afrentar

Afrentar de palabra, deçirle palabraʃ afrento[-]
sas = acaca zegusqua=
Aforrar = atys bzasqua-
Afuera aduerbio = fac =
A gatas andar = zebogosqua. diʃeʃe tanbien zemo[-]
ques inanga: yre a gataʃ
Agena cossa = maepqua maguaca =
Agena muger = magui mafucha. y jeneralmente
eſta particula, Ma, antepueſta al nombre es lo
mismo ʠ alienus, a, um
Agi = quybsa =
Agi largo i grande = pquata quybsa=
Agi rredondo y grande = nymqua quybsa =
Agi amarillo = guapa quybsa,
Agi chiquito = agua quybsa
Aguíjar, Correr diʃen. amenans ana fuese corri[-]
endo, apreto y lo mesmo es, amenans abcaque.
Aguija, ymperatiuo. amenasu masaia, amena[-]
suca masaia, diʃen tambien, men abgas ana,
apreto y ʃe fue =
Aguila = tygua =
Agotarçe mermando = ys absuhusqua,
Agotar eſto es Consumir todo el Licor disese por el ver[-]
bo que çignificare la acçion con ʠ ʃe consume
Agria cossa = atyhyzyn mague =
Agradarme algo = zuhuc chogue, zuhuca chuene,
zpquys azasqua =
Agradar a otro = hoc cho bquysqua, eſto es haçer

coʃa ʠ le

9

Coʃa que le agrade =
Agradeçer = aga chíbgas achihichaz bechuesuca
diçen tambíen ipquaz pabanz. inga, yo os lo agra[-]
desco Señor, ipqua ichutanzinga, yo os lo agra[-]
deʃco hijo y deſta manera ban poniendo las perʃo[-]
naʃ Con quíen ablan Conforme a la calidad de ellaʃ
íí ipquanzinga bienzinga=
Agua = sie=
Agua calíente = sisque, L, sie chítupqua =
Agua que no se aya calentado = sie tyhyca=
Aguar el uíno o, otra cosa = siez finyc btasqua,
L, siez fin chichy btasqua=
Aguardar = zmachysuca, a ti te aguardo, mue[-]
gue chaba chysuca. aguardando eſtoí que te bajaʃ
m.nanga gue chaba chysuca. aguardando
eſta Díos que te Conbíertas a el = dioz amuys mp[-]
quy quy choc, mzangaz ama ˰machysucaco=
Agudo de yngenio = apquyquy chiegue=
Agudo de uiſta = opqua chiegue =
Agudo en el oir = acuhuca chiegue =
Aguelo = guexica =
Aguela = caca=
Agujero = phigua =
Agujerear = zpihíguasuca =
Ahechar, = btytysuca=
Ahechaduraʃ = gye =
Ahitarʃe = zie camusuasuca, L, zie cabtysŷsuca
Ahogarʃe en el agua = síecbgysqua =

Ahogar=

Ahogar a otro deſta manera = siecbgusqua.
Ahogar a otro apretandole El Cuello Con la mano
abizac zbioque s bgusqua =
Ahogar a otro atandole la garganta = ipqua bez.
abizac bcamys bgusqua =
Ahogar a otro echandole un lazo al Cuello =
chi hizez achyzas mnyquys bgusqua=
Ahogarçe atraueʃandoʃele algo en la garganta
ípquauiez zpquohozaca nyquys bgysqua, L, zpquo[-]
hozaca zas bgysqua, L, zpquohoz quyhyca ca[-]
nyquys bgysqua =
Ahorcar a uno = guan bzasqua =
Ahorcado eſtar = guan ízone=
Ahorcar a muchos = guan zepquysqua =
Ahorcarʃe = chihizecízasqua =
Ahuientan[1] = biahasysuca = sumgui iahasu[2]
Ahumarʃe = aiquensuca =
Ajuntar = hatan bquysqua, L, ubac btasqua, L,
ubac bquysqua, L, atupquac bgasqua=
Aíuntarse, = hatan aquynsuca, L, atucac chigasqua
Ajustar = ygualar = atucac bgasqua =
Ajustado eſtar, al justo me bíene = guahaiuc
chahan apqua =
Ajustar al modo dicho podraʃe deçir. guahaiuc
chahan apquanga quyu. has la ʠ me benga al justo
Ala de aue = gaca =
Alabar = ecaz choc zegusqua=
Alacran = quysua =

Alançear
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Ahuientar".
  2. Esta oración tiene diferente caligrafía, se creemos que fue añadida posteriorente.

10

Alançear = btyhy pquasuca =
Alargar alguna Coʃa haçella larga = bgahasysuca,
Alargar deſta manera = agahasynsuca,
Alargar la mano açiaca = siychosqua =
Alargar la mano açialla = aiychosqua. aíachoques[-]
abxy =
Alargar otra coʃa açialla = aibchosqua =
Alargar otra coʃa açiaca = sibchosqua =
Alargar eſto es tirar açiaca = sibsuhusqua =
Alargar eſto es tirar a çialla = aibsuhusqua =
Alargar el tiempo o el plazo = aibsuhusqua =
A la rredonda = bosa =
A la uísta eſto es uíendolo = zupqua fihistan,
mupqua &.a L, zubana, mubana &.a
A la uísta eſto es a lo que ʃe rrepreʃenta a la uísta
upqua chieca &.a Como a mi uísta zupqua chieca.
A la mano derecha o izquierda = sihic husa aʃìa[-]
qui seńalando no ai otro modo =
A las espaldas de la caʃa = gueíohozana. y çi a[-]
bla de mouímíento: gueiohozaca =
A las çiete del dìa = suaz sinie anyquyna, L, su[-]
az sinie anycaxin =
A las treʃ de la tarde = suaz atyquyna, L, suaz=
tyquy saxin =
A las nuebe = acazabgyina, L, acagyìaxin, y asì
de las demas horas mudado ʃolo el numero -
A la maǹana = zacoca -
A la tarde = suameca, L, suamena =

A las ocho

A las ocho de la mańana = zacoc suhuza gyiaxìn,
L, zacoc suhuzaz abgyìna
A las quatro de la tarde = suamec muyhycagyia[-]
xin, L, suamec muy hycaz abgyína -
Al amaneçer = suas agasquana, L, fusuca gas[-]
quana L, suasaga íaxin, L, fusuca gaìaxin.
Al aire andar = fibas zemisqua, L, fibac zemisqua
Alcançar al que va caminando = asucas zepquasqua
Alcançar lo que deʃea = zemistysuca =
Alcançar de otro es lo mismo ʠ diome algo =
Alcançar lo queſta en alto = guas btasqua =
Alcançar = llegar = zpquasqua, no alcanço = zquyn[-]
za pquaza =
Alcançar Con el tiempo, Con la cantidad, o Con el nu[-]
mero eſto es ʠ abra bastantemente lo queʃ meneſter
para el fin ʠ ʃe pretende diçeʃe Con eſta, fras, esugue,
o Con eſta, apqua, o Con anbas juntas Como se bera
por los exemplos çiguientes =
Alcança = apquao apquague, Alcança ʃí alcança,
Alcança baſtantemente? eso apqua? L,esua?
Alcança bíen alcança = esugue apqua, L, esugue
Alcançara? esuno apqua, L, esunua =
Alcançar baſtantemente = esunga apqua, L,
esunga. El negatíuo se diçe aʃi, apquaza. no al[-]
cança no llega. apquazinga, no alcançara no
llegara, esunza, no alcança bastantemente,
no llega. esunzinga: no alcançara no bastara
no podra alcançar: tambíen se pueden juntar

Las doʃ

11

Las dos palabraʃ para el negatiuo pero la príme[-]
ra a de ʃer adverbio Como ʃe bera por los exem[-]
plos çiguienteʃ. no llegue Con tiempo: esuc zpqua[-]
za, no llegare Con tiempo, esuc zpquazinga=
Alcançar a uer míʃa, ora se diga respecto del
tiempo ora respecto del Lugar y Cuerpo que al[-]
cança a uer = esugue ze mistysuca, bíen alcan[-]
ço a ver, esugue miʃa zemisty: bièn alcançare
a uer miʃa, esugue zepqua: Con tiempo llegue:
esunga zepqua: Con tiempo llegare, esugue zepquas
miʃa zemisty Con tienpo llegare a uer miʃa=
Alcaparra de yndíos = chihinuba. el arbol se
llama, chihine=
Alçar lo caido, o lebantar en alto = guatbqu[-]
ysqua, Preterito, guatbquyquy =
Alçar alguna mole Lebantar buhíos, leban[-]
tar arcos = biasqua, tanbìen quando cantan
para deçir ʠ alçen la boz diçen, íao: alça
Alçarse las aguas = siuzguata btasqua,
Alegrar a otros = apquyquy bchuesuca, L,
apquyquy nuyían[1] bquysqua, L, apquyquy
choc bzasqua =
Alegrarçe = zpquyquyz achuensuca =
Alegre perʃona = apquyquy chuin mague.
Alegremente = pquyquy choca.
Alfiler o aguja = chihine.
Algo = ipquabie. L, ipquabe.
Algodon = quyhysa.

Alguno
  1. Creemos que lo correcto debió ser muyian.

Alguno algunos = atabe, L, atabíe=
Algunos diçen = guiscazaguene. algunos an
dicho uzaz aguene muysca mahue zaguenua
a muerto algun hombre, chaquyia magueza:
no he hecho Cosa alguna. de ʃuerte que eſtaʃ
oraçioneʃ y otras ʃemejanteʃ donde entran
eſtas palabras: algo, alguno, o algunos, todaʃ
se pueden deçir por partiçipío Como ʃe a uisto, por
los Exemplos pueſtos.
Algunas ueçeʃ o alguna uez = ycatabieca=
Alguna uez eſto es de quando en quando = fihi&[-]
tangana, L, fienhacana, L, fienhacanya =
Algun tiempo no aí palabra determìnada para eʃo
pero podraʃe deçir. ficanxie uaxin. porque
aunqueſtas palabras çignífican 'no se quanto ti[-]
empo', pero Con el uerbo que ʃe çigue haçe eſte ʃen
tido 'algun tiempo' Conforme a la regla general
Algun tanto = etaquyn =
Algo mas aí, ablando de mais de trigo o de co[-]
ʃa aʃi = ingue aban apquycane =
Algo mas aí ablando de coʃas liquidaʃ, ingue[-]
apuyquyne, L, ingue apuyne=
Algo mas aí ablando de las coʃas que ʃe miden
ingue aban apuyn, L, ingue apuyquyne =
Algo mas ai ablando de alguna otra Cantidad,
ʃi es tan grande o no es tan grande = ingue aban[-]
azone =
Algo mas ai ablando de cosas ʠ ʃe peʃan, cì tíenen

tanto

12

tanto o no tienen tanto = ingue yn azone, L, ingue
yn asucune =
Algo maʃ le di = ingue aban apquycans hocmny, L,
ingue aban apuyns hoc mny, Conforme la materia
de que ablare Segun la diʃtinçion de arriba=
Alindar, eſto es tener una misma linde o termíno
Como ni labrança alínda Con la labrança de pedro
itan pedrotayhys apuyne=
Aliʃar = zmohosysuca=
Alíço arbol = guane =
Aliuiarʃe de enfermedad = ingue zhys iansuca, L,
íngue puyngue izysqua =
Alla adverbio de quíetud = ynaca =
Alla aduerbio de mouímiento = ysi =
Alla lejos = anaquia, y sírue para quietud y mouí[-]
miento.
Alli aduerbío de quietud = anaca =
Alli aduerbio de mouimiento = asi =
Alli eſto es en eʃo de por alli = anpuyhycana =
Allanar = atucac bgasqua, L, mahat bgasqua=
Al fuego ponerʃe = gati itysqua =
Al fuego eſtar = gati ien isucune gati ien izon =
Al fuego poner para guiʃar o calentar, = gatí ynbzas[-]
qua
Al fuego llegarʃe = gati ieczmísqua=
Al apoʃtar = chubungoca=
Al Lado = zquihina mquihína aquíhina, L, zquí[-]
híquena mquihiquena, aquihíquena, eſto ʃe en[-]

tiende

tiende al Lado de perʃonaʃ=
Al Lado de la cassa = guecuhaptena
Al Salir del sol = suaz guan miexin, L, suaz guan[-]
amisquanan =
Al poner del sol = Suaz aíaquensucanan, L, suaz ahy[-]
bansucanan =
Al sol = suana', L, suaca,' L, suasa, conforme pídie[-]
re el uerbo.
A la haz eſtar = pquihizucazone, L, chíchcazone
Al rebeʃ eſtar = pquihizucazonza, L, chichycazonza
A la larga medir = pquíhizuc zeguaosuca =
A la larga cortar = pquihizuc bquyhytysuca =
A la larga tenderʃe = isuhuquys izasqua, L, chytac =
ízasqua =
A la poſtre ir = bgyuc ina
A la poſtre eſtar = gyun izizone =
A la poſtre ponerʃe = gyun izasqua=
A la poſtre ponello = gyun bzasqua =
A la poſtre uenír = bgyuc zuhusqua =
Al justo = guahaiuc, Como al justo uino: guahaíu cyna[-]
pqua, L, guahaiuc ynaiane =
Al justo me uiene = guahaíuc chahan apqua =
Al punto = guahaiuc, Como, guaiuc apqua, al punto llego,
guahaiuc ahuque, al punto uino =
Al prinçipio, eſto es primero = quyhyna
Al prinçipio eſta = quyhyna azone
Al prinçipio eſto es Comenʃando = Vide Comenʃar =
Al prinçipio ablando de una íſtoria que paʃo = sas aquí[-]

chipquana

13

chipquana, aquichípquaníe, L, sasquyhyna
Al fin y al cabo = etamuys. Como al fín y al cabo noʃ
moriremoʃ, etamuys chibgynga =
Alma = fihizca =
Almoada = ubaca =
Almorzada = ubasa, ubasata, ubasaboza &.a
vna almorzada dos almorzadaʃ &.a
Almorzar = zquyhyza zamisqua; ìto chuabgus[-]
qua, busuabgusqua, ichy umy facbtasqua.
Al mísmo tiempo = afihístuc=
A lo que me pareçe = zpquyquynaz, L, bchibycaz
L, ycbsunecaz =
Alquiler de los yndíos = utafihista utafihista[-]
cana, fue al alquiler, L, gyquyn =
Alta coʃa Como pared o torre = gynpquaoa, L, ha[-]
tazona L, asucaynpuyca=
Alta eſtar deſta manera = gynapquane gynie[-]
apquane, eſta mas alta, L, asucaz yquie agyine,
Alto arbol = hata z onague: es mui alto, L, asu[-]
cazynia puyquyne, hata pquycague =
Alto haçerʃe = asucaz ynyazyquy=
Alta haçer La torre o tapia = tapia z bquysgyn
apquane, L, tapia z bquys gyn aquyne =
Alta cosa, eſto es que eſta en alto = guatzona
guatiezona, mas alta =
Alta eſtar = guatazone =
Alta ponella = guat bzasqua, mas alta ponella
guatie bzasqua =

Alunbrar

Alunbrar proprío no lo aí uʃan de los modos çigui[-]
entes alumbranos El sol. suachiec chipquycane
alunbranos El fuego = gat chiec chipquycane, alun[-]
branos el sol a todo el mundo = quyca azonuo[1] sua
chìec chibizine, alunbra El ʃol Los monteʃ =
alunbra las paredeʃ. suaz gua gycazasqua,
tapia gycazasqua =
Alunbra aca ymperativo = sihicgynao =
Alunbra aca la bela para que ìo bea, gata siecquycu,
achiec chachiba =
Alunbrale alla eʃa uela para que uea = gata ingue
aiquycus achiec chíba =
Ama que Cría = no ai bocablo particular =
Ama seǹora = guaia=
Amargar, no ai proprio =
Amançebarʃe = ichuegosqua =
Amancebado,
Amaneçer = suas agasqua, L, fusucagasqua
Amaneçiome = chahas suasaga =
Amanʃar beſtiaʃ no ai uocablo ní amanʃarʃe
Amar = btyzysuca = yten = chahacaty zynsuca.
es amado de mi yten chahacatyzynmague
Amargar = aquyhyquynsuca =
Amarga cosa = aquyhyquyn mague, quyhyquy[-]
co
Amargame = Zquyhycac aquyhyquyn mague
Amarillar = atybansuca =
Amarilla cosa = atyban mague, tybco, tybagua˰ze

Amarillo=
  1. Creemos que lo correcto debió ser azonuc.

14

Amarillo de roſtro = abiquez achan mague, es lo mis[-]
mo ʠ 'descolorido'. Afiquez achans apquane, eſtas
descolorido =
Ambos a dos = tamca, tamenuca, bozenuca,
Amarrar = bcamysuca,
A medio dia = sua quychyquysa, L, quychyquysa,
L, quy chy quy capquan, L, suaz quypquaz any-
quy, L, suazytas any suatyquena=
A medía noche = zapquana, L, zachina =
Amedrentar, amenaçar = atemoriçar = apquy=
quy zebiasqua, L, achie zbiasqua,
Amedrentarʃe = atemoriʃarʃe = zepquyquy zaia[-]
nsuca =
A menudo = atezaca atezaca, L, spquina spqui[-]
na =
Amigo oneſtamente = chahacaty zynmague =
Amigos entre ʃi = ubin han ycatyzyn mague, L,
han ubin yctyzuca =
Amigo inʃeparable que no me puedo allar çin
el = obaz bzismague =
Amígo o amiga deʃoneſtamente = chue =
Amigo de fruta, deſto o deſtotro = fruta zab[-]
zis mague, L, fruta, zhoca chuenmague =
Amigos haçerʃe, ie chichuene, ie chipquyquy
zachuene, haçeos amígos = abohoz umpquy
quychueu =
Amo, Señor = paba hue. mi seńor, zhue =
Amontonar = asan asan bquysqua, L,

agyn=

agyn agyn bquysqua, L, bchunos bquysqua, L,
bchunoasuca =
Amontonarʃe = achunans aquynsuca =
Amontonado eſta = iachunone =
Amontonada coʃa = achunoca
Amorteçerʃe = ysmuynec chabgasqua', L, ysmuy[-]
nec zegasqua, L, chahas amuynsuca, L, isan[-]
amosqua =
Amparar = asan zepquane, L, zegacatyibta[-]
squa =
Ampolla en el agua no ai =
Ampolla uejiga = sie ycagahazua=
Ampollarʃe o auejigarʃe = siez ycagahazysuca,
Ancaʃ = gepqua = gepqua canâ =
Ancha coʃa por de fuera Como una tabla: afihista[-]
gue =
Ancha cosa por de dentro Como un apoʃento. aty[-]
gue
Andar = inynsuca =
Andador = anyn mague, andador terriblemente
anyn zangua =
Andar, Como quando deçimos, anda por la
Ciudad, anda bueno &.a = isyne =
Andar alrrededor eſtando en un mismo lugar
Zefana gosqua. ẏmperatiuo, afanago
Andar alrrededor de otra coʃa = abos zfan[-]
ynsuca =
Andar ʃobre un píe = Zcoquyngosqua =

Andar

15

Andar haçiatraʃ = zito inynsuca, L, itoinynsuca,
L, ichycinysuca, L, zitoinasqua =
Andar descaminado = zìnquynsìna, minquynsmna
ainquynsana, yten, icnzas ina yten Zquyhycas-
maquyn, mquyhycas maquyne aquycas maquyn
yten, ienzas zemisqua =
Andar traʃ del = asucas isẏna =
Andar çiempre traʃ del = asucas afuyzy isyne
Andar traʃ del ʃeguille = aquihicha zebisqua = zcmis˰cua
Andar Con el = abohoze. isyne, L, aboho ze zemís[-]
qua
Andan los frailes de dos en dos = fraire guen boza[-]
fuyz ytan abizens asyne
Andarʃe por El pueblo = gue chíchy isyne L, gue
ganyc isyne
Andar traʃ de mujereʃ andar traʃ de borracheraʃ
fucho camiques abxy, biotyquychẏcu amíques=
abxy, L, fapqua sieyn nnohotasuca coami[-]
ques asyne=
Andarʃe de borrachera en borrachera = bihotec[-]
bihotec isyne =
Andarʃe de caʃa en caʃa = gue ate gueatac apqua[-]
sic asyne =
Anda tu hijo bellaco = mchutaz achuenza cague[-]
ns asyne=
Anda tríste = apquyquynzac asyne, L, asu[-]
can apquyquyz magueca asyne=
Andarʃe por eʃas tierraʃ = quycas isyne =

Andar

Andarʃe por las calleʃ = izes asyn˰c[1] , L, ize ˰chíchas
yne=
Andarʃe por las labranzas = tasas yne, L, tachich[-]
as yne=
Anda por el Campo ˰o en el campo = muyquys asyne
Anda en pie = cus asyne =
Anda a caballo= hycabai gycasyne
Andapie = aquihichoc asyne
Anda desnudo = chuhisc asyne=
Ande Vestido = chínca zonsas yne anda con camiseta
Angoſta cosa = afihistaza, L, magueza
Angoſto por de dentro = atyeza
Anochezer = achysquynsuca, L, azinansuca
anocheser del todo = azacansuca, L, aumzan[-]
suca
Anocheçiome = chahas azacane =
Anoche a prima noche = zasca =
Anoche ablando absolutamente = zahasa =
Anoche toda la noche = zahasyzasuca =
Animoʃo = atyhyba cuhumague =
Animar a otro = apquyquy bcuhumysuca, L,
apquyquy cuhumac bgasqua
Animarʃe = Zpquyquy zacuhumynsuca, L,
zquyquy zcuhumac gasqua=
Antaño = Zocamána, antantańo. zocambona.
zocamina, aora tres ańos, zocamuyhycana, ao[-]
ra quatro. zocamhyzquyna aora çinco, zocam[-]
tana, aora 6; zocamouhuna, 7. zocamsuhuzana

8
  1. Creemos que lo correcto debió ser asine.

16

8. zocamana, 9. y aʃi proçìgue Como se dira de loʃ
díaʃ =
Ayer = muyhcasuasa =
Antėyer = mona =
Antantíyer = mina, y un dia anteʃ: muyhycana
aora quatro diaʃ. hyzquyna. 5, tana. 6, cuhuna. 7,
suhuzana. 8, ana 9. ubchihína, 10, quíhicha atena
11, quihichabona, 12, quihichamina, 13, quíhícha[-]
muyhycana, 14, quíhichahyzquyna, 15, quicha[-]
tana, 16, quihichacuhuna, 17. quihichasuhuzana
18. quihichaana, 19, guetena, 20, de ai paradelan[-]
te ʃe diʃe, guetas asac ata zaquyne, 21. guetas
asacboza zaquyne, 22, &.a
Antenoche = muyhycazaca =
Antantenoche, miquenzaca, y eʃ otra noche anteʃ:
muy hy canzaca: y es otra. hyzquenzaca, y eʃ o[-]
tra tanzaca =
Antenoche poco anteʃ de la noche. mozynzinaca
Antantenoche a ese tiempo = míquenzinaca. y eʃ otra
noche anteʃ, muyhycanzinaca &.a Como se dijo ariba
mudando el, zaca, en, zinaca =
Anteʃeʃor mio, ypquac chamie, Como el caçique mí
anteʃeçor ypquac chamie psíhípqua=
Antepaʃados = sasbiza =
Anteʃ eſto es primero, quyhyna=
Anteʃ eſto es de anteʃ = sasa =
Anteʃ de todo, eſto es lo primero de todo __ sas quyhyna,
L, Sas quyhynuca =

Antes que

Anteʃ que hiçieʃe, anteʃ ʠ haga, bquyzacuca =
Anteʃ que lo dijese, L, anteʃ ʠ lo dìga = zeguzacuca
deſta manera se diʃe eſte antes Con el verbo ora=
sea ablando de lo paʃado ora de lo por venir =
Antes de mí entro = zquyhyn huiami =
Antíguamente = sasia çígnifica tíempo algo largo
Antíguamente ablando de mucho mas tiempo =
fanzaquia =
Antíguamente aun ablando de mas tiempo quel
paʃado = sasbequia =
Antíguamente, eſto es al prinçípio del mundo = 'zaí[-]
tania, de ʃuerte que zaitania: quiere deçir: ante[-]
quisimamente todo lo que puede ʃer. unquynxie,
L, unquyquienxie, quiere deçir ab inítío seculi, an[-]
te todaʃ coʃas =
Antígüedad, Las coʃas que ubo al principio del mundo
zaita, L, zaita caguequa. Dios zaita zabquy
diçen los yndíos Dios Crio lo antíguo =
Antojos = suacu =
Antojoseme queſtaba alli = Zhuichyca. ynasu[-]
za cuhucaga=
Anzuelo para pescar = tyhysua =
Ańadír = ycbgyisuca =
Ańo = zocam, aunque no ʃe diʃe a ʃolaʃ çino, zocama[-]
ta, zocamboza, zocammica, vn ańo dos ańos treʃ
ańos =
Ańejarse = no ai =
Ańublarce El çielo, quyca zatymygosqua-

ańoblarçe

17

Ańublarce las mieʃeʃ = anyunsuca =
Ańudar haçer ńudo = ynbgusqua
Ańudado eſtar = ynagune
Aora = fa =
Aora poquito ha = fa spquina =
Aora preſtico = fa spquina =
Aora en eſte punto = fahysa =
Aora ya eſta bueno = faníachuene,
Aora ya no tengo fuerzaʃ = fanzquyn magueza
Aora ya no se huira = fan aianzinga, de ʃuerte
ʠ aquel aora es fan,
Aora en eſte tiempo aora en eſte mundo = fa chiquyc-
fihistaca,
Aora dos diaʃ es lo mismo que anteyer = mona =
Aora treʃ díaʃ, es lo mismo que antantiyer =
Aora dos noches aora dos ańos berse en ʃu lugar
Aora un meʃ = chietana Chíebona chie mina &.a
Como se dijo de los dias =
Aora dos oraʃ diçeʃe a tal hora Como uino a la
vna a las dos
Aora dos quareʃmaʃ = zocambone quaresmaca
zocammine quaresmaca. zocammuyhycan
quaresmaca, y açi de los demaʃ. Zocambone
pasquaca aora dos pasquaʃ =
Aora haçe un ańo que mataron a mi padre = hysy
Zocamata Zaquyns Zepaba Zangu.
A otra parte, Vchasa, L, ychyca,
A otra bez que hagas eſto te açotaran = fa amuy[-]

iacays[-]

iacayspqua mquyn manguitynynga =
Apagar fuego = yc zmuyusuca =
Apagarʃe = ycamuynsuca =
Apalear = quyc[1] bohoza Zeguitysuca
Apareʃerʃeme Coʃas de la otra uida = Zupqua zasinsuca
Apareçer eſto es allarse vide allar =
Apareçer vide descubrir =
Apartar = yban btasqua = yo aparto del Zyban abtas[-]
qua. El aparta de mì: myban abtasqua: El aparta de ti &.a
Eſta es la Construçion =
Apartarʃe = yban zemisqua Con la misma Construçion
Apartado eſtar = ybanitene Con la misma Construçion
Apartarse a un lado uno = ichyc isuhusqua, L, zequysqua,
L, izasqua =
Apartar a un lado a otra cossa,ì ìchycbquysqua pret.o
bquyquy, Yten ichyc bzasqua,
Apartarse a un lado muchos = ichyc chibisqua=
Apartarʃe eſto es deʃiſtir del negoçio, ʃalirʃe afuera
ichyc isuhusqua =
Apearʃe = guas Zemisqua,
Apedrear = hyca bohoze bgyisuca
Apedrear El graniço = hicha gua zabgusqua
Aplacar a otro = apquyquy zbchuesuca
Aplacarʃe = zpquyquyz achuensuca
Apolillarʃe = abompquam suca =
Apoſtar = Chubiac bgasqua. chi chubun gosqua.
apoſtemos: chubiac chigaia. chichubungaía
chubianga =

Apoſtema
  1. Creemos que lo correcto debió ser Quye.

18

Apoſtema = amsa=
Apoſtemaʃe = zamsansuca, mansansuca, amsan[-]
suca
A píe = Zquihicha bohoze, mquihicha bohoze &.a
Aíe no mas fue = quihicho gue ana =
Aprender = bchichuasuca Verbo actiuo, ichichua
gosqua, neutro =
Aprendiendo ír = Zhusgosqua=
Aprendis no huʃan deçirlo, podraʃe deçir: husgues˰ca,
Apreʃurar a otro, darle prieʃa = Zemihizesuca =
Apreʃurarʃe darʃe prieʃa = Zihi zensuca=
Aprieʃa en el andar adverbío = gata gueca ysma[-]
chieca Spquina =
Aprieʃa brevemente = hizeneca, Spquina atezaca
Aprieʃa Con feruor = ysmachieca, L, squina =
Apretar atando = pohoze bcamysuca, L, bsu huques[-]
apunsuca =
Apretado eſtar deſta manera = pohoze asuhuquine =
Apretada coʃa aʃi = asuhucuca =
Apretar a otro, achuchandolo = bquẏtasuca=
Apretarse deſta manera = Zequytansuca =
Apretar eſtribando haçia bajo = hichy bquysqua, Preteri[-]
to, hichy bquyquy =
Apriçionar, echar en el sepo = bquy hytysuca =
Apriʃionado eſtar aʃi = Zquyhytyne
Apriçìonado aʃi = aquyhytuca =
Apriʃionar ponìendole gríllos a loʃ pieʃ = grillos aqui
hichac mnysqua, L, aqui hichac mnysqua =

apriʃíonado

Apriʃionado eſtar aʃí = gríllos aquihichaca zone =
Apriʃionar poniendole la cadena al cuello = cadenaz-
achyzas mnysqua =
Apriʃíonado eſtar aʃí = cadenaz achyzas apquane=
Apriʃíonar atando laʃ manos atraʃ = zpquacaz zga[-]
han abcamysuca=
Apríʃionado eſtar aʃi = Zpquacaz zegahan, acamyne
Aprobecharme de ello eſto es uʃar de ello = btyusuca =
Aprobecharme entrarme en probecho = chahas abquysqua
Apuńetear = ysbgyisuca =
Apuntalar = obatas bquysqua, L, obaca bquysqua, L, oba[-]
cac bgasqua=
Apuntalado eſtar = obatas apquane =
Apuntalar la carga Con el hombro porque no ʃe caíga = oba[-]
cac izasqua, L, obacac Zequysqua =
Apuntalado eſtar aʃi = obacacizone, L, obatas zpquane,
Apuntar la baua = Zquyhye Zabzinasuca =
Aquel = asy, Aquel hombre = asmuysca, aquel Camino =
asie, aquella labranza = asta =
A que ipqua quiqua =
A que bieneʃ = ipquaquico mxyquy =
A que beniſte ipquaquico m huque, L, ipqua mquyiobas
m huquebe =
A que me biene eſte yndio aqui Sismuyscan ipqua=
abquyiobas Zmuys axyquybe =
A que hora Víno = ficaxino ahuquy, L, fica zabgyino
ahuquy =
Aquedar lo que anda = aquyhyc zequysqua, L, aquy[-]

hycze=

19

hyc zequynsuca =
A que tiempo = hacaganua, Como, hacagano mibxisqua
a que tiempo ʃembraíʃ =
A quien mataʃte xieoa mague =
A quien se lo Compraſte = sieco m cuque ,
A quien se lo díste = sihuco mny =
A quien díſte de puńadaʃ = Xicoa ys magyia =
A quien diſte de coçeʃ = xicoa yn mazahanaoa =
A quien de los dos se lo diſte = ys muysca boza uesua =
hoc many =
Arador guʃaníllo = izyi =
Arańa = sospqua =
Arańar = bcoiquysuca, L, bchihisysuca =
Arbol = quye =
Arcabuco = quye =
Arco balleſta = hacapa =
Arco del çíelo = chuquẏ
Arder = zfiensuca =
Arena = guanza,
Arepa = tyhyta fun =
Ardor de fuego = gatẏchie =
Arrancar = Zeguachysuca =
Arrancar derribando Como se haçe Con arboleʃ grandeʃ
Zegunsuca =
Arraigarʃe = achihizazamosqua =
Arremeter enbeſtír = obac itasqua =
Arrepentirʃe = Zpquyquy Zauscansuca - usco
Arreçíar de dolençia = ichihizansuca =

Arraſtrar

Arrastrar = bzonasuca, diçeʃe tanbien. anzosys[-]
anny, llebarlo arrastrando = zonu
Arriba aduerbio de quietud eſto es en la parte alta
chicana, Como arriba eſta: chicanasucune =
Arriba aduerbio de mouimiento eſto es a la parte alta
chica ca, Como uoi arríba: chicac ina =
Arriba aduerbìo de quietud eſto es en la parte alta de
una pared o de otra coʃa que eſta en hieſta = gena =
Arriba aduerbio de mouimiento, Respecto de lo mísmo
hucha, Como tira ariba o haçiarriba: huchy suhucu,
Arriba eſto es en la parte alta de un Camino aduerbio
de quietud = fiena =
Arriba aduerbio eſto es a la parte alta de un Camino fie[-]
ca =
Arriba Respecto del uerbo de poner, si es echandolo deʃ[-]
de fuera se diçe = Zos btasqua, çi no es echandolo desde
afuera ʃino poniendolo en la misma parte alta donde e&[-]
toi = chican bzasqua =
Arriba Respecto del uerbo de poner, si es en la parte
alta de una pared, o coʃa enhieſta = huchaca, Como
ponlo arriba: huchaczo =
Arriba uoi = zos ína, eſto es âçia arríba =
Arriba le lleuo eſto es âçiarriba = Zos bxy =
Arriba eſto es haçiarriba tirar = Zos bsuhusqua
Arriba eſto es haçiarriba al ʃoslayo no derecho = hucha: co[-]
mo fue haçiarriba: huchana, no derecho ʃino al ʃoslayo
Arrimarʃe = afihiste izasqua, L, afihiste zequysqua
Arrimado eſtar = afihiste izone

Araimar=

20

Arrimar otra Coʃa = afihiste bzasqua, L, afihiste =
bquysqua =
Arrimar algo a la uaʃixa porʠ no ʃe traſtorne una píedra
o palo &.a = obaca zbquysqua; L, obacac bgasqua, L, oba[-]
can bzasqua. obaca quyu. obacac so obacan zo =
Arrimado eſtar aʃí = obaca cazone, y si son muchas coʃaʃ
las ʠ ʃe ariman. obaca cabizine =
Arrimar el dedo votro ynſtrumento por la punta y apre[-]
tar = ynbgy hytysuca =
Arrodillarʃe uno = gotam chican bzasqua, L, gotam chí[-]
can itysqua =
Arrodillarʃe muchos = gotam chican chibisqua L, gotaz[-]
chican chipquysqua =
Arrojar alla = aibtasqua, L, aibgyisuca,
Arrojar aca = ʃibtasqua, L, sibgyisuca,
Arrojar en alto = guate btasqua.
Arrojar echar en alguna parte alta alguna coʃa = zos btas[-]
qua =
Arrojarʃe de lo alto = zpquyquyn guan zemasqua
Arrojarʃe de lo alto al agua = Zpquyquyn siec guan
zemasqua =
Arrojar otra coʃa al agua = siec guan btasqua =
Arrollar rropa = zemenasuca =
Arrollar ropa a otra Coʃa = yc zemenasuca =
Arroyo = sietoque
Arroyo quebrada = guatoque
Arroyo zanja = mihique
Arroyo cańadilla = faquy

Arrugaʃe

Arrugarʃe = zquyntansuca =
Arrugarʃe El papel, La manta, y otras Coʃas aʃí - hu[-]
ca achuctansuca =
Arrullar la criatura = guasgua zebquí guasuca
Arruinarʃe = hichas amuysqua actibo no lo aí =
Artejo = chuba =
Asa = cuhuca =
Aʃadura = tyhyba =
Asar = bgazysuca =
Asado eſtar = agazene=
Asada coʃa = agazuca =
Asco tener = zepquy quyzatymynsuca
Asqua = gazpqua =
Aʃentarʃe uno [1] = hichan izone, L, hichan isucune
Aʃentado eſtar = hichan izasqua, L, hichan itysqua
Aʃentaʃe muchos = hichan chi bisqua =
Aʃentados eſtar = hichan chi bizine
Aʃentarʃe un pie Cruzado ʃobre otro = gaze[2]
Aʃentarʃe en cluclillaʃ = huchyc izasqua =
Aʃentarʃe lo turbio = ita amasqua
Aseſtar podraʃe deçír aʃi = choc bchibys píhiguamuys [-]
bquys bgyí. mire bíen y aʃeſte el ynstrumento al agugero
y tire =
Aʃeſtado eſtar haçia al agugero = pihigua muys apqua[-]
ne, L, pihigua hus apquane =
Asi seńalando = aspqua =
Asi dígo = sihic zegusqua
Aʃi dije = hysc gue zeguque

Aʃi hago
  1. Esta y la siguiente entrada deberían tener sus equivalencias invertidas.
  2. En el manuscrito aparece gaze, pero la misma entrada del vocabulario del 2922 reza:
    Asentarse un pie cruzado sobre otro. Gazque itasqua. Fol. 19 r.
    Así que nos inclinamos a pensar que la c fue transcrita como e por el amanuense del ms. 158. itasqua

21

Aʃi hago = sihic bgasqua =
Aʃi hise = hysc gue bga =
Aʃí es = ysc gue =
Aʃi como eſta lo traire = ysc agues nuc bsonga =
Aʃír = cam bzasqua, L, cam bquysqua, L, yc bquysqua
Aʃido le tener = cam bcuzene =

Aʃirʃe de alguna coʃa Como el corchete que aʃe o traba

[Folio en blanco.]



















22

B

[1]

Eſta letra faltaba en el diccionario
Español Chibcha, y la copió
de un manuscrito de letra
del fr Duquesne q.e he
conseguido en Paris, y
q.e es un trasunto incompleto
de esta misma obra aunq.e
tiene de mas esta letra
Baso. Chahasa[2] = Bazo
color fuscus[3] = amuynyn
mague =
Bahear = Abusuansuca
Baho = Busuan
Balbuciente = pquague
Ballesta = Hacapo balsa
Balsa = Zine
Balsero = Azinegue
Bañarse = zoiqua[4]
mosgua[5] , aosgua[6]

chiosgua[7] = imp. ao
  1. La numeración de éste y los siguientes folios de la letra B mantienen las características de la numeración antecedente. Sin embargo, las entradas de esta letra fueron añadidas posteriormente por Ezequiel Uricoechea en el siglo XIX (Ver González, 1987. Estudio, 1.3. y 1.3.2.3.).
  2. Creemos que lo correcto debió ser Chahaoa.
  3. Tr. "Fusco, color oscuro que tira a negro".
  4. Creemos que lo correcto debió ser zosqua.
  5. Creemos que lo correcto debió ser mosqua.
  6. Creemos que lo correcto debió ser aosqua.
  7. Creemos que lo correcto debió ser chiosqua.

[Folio en blanco.]



















23

Bańar a otro = Zemosqua
Barato = Acucaza
adverbio bcucazagi[1]
Barba pelos = guyhye[2]
Barbado - Guy hye guyn[3]
Barbacoa guyne[4]
Barranco - cata
Barrer Zemahasysuca[5]
Ymperativo Bahazu -
Eſtar barrido - Abahas que[6]
cosa barrida Abahasuca[7]
Barriga. ie, l ieta
Barrigon. ie puyca
Barro. usua agua enlodada
un síu[8] = de olleros Tybso = de
rostro suhusua, barroso - Su[-]
husuaguyn[9] = Bastimento
ie item barro lod[o] - vne
Basura quypguaga[10] =
Basta no mas = Yscunga[11]
Beber Zebio hoty suca
Ymperativo iotu, maiota
Beben, Abio hotan mague

Bebida biohoty -
  1. Creemos que lo correcto debió ser acucazaqui.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Quyhye.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Quyhye quyn.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Quyne.
  5. Creemos que lo correcto debió ser Zemahazysuca.
  6. Creemos que lo correcto debió ser Zemahazysuca.
  7. Creemos que lo correcto debió ser abahazuca.
  8. Creemos que lo correcto debió ser un sies.
  9. Creemos que lo correcto debió ser suhusuaquyn.
  10. Creemos que lo correcto debió ser quypquaga.
  11. Creemos que lo correcto debió ser Iscunga.

[Folio en blanco.]



















24

Bejiga de la orina = Ysugue
En buena hora - ongo puinaja[1]
Bienaventuranza - chichacho
l, chichaguybacho[2]
Bienaventurad - Achichacho
cagueuca[3] - Bien = chogi = ˰Arveuigi
mui bien

Bien parece - Yguy aziguy[4] - No
parece bien. Yguẏ azize[5] -
Bija = Zica
Blanco. Pquẏhisio[6] , l apquyhy-
zen mague
Blandamente = Chahuanà
Blanda cosa al tacto - ahì-
-zian[7] mague, l hisico[8] asus[-]
-can mague, l suscuco
Boca, generalmente, guyhica[9]
= del estomago = Fibgue[10] -
Bocado de comida = Quyhica
ata[11] - Dar bocados = Zemonsuca[12] [-]
bonu = chamonsuca chabo-
nuc[13] - chaboninga[14] = Bofes -
fumy[15] .

Bollo de maiz - íe bun - el
  1. Creemos que lo correcto debió ser pquynasa.
  2. Creemos que lo correcto debió ser chichaquybacho.
  3. Creemos que lo correcto debió ser caguecua.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Yquy azyquy.
  5. Creemos que lo correcto debió ser yquy azyza.
  6. Creemos que lo correcto debió ser Pquyhysio.
  7. Creemos que lo correcto debió ser Ahysian.
  8. Creemos que lo correcto debió ser hysico.
  9. Creemos que lo correcto debió ser quyhyca.
  10. Creemos que lo correcto debió ser tibgue.
  11. Creemos que lo correcto debió ser Quyhyca ata.
  12. Creemos que lo correcto debió ser zemonzuc.
  13. Creemos que lo correcto debió ser chabonua.
  14. Creemos que lo correcto debió ser Chabonynga.
  15. Creemos que lo correcto debió ser tumy.

[Folio en blanco.]



















25

del cercado del cazique = cabun = id
de frijoles = histe bun = de turmas
iomzabun -
Bolsa = pquame =
Bolsico. pquamne chuta =
Boltear y Trepar = izitapqua[-]
na gosqua - imp - Azitapqua [-]
nago = Volver al lugar o del
lugar = Zuhuscansuca = Volver
de á otro lado = Ys zuhuican[1] [-]
suca = Volverse á otra cosa
asi. Yszeguicasuca[2] = Ysuscao
chauscasuca, chauscaoa, chaus[-]
caninga[3] =
Bonita, cosa graciosa = Achua[4]
amuyntan mague =
Bordon = chune
Borrachera = biohote:
Borracho. chienuca
Bobo[5] por conservar el orden alfábetico - pqueta
Bobear[6] = Zepquetansuca
Braso = pquaca = Brasada pquaca[-]

ata

  1. Creemos que lo correcto debió ser Ys zuhuscansuca.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Ys zeguscasuca.
  3. Creemos que lo correcto debió ser chauscanynga.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Achuca.
  5. Creemos que lo correcto debió ser "bovo o bouo".
  6. Creemos que lo correcto debió ser "Ibidem".


[Folio en blanco.]



















26

Brasa = gata
Bramar = Zeguyhensuca[1]
Brava cosa. = Achiun mague
Bravear rabiar = Ychingosqua[2]
Brevemente = Hisineca[3] _ l Spquina
Brotar, Ysachuzansuca
Brujo - ʃupquaguyn[4] .
Buche. íosqua[5]
Buena cosa, cho = Estar bueno
chogi[6] izone = Bueno eſtar
de enfermedad = Ychuensuca
Bueltas dar alrededor =
Zefanagosqua.
Bullirse, menearse = Zefin[-]
suca = chafína, chafín ninga[7]
Buscar = Zemisqua icu[-]
chaica = neutro = Zebisqua
Zebìque = Buhio = gue
Buhio grande y redondo = Cusmuy

Buhio cuadrado - Sugue
  1. Creemos que lo correcto debió ser Zequyhensuca.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Ichiugosqua.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Hizyneca.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Supquaquyn.
  5. Creemos que lo correcto debió ser iospqua.
  6. Creemos que lo correcto debió ser choque.
  7. Creemos que lo correcto debió ser Zefiusuca, chafiua, chafiunynga.


[Folio en blanco.]



















27

l. gue ingezone[1] = Buhio medio
Guyhẏty[2] muy = de Bajareque =
Suhuzy[3] muy = Buhìo que no
se habita - 'gue mny muy.
Buhio pequenō - Tytha:

tytua

Burlar, Mangiegoscua[4]
  1. Creemos que lo correcto debió ser inquezona.
  2. Creemos que lo correcto debió ser quyhyty.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Suhuzu.
  4. Esta entrada está escrita con caligrafía diferente.


[Folio en blanco.]




















[Folio en blanco.]




















[Folio en blanco.]



















29

Andrajo = Panta

Andrajoso = pantaquin

[Folio en blanco.]



















30

C

Cabal, perfecta coʃa = choín caguecua
Cabal, o, cabales eſtan, no falta nada, Cumplidoʃ
eſtan = ycaza =
Cabal uíno al juſto uíno = guahaíuc ynapqua, gua[-]
haiuc ynaiane =
Cabeça = Zysque
Cabeça ancha = Zysquy pahama Cabeça de melon = Zysquy intac Zona Cabeça desgreńada = Zysquy iaia, Zysquy Chipqua,
Zysquy cota
Cabeçear = Zgyz ycbtytysuca El Vbo es ʃacudir =
Cabeçera de la cama = vbaca = Zubaca, mubaca, obaca,
mi cabeçera, tu cabeçera, ʃu cabeçera =
Cabello = Zye = Cabello encrespado = Zẏe cota
Cabello largo, cabellera, = Zye gahaxio
Cabellos de la maçorca de maíz = abzye =
Caber en lugar = esugue, esunga. y el negatiuo: esunza,
esunzinga, eſto es para reʃponder porque quando no ʃe
preʃupone la matería de que ʃe abla es meneſter juntar
tambien el verbo particular Como se uera por los exem[-]
plos ʃiguienteʃ= Cabete eſte sombrero = Sis pqua pquaz esua mzysquyz
ycami, y responde: esugue, L, esugue izysquyz yca[-]
mi, y el negatiuo esunza=
Cabe˰rte ˰a eſte Sombrero = Sis pquapquaz es unua, mzys[-]
quyz ycami: y responde, esunga: ʃí cabra, L, esunga

izysquyz=

izysquyzycamí y La respueſta negatiua es: es[-]
unzinga: no cabra =
Cabete eſta Camíseta o camìʃa o ʃay o otra beſtidura
semejante = Sís chinzesua ycmza, L, esuama[-]
han apqua, y responde al modo ʠ ʃe dijo arríba
Cabente eſtos calzoneʃ = Sis calsonyzesua mahac[-]
mza =
Cabente eſtas calçaʃ Sis Calça Zesua mgocoz[-]
atys ami =
Cabente eſtos çapatos = Sís Capato Zesua mqui[-]
hicha cami =
Caber El licor en la uaʃíja = es unga tínaja, camis[-]
achahane, a eſte modo ʃe diçe. el negatiuo sera eſte:
azonucaz ycamiza chuenzinga; no cabra en ella
y jeneralmente quando ʃe a de deʃír El negatiuo
se a de deʃír Con eſte verbo = achuenza: Como: yca[-]
miz achuen zinga no cabra. yc izaza chuenza,
no me cabe hablando de la ueſtídura y así de los de[-]
mas verbos particulareʃ, El verbo particular
que en aquella materia ʃignifica 'caber', es el verbo
que en aquella materia ʃígnifica 'entrar' o 'ponerʃe
la coʃa en lugar' =
Cabelle parte de la coʃa = chahas abquysqua. pret.o
abquyquy, y asi ʃuelen deʃír: etaquyn chahas abquy[-]
za[1] , nada me Cupo no goçe de coʃa =
Cabìzbajo eſtar = Zubaz hichas apquans isucune
Cabo fin de alguna coʃa = ynbgyusa[2] =
Cabo de uela = gaty moque, Con eſte mismo nonbre

llaman
  1. Creemos que lo correcto debió ser abquyquyza.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Ynbeyusa.

31

llaman al tizon porque moque, sígnifica El
rresiduo de lo que ha Comido el fuego animal, o, hombre
Cabo de una coʃa larga Como palo = azysquy, y el o[-]
tro cabo: aiohoza, diçeʃe tambien, obta, y el otro
Cabo, atamuy =
Cabo rramal = muy hyca =
Cabo del mundo = quycagua azonuca ynbgyusa =
Cabuya = chihize =
Cabuya de paja = pquane
Caça de montería = cugo =
Caçar deſta manera = zecugosqua, verbo neutro =
Caça, que ʃe haçe Con rred = quynygo =
Caçar deſta manera = zquyngasqua[1] , neutro, El acti[-]
vo es, zquynsuca; Ymperatiuo; quynu, partiçípíoʃ:
chaquynsuca chaquynua, chaquynnynga =
Caça que ʃe haçe Con lazo = chihízego =
Caçar deſta manera = ichihí zegosqua, neutro.
Caça Con zerbatana = funtago.
Caçar aʃí = Z funtagosqua =
Caça Con trampa = catago.
Caçar assi = Z catagosqua.
Caça de Curies = chihibago =
Caçar aʃi = chihiba bzasqua =
Caçar. matar de êcho Como quando preguntamos de
un hombre o de un perro ʃi caʃa o no caça eſto es ʃi de
echo mata o no mata = Zefuinsuca =
Caçador aʃi eſto es que de echo mata = afuinmague
Caçuela o tieſto en que tueſtan el maíz = magazy =

Cacique
  1. Creemos que lo correcto debió ser Zquyngosqua.

Caçique = psihipqua.
Caçicar, haçerʃe Caʃíque = Zpsihipquansuca msí[-]
hipquansuca
Cada uno = achyc, achyc,
Cada uno de por ʃí = achyc, achyc,
Cada hombre = muysca ata muysca ata, L, muys[-]
quys muysquisa=
Cada uno tiene ʃu angel = muysca ata muysca ata
angelnuca fuyzygue =
Cada uno tiene ʃu madre = muysca ata muysca ata
aguaíanuca fuyzygue =
Cada uno tiene su manta = muysca ata muysca ata
aboìnuca fuyzygue =
Cada uno se quiere ír = ʃienga cuhucaguecua fuy[-]
zygue =
Cada uno de los dos = bozenuca =
Cada uno de los treʃ = mìnuca =
Cada uno de los tres me pide una manta = minuc=
boi ata ohahac zisca fuẏzygue =
Cada uno de los quatro Conto su Cuento: = muyhycanuc
quyca ata, uzafuyzegue=
Cada uno de los çínco = hyzynuca, de los seis = tas[-]
nuca, de los çiete, cuhupquanuca, de los ocho, suhuza[-]
nuca, de los nuebe, acnuca - de los díez, ubchihicanu[-]
ca, de los onze, quihicha atynuca. de los doʃe, quihi[-]
cha bozenuca, y aʃi ua ʃubiendo =
Cada uno de los veinte = guete nuca =
Cada uno tiene ʃu angel que le enseńa = muysca ata muysca

ata angel

32

ata angel nuca, hoc nohosca fuyzegue=
Cada uno de noʃotros = chie muysca ata muysca
ata =
Cada uno tiene su angel que le díʃe lo que a de haçer =
muysquys muysquys chi angelnuca, ípqua uie chí[-]
quinga guisca fuyzegue =
Cada yndío tiene tres labranzas = muysca ata muys[-]
ca ata ata mica fuyzegue -
Cada ueinte soldados tienen ʃu capitan = ʃordado
gueta gueta acapitan nuca fuyzegue =
Cada uno píde tres peʃoʃ = muysca ata muysca ata,
tres peʃoʃ fuyzegue abzisqua =
Cada uno Come en plato de por ʃí = muysca ata muysca
ata prato ata fuyze gue aquychyquysuca =
Cada uno Come en su plato propio = muysca ata
muysca ata a pratonuca fuyzegue aquychyquy[-]
suca =
Cada uno píde ʃu manta = muysca ata, muysca ata,
aboínuca zisca fuyzegue =
Cada dos Comen en un plato = muysca boz bozaz
prato ata fuyzegue aquychyquysuca =
Cada uno çiembra en su propia labranza = muys[-]
ca ata muysca ata atanuca fuyzegue abxìs[-]
qua =
Cada dia = suas puynuca, L, sua puynuca-
Cada dia quantas veseʃ pecaſte = ʃuataz suataz
ycafica ca fuyzua pecar mquy =
Cada día quantos paneʃ le dìste -ʃuata suataz

funfica,

funfica fuyzua hoc umny
Cada noche - zína puynuca, L, zinac puynuca, eſto
es a prima noche -
Cada noche, absolutamente = za puynuca, L, zac[-]
puynuca =
Cada noche, quantas ueʃeʃ pecaste = Za ata za ataz
yca ficaca fuyzua pecar mquy =
Cada mańana, esto es en amaneçiendo = suasaga
puynuca, L, asua san puynuca -
Cada mańana = aic puynuca. cada
Cada tarde = suameca puynuca =
Cada año = zocam puynuca =
Cada terçer día = mozuz.
Cada quatro días = muy hycuc, cada çinco, hyz[-]
cuc = tasuc = cuhupquoc = suhuzoz = acuc = ubc[-]
chihicoc = quìcha atuc, y deſta manera ʃe diʃen
los demas dìas puedese tanbíen desír Repitiendo doʃ
uezeʃ el uocablo Como cada terʃer día, mozuc mozuc-
puedeʃe tanbien poner el nombre del dia diçiendo aʃí
suabozuc suabozuc =
Cada meʃ = chietuc = chíebozuc = chiemicuc = chie[-]
muyhycoc = chichycuc y aʃí de los demas Como ʃe di[-]
jo arriba de los dias =
Cada dos ańos = Zocambozuc y asi de los demaʃ
Como se díjo de los meʃeʃ=
Cada hora = chuetuc chuetuc = chuebozuc chue[-]
bozuc, y aʃí de los demaʃ =
Cada dos noches = Zabozuc =

Cada doʃ

33

Cada dos quaresmas = quaresmabozuc, y así de
los demas =
Cada uez que me ue me pide lo que le deuo = chamís[-]
ty puynuca íchubia chahacabzisqua =
Cada uez que le uiere le e de pedir algo = Zemisty-
puynuca ípquauiez ycbzinga =
Cada uez que la deʃeaʃ pecas mortalmente = abas[-]
mzyquy puynuca pecar cuhuma fuyzegue ma[-]
quisca =
Cada uez que ibas quantas ueʃeʃ pecabas = mna ata mna
ataz ycaficaca fuyzua pecar mquysqua =
Cada día quantas uezeʃ = ʃua ata suataz ycaficacua
Cada noche quantas uezeʃ = za ata za ataz ycafica[-]
cua =
Cadera o quadril = muyhyzua =
Caducar = Zpquyquy Zamuynsuca =
Caerʃe una cosa de ʃu eſtado = Zebenansuca =
Caer en el Lodo = usuac izasqua, L, usuac Zebenansuca
Caer en el agua = siec izasqua, L, sie gacizasqua
Caer despaldas = hyc zansuca ybcac Zansuca
Caer en la tierra = hichas izasqua
Caer en el hoyo = ichyquy cizasqua
Caer sobre otro = agyc Zbenansuca, L, agyc izasq.ua
Caer de lo alto = guan zmasqua
Caer de lo alto en tierra = guan Zmaques hichas[-]
iza =
Caer de cabeza = izysco guan zemasqua, L,
izyto guan Zmasqua, L, izyto zemisqua, L,

izyto =

izyto ínysqua,
Caer de pieʃ = Zquihicha bohoze guan zmasqua
Caer de lado = quychyquy guan zemasqua
Caer del caballo = hycabaí gyn guan zmasqua, El
lugar de adonde ʃe cae ʃe diçe Con aʠlla poſtposiçion
gyna, Como caer de la pared de la torre &.a tapíe-
gyn guan zemasqua - tore, gyn guan zemasqua
Caerseme de la mano = Zytan guan amasqua
Caer bocabajo = ʃaca fihísta Cha mnys guan =
zemasqua =
Caer en el pozo, en el hoio, en la barranca &.a
poçoc guan zemasqua, L, ichyquyc guan zemas[-]
qua catac [L.] guan zemasqua &.a
Caer de mui alto = chicanie guan zemasqua, gynie
guan zmasqua zyta =
Caer de aculla mui alto = aníegyn guan zmasqua
aníēchican guan Zemasqua =
Caer ʃobre un hombre, ʃobre una píedra, ʃobre El que
paʃaba &.a guan Zemaques muysc gyc izasqua
guan zmaques hycgyc izasqua guan zmaques
ies siengue gyc zmasqua &.a
Caer ʃobre la tabla = guan zmaques table gyc izas[-]
qua =
Caer ʃobre la labranza = tafihistac guan zmas'[-]
qua =
Caer ʃobre El agua = guan zmaques siegac izas[-]
qua =
Caer ʃobre El monte = guan zmaques gua gyc izas[-]

qua =       Caer

34

Caer ʃobre un monton de tierra = guan zma[-]
ques fusque achunoc pquau gyc ízasqua
Caer ʃobre una grande píedra = guan zmaques
hyca cuhum gyc izasqua =
Caer El rayo = pquahazaz guan amasqua
Caer El rayo En la ʃabana = pqua hazaz guan[-]
amaques muy quy hichas aza
Caer en un arbol = guan amaquyquye ategyc a[-]
zasqua =
Caer ʃobre la punta del palo = guan zmaques[-]
quye chicae izasqua =
Caer El agua en la labranza = siuz tacatansu˰ca
Caerme El agua que llouio ençima = siuz chahas=
abquysqua, preterito: abquy =
Caer graniço = hichua guaz atansuca =
Caerme el graniço ençima = hichua guaz chahas
abquysqua =
Caer el graniço en la labranza = hichua guaz =
ta catansuca =
Caer rroçío = xua zamasqua =
Caer elada = hichu Zatansuca, L, hichuz hic=
chan amnysqua, preterito: amnyquy =
Caer en lo que dudaba = ie Zhuichyca Zysqua,
L, ie zpquyquy fihistaca zasqua =
Cal = supqui =
Cal azul = anua =
Calabaça = Zihiba
Calar El açeite = achīcha ai amisqua,

calar

Calar paʃando de eʃotra parte = achicha ai amis[-]
ubin uaca iansuca
Calar entraparʃe = achicha bgyisuca, Como âs˰e entra[-]
pado en la manta = foi chichabgyi, L, foí chi-
cha bquyquy =
Calauera = Zysquy =
Carcaǹal = quichy pquaquyn =
Calçarʃe los çapatos, o, alpargateʃ = Zquihichac
Zpquysqua, y si es uno el çapato: Zquihichac bzasq.ua
Calçarʃe las çalzas = Zgocac bzasqua =
Calentar algo = chituc bgasqua =
Calentarse algo = chituc zgasqua =
Calentura Con frío que se trae de tierra Caliente
chigu =
Calentura ʃemejante darme = chigu chahan
amnysqua =
Calentura ordinaria tener = Calentura chahaca
sucune =
Caliente Coʃa = chitupqua =
Caliente mucho = chitupquín =
Caliente eſtar = chítuc zguene chituc isucune,
L, chachítugue =
Callar = Zinsucaza zcubun sucaza =
Callando eſtar = hycazac ìzone zcubunzac ízone
Calla tu = hycazinga: ymperatiuo yrregular
hycazinga Vâ, callad Vosotros =
Calle = íze =
Callo haçerʃe = aunsuca, L, apohopansuca, Como:

Zytazaune,

35

Zyta zaune Zytazapo hopane, haçeme hecho
Callo en la mano =
Callo de la mano = ytyune
Callo de la mano de la yndía = hyc guaia
Calma de ayre auer = fiba zamisqua za fibama[-]
gueza =
Calor haçer = amon mague =
Calor tener = Zemonsuca
Calua = Zytapquana =
Calueçer = izyta pquanansuca, L, izytapquana
cagasqua =
Cama = quypqua =
Camara, apoʃento, = quypqua.
Camara hacer = Zgyzysuca neutro preterito:
Zgyzy: ymperatiuo agyzu: partiçípíos cha[-]
gyzysuca chagyzua. chagyzynynga,
Camaraʃ = iiu =
Camaras tener = ichichaiansuca. Ziezaiusuca
iiu chahanasucune
Camaras de ʃangre = hyba = tenerlaʃ = hybaz ichicha
asyquy hybaz ichi chanyquy. hybaz chahan asucun.e
Camellon = ʃunague, diçeʃe. suna ata. suna boza,
sunamica. un camellon dos treʃ &.a
Camellon que ʃe parte en dos = sínca =
Caminar = ies inasquâ: y çi eʃ uiniendo: íes isyquy
Camino = ie = Camìno rreal = ìe cuhuma = Camino
largo = ie cuhuma, Corto = ie ingue zunga = ancho =
ìecuhuma. Camino de arriba = gyc zonaie =

Camíno =

Camino de abajo = tes zona ie, L, tec zona ie
Camino bueno = ie cho = camino malo. ie machuenza
Camino cueſtarriba = Zos Zona ie, L, Zos saia íe
Camino cueſtabajo = guas Zona íe, L, guas pqua[-]
oa ie =
Camino lleno de Cueſtas = Zos Zona guas Zona íe L,
Zospquaoa. guas pquaoa ie =
Camīno pedregosso = íe hycatyhua fuyza =
Camino que ua al pueblo = pueblo csaía ie, L, pue[-]
blo czona íe =
Camino que paʃa por medio del pueblo = pueblo
chinc zona, L, ganyc zona =
Camino que paʃa por junto a[1] Hontibon = yntyba
chinc zona íe =
Camino que paʃa por junto al pueblo = pueblo
quyhys zona ie =
Camìno que paʃa por junto al rrío = sie quyhys
zona ie =
Camino que cruza = ie canuca. aibcaca ie, inc,
zona íe. intac zona íe =
Camino de la mano derecha = chipquaca chon =
zona ie, L, chipquaca chohus zona ie =
Camino de la mano ízquierda = chipquaca zuin
zona ie, L, chipquaca zuihus zona ie =
Camìno que ba por la falda del monte = guaquhis[2]
zona íe =
Camimeʃeta de yndío = chine =
Campeʃina coʃa = muyquys aguequa =

Campo =
  1. Creemos que lo correcto debió ser "por medio de".
  2. Creemos que lo correcto debió ser guaquyhys.

36

Campo = muyquy =
Campo rraʃo = muycuc pquao
Cana = huihichua
Cana perʃona = huihichua quyn. huihichuagui
Canaſta = tobia =
Candela fuego = gata =
Candela vela = gata =
Cangrejo = fupqua =
Cano haserse = zhui chuansuca =
Canʃarʃe = aquynza cagasqua, absoluto, L, aquyn[-]
zac zgasqua =
Canʃar a otro = aquynzac bgasqua. aquynzac cha[-]
bga. Canʃome =
Canʃarʃe de caminar = Zcahamynsuca
Cansado eſtar de trabajar = chocyta caquyn[-]
zac zegasqua =
Cantar = btysqua, neutro, ymperatíuo: abtyu
partiçípìo: chabtysca: chabty[1] =
Cantar actiuo = ty zegusqua =
Canto = ty =
Cantar laʃ aueʃ = ainsuca =
Canto de pìedra o de tabla = uba, L, cuba: y de la
ropa, uba, L, coca =
Cańa ordinaria de la tierra = chusquy =
Cańa dentejar caʃaʃ = sone =
Caña guadua = gua =
Cańa dulce = su amne =
Cańa de maís hecha = amne =

cańa de
  1. Creemos que lo correcto debió ser chabtye.

Cańa de maìs uerde = amne chuhuchua,
Cańa de mais ʃeca = amtaquyn =
Cańon pluma = sugaía[1] =
Cańuto = chuba =
Capitania = Zibyn =
Capítan = Zibyntyba =
Capìtanìa menor = uta =
Capitan menor = uta, L, tybargue =
Cara = uba =
Cara hoyoʃa = uba toza =
Cara a Cara = ubasa =
Cara Coʃa = acucague, L, acuca ynpuyca =
Caracol = biza =
Caracol grande = nymsuque =
Carbon = gazpqua =
Carcajadas de rriʃa = Zgyuaz guate bzasqua, L,
zgyuaz guate bsuasqua, L, zgyuaz gyc bzas[-]
qua, L, zgyuaz gyc bsuasqua =
Carcoma = bompqua, L, toza: carcomerçe = abom[-]
pquansuca. atozansuca =
Cardar = bchahasuca, ymperatiuo: chahao, par[-]
tiçípíos: chachahasuca, chachahaoa, chacha[-]
hanynga =
Careçer = agueza =
Careçer de ojos = zupqua magueza, no tener man[-]
ta, zefoi magueza =
Careʃco de comida = zquychyquy magueza =
Carga = bhu:

Carga
  1. Creemos que lo correcto debió ser "sugaca".

37

Carga hazer = bhuz bquysqua =
Cargarʃe aʃí de qualquiera manera = bhusqua
actiuo preterito, bhu, ymperatiuo = hu, partìçípìoʃ
chahuisca, chahuia chahuinga =
Cargarʃe a ʃí o, a otro echandoʃe la carga en las eʃ[-]
paldaʃ = zgahan bzasqua, agahan bzasqua
Cargado eſtar aʃí = zegahan azone =
Cargarʃe aʃi o, a otro tomando en brazos = zhuís bzas[-]
qua, ahuís bzasqua =
Cargado eſtar aʃí = zhuis azone =
Cargarʃe tomando a pechos la carga = zien bzasqua,
mien mzasqua aien abzasqua, L, itìbían bzasqua.
mtíbian mzasqua, atíbian abzasqua =
Cargado eſtar aʃí = zien azone, itibían azone =
Cargar al hombro = zhuen bzasqua, L, zpquaque[-]
uan bzasqua =
Cargado eſtar aʃi = zhuen azone =
Cargar El cavallo = abhu zbquysqua =
Cargado eſtar aʃí = agyn azone
Cargarle echarle la carga ençima = agyn bzas[-]
qua =
Cargarʃe, neutro = bhugosqua =
Cargado eſtar = bhugue gue. mhugue gue=
abhugue gue =
Cargado ír = bhuguec ina. mhuguec mna abu[-]
huguec ana, L, bhugos ína. mhugos mna=
abhugos ana =
Cargado paʃar = bhuguec aízemi =

Carne

Carne = chihìca =
Carne eſto es pulpa = chimy =
Carne umana = muysc chimy =
Carne umana Comer = muyscac zbcasqua =
Carrillo de la cara = ychua =
Carrilludo = sanzagui =
Carrizo = sune =
Carrízo la mata = sune guane =
Carrízo bala di = chichaquyne, La mata = chicha.
Caʃa = gue
Caʃado = a guí gue
Caʃada = asa hao ague =
Caʃarʃe el varon = zeguigosqua =
Caʃarʃe la muger = ísahaoa gosqua =
Caʃarʃe Con el = isa haoacbgasqua =
Caʃarʃe Con ella = zeguicbgasqua =
Caʃar a otro = agui zbquysqua =
Caʃar a la muger = asahaoa zbquysqua =
Cascara = huca =
Cascajo = hyca coquyn =
Casco de la Cabeza = zysquy =
Casco tieſto = bugun =
Cassi no ai palabra determinada diʃese por uaríoʃ
modos Como se uera por los Exemplos siguienteʃ
Cassi llega = apuyngue: uasgue, apquanga, L, apquan[-]
gaz apuyngue uasgue =
Caʃi ʃon dos libraʃ = libra, boza apquangaz azun[-]
gue uasgue, L, azyhyngue uasgue =

casí ʃon

38

Caʃi ʃon ueínte = gueta apquangaz azungue uas[-]
gue =
Caʃi es una hora = chueta apquangaz apuyngac =
uasgue =
Caʃi una hora eſtube aca = chueta muys sinaca asu[-] cuns ana, L, chueta zapquazac ana =
Casi eſta llena = íes azanga zapuyngue uasgue =
Casi son dos ańos = zocam boza apquangaz apuyngue
uasgue =
Caʃi me ahogara = puyngue, uas siec bgy, L, puyngue
uasgue siec bgy, L, puengue siec bgy, L, puequy siec
bgy =
Caſtrar = ane iombgusqua, preterito: bguque =
Caſtrado = aneiom agucucua
Caspa de la caueza
Cautibar = zbaiac bgasqua =
Cautiuo = baia =
Catorçe = quíhicha muyhica =
Catorçeno = quihicha amuyhyco
Catorçeno en lugar = quihi cha amuyhy cunzona
Cabar = bquyhyusuca, ymperatiuo, quyhyu. partiçi[-]
píoʃ. chaquyhyusuca: chaquyhyua: chaquyhyuny[-]
nga =
Cabado eſtar = aquy hyune =
Cabada coʃa = aquy hyuca=
Cabar en tierra por labrar = bgyisuca, L, hichaz bquy
hyusuca,

Cabado eſtar assí = agyine =

Cabar hondo = etaz bquyhyusuca =
Cabar al píe del arbol = quyc[1] quíhichan bquyhyusuca
Clara coʃa = muyian pquaoa =
Clara coʃa rresplandeçiente = chinanuca =
Clara de guebo = guebiupquasiû =
Clabar: hincar = yc bgyísuca =
Clabarlo hincarlo en la tabla en la pared &.a ta[-]
blac bgyisuca tapíac bgyísuca =
Clabaronlo hincaronlo en la pared = tapia cangyí
Clabaronlo hincaronlo = ycangyi =
Clabado eſtar hincado eſtar = ycagyíne, en la ta[-]
bla = tabla cagyine =
Clabada coʃa hincada cosa = ycagyícua =
Clabado hincado en la pared = tapíac agyicua
Clabalo eſto es hincalo = ycgyiu, asi se a de deçir
y no: ysgyiu, que, quiere deçir 'dale golpeʃ' La qual
palabra diçen para que le de golpes al clauo Con el
martillo o piedra para que entre =
Clabar eſto es enclauar en la pared en la tabla &.a ta[-]
pia fihistan yc bgyísuca tabla fihístan yc bgyisuca,
cruz fihistan yc bgyisuca, Como enclauome en
la pared = tapia fihistan yc chabgyi =
Clauado eſto es enclauado eſtar en la tabla = tabla
fihistan yc zgyíne =
Clauaronme eſto es enclauaronme en la Cruz = cruz
fihistan yc chagyi =
Clauado eſtoi en la Cruz = fihistan yc zgyine
Clauado eʃto es enclauado = yc agyicua =

Clavado
  1. Creemos que lo correcto debió ser Quye.

39

Clauado en la cruz = cruz fihistan yc agyicua
Cobarde = absiesmague =
Cobijarçe = la capa o manta = foí hus ìzasqua =
Cobìjarçe perʃona honrrada = hos itysqua
Cobijar a otro deſta manera = hos bzasqua =
Cobíjado eſtar aʃí = hos izone =
Cobijarse con la manta El que eſta acoſtado = foi chahas
bzihisqua, preterito, bzìhique = L, foizgyi btasqua =
Cobijar a otro assí = foi ys bzihísqua, L, foí agyí btas[-]
qua =
Cobijado eſtar assi, = foi chahas azíhíquíne, partiçìpio
azihiuca =
Cobijar alguna coʃa Cubrirla taparla Con algo por
que no le de el poluo &.a foí ys bzihysqua, El Vbo pa.do
Cobíjada eſtar aʃì = foiz ys azihiquene, quiere de[-]
çir 'Cobijada eſta Con la manta' =
Cobíjarʃe la cabeza Con el Cabo de la manta = foi co[-]
caz izys bquysqua =
Cobijado eſtar deſta manera = foí cocaz izys apquane
Cobrar = íchubugosqua =
Cobre, metal, bahazca, L, pquyhy zaba hazca
Coçeʃ tirar = bzahanasuca =
Codiçíar = abas ízysqua =
Codiçiame = zybas azysqua, codiçiote, mybas ìzysqua
Codo = chispqua =
Cojer coʃas menudas una aqui y otra alli = zemísqua
preterito: zemi, ymperatiuo: fiu, partiçipíos, cha[-]
fisca chafie chafinga =

Cojer agua

Cojer agua = ʃiez bgazysuca, ymperatíuo, ga[-]
zu. partiçipìoʃ, chagazysuca chagazua chagaz[-]
ynynga =
Cojer turmas y todo jenero de rraízeʃ = zepquasqua,
ymperatiuo. pquo, partíçipíoʃ: chapquesca cha[-]
pquaia chapquenga =
Corje hojas = zbiasqua, ymperatiuo: io, partiçi[-]
píos, chaíasca, chaiaia chaianga =
Cojer floreʃ = zbiasqua, y ʃi cojen una a una = zmis[-]
qua =
Cojer maìz = abaz bchusqua. preterito, bchuque
Cojer fruta del arbol = bcaha chysuca, ymperatiuo:
cahachu. partiçípíos, chaiahachysuca[1] . chacaha[-]
chua, chacaha chynynga =
Cojer leńa menuda de por aí = bchichysuca, ym[-]
peratiuo. chichu = partiçipíoʃ, chachichysuca,
chachichua chachichynynga =
Coje eſto es âsír = cam bquysqua, preterito: cam
bquyquy: yten cam bzasqua, yten. yc bquyquy
Cojer dar sobre El = abos izasqua, L, abos bzasqua
Cogollo = one =
Cogote = Zoipquyta =
Cohechar = intan aquhín bgusqua, ymperativo:
gu. partiçipios: chaguisca, ˰chague, chagunga, =
Cohechome: zintan zquihin abgu =
Cohechos lleuar = zintan zquihin anguz bgusqua,
tomo los cohechos =
Cola de animal = suhuca =

Cola menear =
  1. Creemos que lo correcto debió ser chacahachysuca.

40

Cola menear = asuhuca Zabtasqua =
Coladero de colar chicha = fi =
Colar = btytysuca =
Colarʃe = atytynsuca =
Colerico = achyum mague =
Colera humor no ai uocablo =
Colgar ahorcar a uno = guan bzasqua =
Colgado eſtar aʃí = guan izone
Colgar algunos = guan zpquysqua =
Colgado eſtar = guan chipquycane
Colgar a muchos = guan zbiasqua =
Colgados eſtar muchos = guan chipquapquane =
Colgar mantas pańos tafetanes &.a guate zmuysqua
Colgados eſtar = guata puyne =
Colgar muchos paños &.a guate biasqua =
Colgados eſtar aʃi muchos = guate apquapquane
Colgar del clauo o del garabato = clauos bzasqua, zí[-]
uas bzasqua =
Colgado eſtar aʃi = clauos atene, zizas atene =
Collarejo = chyza quihícha =
Colodríllo = zoipqua =
Color = bique =
Color bueno = bique cho =
Color malo = bique machuenza, de que color eʃ = abiquez
haca guecuobe, L, abiquez haco aguene =
Colorado = heczen mague, L, híjso =
Colorado fino = heczen quyhyquine, heczen ynpuyca
Comadreja = ibca =

Combìdar =

Conbidar = mnynchasuca =
Conbidado = nyncha, L, nynchago =
Comenzar, no aí proprí uocablo pero ai algunas maneraʃ
de hablar que tiran a eſto = ìe quia quysynsuca ie uzeca
quysynsuca, ya ʃe lebanta a haçer ya ʃe lebanta a deçír
diçen tambíen: ie yc bquyquy, ya eſtoi asído de la obra.
aican chibquys chimnynga chiguques chimnynga, ma[-]
ñana Comensaremos a haçer comenzaremos a tratallo.
ia bquys abxy. ya e comensado a haçer. aican aquichi[-]
pquaz yc chibquyquys chíbquys, chímnynga: mañana
Comenzaremos a hazer. aícan choquez yn chíbquys =
chimnynga mańana Comenzaremos a trabajar
cubunz yn chibques chimnynga: Comenzaremos a hablar
etaz chimuynga, Comenzaremos a edificar =
Comer = zquychyquysuca, neutro ymperativo: aquy[-]
chy cu. partiçipios: cha quychyquysuca, chaquychy[-]
ca, chaquychy quynynga =
Comer = bsosqua. uerbo actíuo general pero no se diʃe
çino es Con nombreʃ generaleʃ Comunes a toda Comida
Como: ípquo. chasongabe: que tengo de Comer: ípquo=
masoca, que as Comido? íez absosca[1] mome[2] manjar &.a
preteríto: bsoque- ymperatívo: socu. partíçípíos: chasosca,
chasoca, chasonga =
Comer pan turmas y qualesquiera Raízes : bgysqua: ym[-]
peratiuo: gyu: partíçipios: chagysca, chagye, chag[-]
ynga. =
Comer, maìz, carne, queʃo, fruta, y coʃas duraʃ, Como
bizcocho, confitura, y coʃas asi = bcasqua, preteríto

bca=
  1. Creemos que lo correcto debió ser absosqua.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "come".

41

bca, ymperativo: Co. partiçipios: chaquiesca cha[-]
caia chaquienga =
Comer hojas y Yerbas : bsosqua:
Comer míel manteca ʃal y coʃas que ʃe lamen y ʃír[-]
uen de ʃalʃa = bgamysuca: ymperativo, gamu. par[-]
tiçípíos chagamysuca. chagama, chagamynynga
Comer, mazamora = biotysuca =
Comer cańaʃ dulceʃ = bgyiasuca =
Comer a la lijera, como ʃi díjesen echarse en la uoca =
anbzasqua [l.] anmnysqua, Preteríto: mnyquy =
Comer dando dentelladas = bgychasuca =
Começon tener = abasynsuca: Comeme la píerna: zego[-]
caz abasynsuca. zegocaz abasyn mague: aʃí se
diçe de todo lo demas que come =
Comida = quychyquy, L, quychyquy bhy =
Comida baſtímento, comida en quanto se diſtingue
de la bebida = ie. =
Comìlon = aìcun mague, azimsucum mague =
Como fue eʃo? = haco agabe =
Como es eʃo? haco aguenebe =
Como âremos eſto es que rremedio tenemos que hemos
de hazer = haco chibganga =
Como haremos para Confesarnos bíen? = haco chib[-]
gas, choc, confeʃar, chibquynga =
Como haçeʃ? = haco mgasqua =
Como dice que dice = haco agusqua =
Como eſtas? = choa.
Como eſta? hablando del enfermo = ia haco aguene

Como

Co˰mo hisìſte que hiçiſte para allarlo = yahaco mgas[-]
mmistybe =
Como no ueniſte = hacaguen mhuzane =
Como diçeʃ que es pedro çi no eʃ pedro, Pedro nzacan um[-]
pquaxin pedro gue, mgasqua =
Como no ueniſte ʃe lo di a otro = mhuza npquac uchas hoc
mny =
Como te llamas = ipquo mhyca =
Como le llamaremos que nombre le pondremos = ipquo
ahycac chihanynga =
Como te llamo eſto es que nombre te puʃo = ipquo mmhycao
nohoca =
Como te llamo eſto es Con que nombre te nombro = iahaco
maguquebe =
Como preguntando = iahacobe?
Como te hiço que te hiço = iahaco magabe, L, iahaca[-]
gue quobe =
Como eſte es = fa sihipquague, L, fasihicague cuague
Como quien es? = sie cuhucaguenebe?
Como jo es, eſto es de mí tamaño es = hycha Zgue sugue
Como jo digo di tu = hycha chaguísca. cuhuc uzu
Como no tengo yo de haçer eʃo = iahac aguens bquy[-]
za nyngabe =
Como hemos de deçìr? = iahaco chigungabe =
Como se perdio? = haco agas azaiyne =
Como quìera questubiere lo tengo de traer, ablando
del enfermo, hac ua aguen xin bsonga =
Como te atreues a pecar = ía hac aguens hysquie mguens

pecar

42

pecar umquysqua,
Como tu mereʃeʃ te caſtigan = ys mmisqua nuc castígar
manquynga =
Como yo hago aras tu = hycha chaquísca cuhuc mgan[-]
ga L, hycha chaquisca cuhuc mquynga, L, hychan bquys[-]
qua nuc mquynga, deſtas tres maneraʃ se diʃen eſtaʃ
tres oraçioneʃ que dicen çimilitud pero quando aquel
'Como' no diʃe ʃimilitud, sino Conformidad no mas Con
lo que ʃe manda o diçe entosses ʃe dira por l modo çi[-]
guiente =
Como Díos me lo manda lo hare = Díos = Zchahaca
gusquanuc bquynga =
Como el otro día dìjíſte di aora = mon min mauza cuhuc,
mugunga, L, mon mín muque nuc munga =
Como el otro dia haras = mon mina cuhuc mganga, L, mon
mìna cuhuc mquynga L, mon min maquyia cuhuc mgan[-]
ga =
Como eſta en el cielo nueſtro Seńor Jesucríʃto eſta en el
Santisimo Sacramento = chipaba Jesucriſtoz çíelo
nasucune Síhic Santisímo Sacramento nasucune, L,
chipaba Jesucriſto çielo nsuza cuhuc Santisímo Sa[-]
cramento na asucune =
Como jo = hycha zguespqua,
Como tu = mue mguespqua, Como aquel = asguespqua,
Como eʃe = ysguespqua. Como noʃotros = chie chiguespqua
mie miguespqua &.a todos eſtos Son partiçípíos y çígni[-]
fican 'el que es como yo', 'el que es Como tu': Como aqui uino
hombre Como tu: mue mguespqua, muysca atan siahu[-]

que=

que. pero quando no hase sentido de partiçipio disese
aduerbialmente deſta manera a nueſtros proximoʃ
emos de amar Como a nosotros: chiguaquen chiec chi[-]
gues cehibtyzynynga. El híjo de Dios ʃe hiso hombre
Como nosotros: Dios chuta chie chigues c muysca cágâ
Como eſta has una manta = foi ata fasihipqua quyu, L,
foi ata sis cuhuca guequa quyu, L, foi atan sis gue[-]
sc quyu, L, foi ata sihica guecua quyu =
Como eſta me halle una manta = foí ata fasihipqua zmi[-]
sty: Con todos los demas &.a como pedro es = pedro cuhu[-]
ca guene, L, pedro cuhugue,
Como yo no ai otro = hycha zguespqua magueza, L, hycha
zcuhuca guecua magueza =
Como el te lo dìjere lo haras = mahaca gunga nuc mquyn[-]
ga, L, mahac quíngoquy maquinga =
Como ʃu madre lo pario eſta = aguaiaz facabzanuc yscuca[-]
guene =
Como mi madre me pario eſtoi = zuaiaz fac chabzanuc
yscuc zguene =
Como eſtaua antes, quedo doncella nueſtra Seńora la Virgen
marìa despues de auer parido a nueſtro Seńor Jesucríſto
chiguaia Virgen maría zchipaba Jesucríſto zfacabzas
apquanan sas asucune cuhuc Vírgen caguene, L, sas asu[-]
cune Virgen casucune =
Como El hiçíere haz tu = abquynga nuc mquynga, L, quingo[-]
quy maquinga, L, quinga cuhuc mquynga =
Como se hase en el çíelo ʃe ha veſtra boluntad en la tierra =
mue maguiscaz çíelon anquysqua nuc sís quycan anquy [-]

nga,

43

anquynga, L, mue maguiscaz çíelon anquysqua cuhuc
ʃis quycan anquynga =
Como nosotros perdonamos a nueſtros deudores nos perdonad
nueſtras deudas = hacua chie chi huin achubia gue apqua
chi gusquazan xin, yn aguesnuc, muez chie chi chubia
apqua amuzinga, L, hacua chie chi huin achubiague apqua
chigusquazan xin, muez yscuc chie chubia, apqua um[-]
uzinga =
Como nosotros lo hiçieremos Con nueſtros proximos lo hara Díoʃ
con nosotros = hacua chiguaque bohoze chib­ganga xin
yn aguesnuc Díos zchien chi bohoze hysc abganga, L,
hacua chiguaque bohoze chi bganga xin Díos zyscuc
chi abganga =
Como si no te ubieraʃ Confesado es = Confesar, umquyza. cuhuca[-]
guene, L, u confesar mquyza sugue =
Como si no te ubieraʃ Confesado sera = Confesar mquyza
cuhuc aguenenga, L, u Confesar mquyzasunga =
Compadeçerʃe de otro = mue btyzysuca, L, agachibgas=
mue btyzysuca = Compadescome de ti tengote laſtima =
Compañero, camarada amígo = compa =
Compańero eſto es Comparte = Zuba, muba, oba,
Compańero en lo que se hase o en el ofiçio = guaque =
Compańero quando ʃon dos no maʃ = zmuyia, mmuyia,
amuyia =
Compańoneʃ = neiomy =
Compańero llamando al otro = tyba =
Comparar = abohoze bgytysuca, L, obacbgasqua: compa[-]
role con el =

Componer

Componer, poner Vien = choc bquysqua, L, choc bzas[-]
qua L, choc bgasqua =
Comprar = bcusqua preterito, bcuque. Comprete una manta
foi atan maha[1] bcuque, L, mue mbohoze bcuque =
Con prepoçiçíon = bohoza =
Conçebìr = muysca ziec ázasqua =
Concebido ʃer = zuai iec izasqua =
Conçeder deçir de ʃí = ehe bgasqua. pronunçíado un
poco Con las narizes =
Conejo = chuenguí, eſte es El que se cria en los paramoʃ
y el que ʃe Cria entre las labranzas ʃe llama = cuhupquy.
Conoçer = zemucansuca =
Conoçerlo de Roſtro = oba zemucansuca =
Conçentír, aprobar = zepuys azasqua =
Consumirse. id est gaſtarʃe bease en su lugar =
Contar = bgytysuca =
Contar, narrando = zegusqua =
Contentarʃe de la coʃa = Zhuc achoensuca, zepuys
azasqua =
Contenteme Con beber dos = bozan biohotys scunga[2] ;
bga
Condiçìon = puyquy =
Condiçion buena o mala = puyque cho, puyquy machuenza
Continuar: eſto es Voẏ diçiendo Voy haçiendo, ʃe
junta eſte Verbo, mny, L, bsy, con el que sígnifica
la accíon y çiendo de cosas pasadas eſte Verbo, bso[-]
que, vg.a ve diçiendo: Vzu, many. Ve haçiendo: quyu[-]
manye. desde entonçeʃ lo Voi pagando: jran.

xie =
  1. Creemos que lo correcto debió ser mahac.
  2. Creemos que lo correcto debió ser yscunga.

44

xíe aimnys bsoque =
Contratar = Zefuchugosqua =
Contratar en coʃaʃ menudaʃ = bquichpquasuca =
Conualeʃçer = zfihizuc agasqua =
Contrahaçer = Víde rremedar =
Contra alguíen haçer, como Contra Díos = Dios fihiste zonuc
achoenzaz bquysqua =
Contra ti eſta maʃcando hayo = umquichac abchusqua.
­Copo par hilar = togua =
Coraçon = puyquy =
Coraçon parte del animal = nymysue =
Corcoba y corcobado = sohoba =
Corredor = uba =
Correrʃe Víde avergonzarʃe =
Correr = inyhysysuca =
Correr lo liquido = acosynsuca =
Coronílla = Zyta =
Corromper donçella = achinta bzysqua =
Corronpida eſtar = achintaz apuyquyne =
Corronperʃe qualquiera coʃa = aguahai ansuca. Verbo general
Corta cosa = asuhucaza, L, asuhuca magueza, L, agahasnza
Cortar dando golpes = bquy bitysuca =
Cortarse asi = Zquyhytyne =
Cortado eſtar assi = aquyhytyne =
Cortada cossa assi = aquyhytuca =
Cortar Con tajeraʃ El mísmo Verbo=
Cortar çin golpes = bgynsuca. ymperativo: gynu. partíçìpíoʃ
chagynsuca: chagynua. chagynynga =

Cortar

Cortar Cabuyas, hílos, o cosas asi = zemascasuca =
Cortarʃe ellas assí = auas cansuca =
Corteza = huca =
Corto de uiſta = zupqua chie magueza,
Coʃa = ipquabie, L, ipquabe =
Coʃa del çíelo = çielon aguecua
Coʃa deſte mundo = sis quyca fihistan aguecua,
Coʃa del Campo = muyquys aguecua =
Coʃa de tierra caliente = sutata caguecua
Coʃa de por ai = fahac aguequa =
Coʃa de pantano = ʃuamnes aguecua
Coʃer, neutro = ixinegosqua =
Coʃquillas haçer = abasuan zemasqua, L, abasua zbquysqua
Coʃquillas tener = zebasua zaguene =
Coʃquíllas haser en la barriga = aietan basua zemasqua
Coſtillas = tobiaquyn =
Coxear = ìquy btasqua =
Coxo = gocagyu =
Coſtumbre de mujer = fucha tymy =
Coſtumbre tener la mujer = hyba zemistysuca =
Cozer generalmente = zmohoquysuca. hocu. chahoquy­suca. chaocua.
chahoquynynga =
Cozerse generalmente = ahoquynsuca =
Cozer generalmente en olla = bzoísuca: zoiu. chazoísuca. cha[-]
zoiua. chazoinynga =
Cozer yerbas = zemonasuca. onao. Chaonasuca. chaonaoa.
chaonanynga,
Cozerʃe yerbas = aonansuca =

Creçer =

45

Creçer las plantas y animaleʃ = zemuysquynsuca,
Creçer las demas coʃas aumentarʃe = ynazysqua, L, ycagyisuca
L, ycagyisuca, L, aiaoansuca =
Creçer El rrío = sie zahusqua =
Creer diʃeʃe por el vbo, zegusqua, y la coʃa creida a de ʃer nombre
o partiçípio Con una, C, al fin vg.a Crei que era pedro. pedroc,
zeguquy. Crei que te auias ydo: masaiac zeguque. Crei que era
uerdad ocasac zeguque. Crei que eſtauas alli = yna masuzac ze[-]
­guque. Crei que pedro auía uenido. pedro hucac zeguque. Crei ʠ
eſtaua llouíendo: tanucac zegu­que. Crei que no auia uenido: a[-]
huzac zeguque: Crei que lo auía de llebar = chahistan yngac-
zeguque =
Creer en coʃaʃ de fe se diʃe el misterío y luego se ańade = zepuy[-]
quynuc ocasgue bgasqua, Vg.a Creo que Jesu­críſto murio por
nosotros: Jesucríto: z chi san abgyz zepuyquy nuc ocas gue
bgasqua: y para preguntarlo se diçe aʃí. Jesucriſto chi san
abgyz umpuy quynuq ocasgue umgasua. Creeis que Jesucríʃto
murio por nosotros =
Crespa coʃa = cota =
Creſta = saca =
Críar hacer de nada no ai uocablo =
Críar nìńos = zemiusuca. íu. maiua.
Criado = bosquaoa, L, chuta =
Críſtal = hyca chuza =
Criſtiano = sue =
Cruçificar = Cruz, fihìstan yc bgyisuca,
Cruçificado = Cruz fihistan yc ngyia.
Cruda coʃa = tyhyca =

Crujír

Crujir los díenteʃ = ísica zaquynansuca
Cruzar = yns bquysqua
Cruzarʃe = yn saquyne =
Cruzado eſtar = yn sapquane =
Cuaxarʃe algo = acatansuca =
Cobrír tapar = asac zmuysqua, L, asa btasqua, L, fihiste btasqua
L, agyíbtasqua, L, ys bzihìsqua =
Cubrir tapar las dos puertas juntar Con ʠ ʃe çiera = fihiste bquy[-]
squa =
Cucaracha = chutagui =
Cuchara = chuia =
Cuello = gyquihicha =
Cuento hiſtoría = quyca, l, quycauâ.
Cuerno = quyhye =
Cuero de animal = huca =
Cuero ʃeco, o apartado par huʃar del = ioque =
Cuerpo generalmente = yba =
Cuerpo de animal = ybaquyn =
Cuerpo, o eſtatura de animal = quyn =
Cuerpo muerto = guahaia =
Cueba de piedra = hycata =
Cueba de tierra = híchata =
Cuydar de alguna coʃa = aquihichan zemisqua, L, zepquan[-]
suca L, aquichan Zequynsuca =
Cuyo es = Xi ipqua uâ =
Cuyo híjo es Xi chuta uâ =
Cuyo hijo soís = maxichutaoa =
Culebra = muyso aquycague =

Culpado=

46

Culpado = apquyquygue =
Cumbrera = zyta =
Cumplírse = yc azasqua,
Cundír la mancha Víde calarʃe =
Cuńado Respecto del otro Cuńado = ubso =
Cuńada Respecto de la otra Cuńada = gyca =
Cuńado Respecto de la cuńada =
Cuńada Respecto del Cuńado =
Curar = zemizcasuca. hizcao. chai zcasuca. chaizcaoa. chaic[-]
canynga[1] =
Curarʃe a ʃí mismo = ziscagosqua[2] =
Curi = fuquy =
Çegar = zupqua zamuyhyzansuca[3] =
Çegajoso = chysca =
Çegajoso haçerʃe = ichys cansuca =
Çeja = ghuiquyn =
Çenegal = usua, y ʃí es mas Ralo. unxiu, l, usua Xíu =
Çeniza = sucta, l, fusque =
Çentella = gata zhizquyn gataian
Çentellear = gata zazhizquynsuca gata zaiansuca
Çentinela = opquabachua =
Çeńidor = inzona =
Çeñir = inbzasqua zietysbcamsuca, l, zeietan bcamysuca
Çepa del arbol = quye quihichapqua
Çera de la tierra = ysquy =
Çeruatana = fuhuta, l, funta =
Çerca o çercado = ca =
Çerca, adverbio, prope = hischcatan =

cerca
  1. Creemos que lo correcto debió ser chaiz-canynga.
  2. Creemos que lo correcto debió ser zizcagosqua.
  3. Creemos que lo correcto debió ser zamuyhyzynsuca.

Çerca adverbio de mouimiento = anguac, Vg.a llegate çerca
anguac aquyu. uete çerquita. angua cangua cuhuc siu =
Çercano eſtar a la muerte = abgynga zatequyne, l, ua zabgysqua
Çerçenar = abos bquy hytysuca =
Çernir = btytysuca =
Çernicalo = cicui =
Çernicalo mayor = umpa =
Çe rraja yerba, suquysca =
Çerrar = quyhycbtasqua =
Çerrado eſtar = quyhyc atyene =
Çerrar enparejando no maʃ las puertas = fihiſte bquysqua =
Çerrar la puerta de palíllos Con cabuya = guezysbgasqua, l, guesbgus[-]
qua =
Çerrado eſtar assi = guezysaguene, l, guesaguene, l, guetesaguene
Çerrar los ojos apretando = zupqua zebgusqua. mupquagu.
Çerrados eſtar asi = zupquaz aguene =
Çerrar los ojos absolute = zupqua fihiste btasqua =
Çerrados eſtar assi = zupqua fihiste atene =
Çerrar los ojos ʃuauemente = zupqua fihiste bquysqua. fihi[-]
ste quyu =
Çerro = gua =
Çeʃar de deçír o haçer algo = ie zeguzac aga =
Çesped = quichpqua =
Çiego = opqua meza =
Çielo = guatquyca, l, quyca =
Çieno = usua =
Çiento = gue hyzca =
Çiertamente = aguesnuc ocanxinga =

cígarra

47

Çigarra = suaguaia =
Çimarron = zima, l, ianupqua =
Çimarron haçerʃe = izimansuca =
Çinco = hyzca =
Çimiento = eta =
Chamuscar = bzitysuca =
Chamuscarʃe = azitynsuca =



Chica coʃa = inguezunga =
Chicha = fapqua =
Chicha haçerʃe = zfapquagosqua =
Chimenea = ìie =
Chismoʃo = cubun abzismague =
Chirriar lo que ʃe frie ʃaltar El moſto qu˰e hierue = aquezcansuca

>br>


Chupar = bchuchysuca =



- En blanco -

-En blanco-

-En blanco-

-En blanco-

-En blanco-

50

D

Dadiuoʃo, líueral = atabanza =
Dado a comer = quychycu quisca =
Dado a ueber chicha, = fapqua iohotuc quísca=
Dado al ʃueńo = quybuc quisca =
Dado a mugereʃ Vide luguríoʃo =
Daga = Raga, español Corupto los que no ʃauen eſte nombre le
llaman = sicaquyne =
Dançar de yndíos = bzahanasuca, que es 'píʃar' =
Dançar despañoleʃ = Ianzar bquysqua =
Dança, una, dos, tres = íeta, ieboza, iemiíca, que es Como deʃír
Vn orden de dança dos &.a
Dançanteʃ = Ianzar, quisca =
Dañar generalmente = bguahaíasuca =
Dañarʃe generalmente = aguahaiansuca =
Dañarʃe el maìz antes de cojerʃe = achuzansuca =
Dańado maiz así = aba chuza =
Dańarʃe El maìz dentro de caʃa = agahachansuca =
Dańado maiz asi = abagahacha =
Dañarʃe las turmas, haçerse aguanoʃas = achuhuzansuca
Dańarʃe las turmas podrirʃe = afutynsuca =
Dańarse el pan = achiguansuca =
Dańarʃe la chicha = abosynsuca, diʃen tanvíen quando las ʃo[-]
bras de la chicha se dańan = ia amuy =
Dańarʃe la mazamorra = acuzansuca =
Dar = hoc mnysqua. Preterito: hoc mny. hoc anu: hoc chanys[-]
ca: hoc chany hoc chanynga.
Dar alla eſto es a otros = ai mnysqua es El mismo Vbo =

Dar aca =

Dar aca = simnysqua, El mismo Vbo. Como: myta sinyu.
daca aca tu mano =
Dar de comer = zeguasqua, pueſto a solas. preterito: zegua[-]
que: ymperativo, guacu, partiçipíos = chaguasca. chaguaca,
chaguanga. actiuo. hychaguacu, Dame de comer pero po[-]
níendo la coʃa que ʃe da y la perʃona a quien se da çígnifica gene[-]
ralmente 'dar': Como: fun atan pedro guacu, dale a pedro
un pan: uzguas­qua, çígnifica 'darlo' çín deʃír El nombre de
lo que ʃe da: Como ya lo di, ie uz guaque, tiene tambíen pa[-]
siua como, uan guaque, dieronlo =
Dar de ueber a perʃonas = bsiesuca preterito: bsìe. ymperativo
sieu. partíçípíos chasiesuca, chasíeua, chasîenynga =
Dar de ueſtír = bsusqua. preteríto: bsu. ymperatívo: su:
chasusca: chasue: chasuinga =
Dar de mamar = chue hoc mnysqua =
Dar en rretorno o en trueque = entaz hoc mnysqua =
Dar uida = Zhuízysuca: zhuizy: huizu: chahuizysuca=
chahuizua: chahuizynynga.
Dar en el blanco = yn amisqua no ai Verbo actiuo çino diraʃe
aʃi: bgyis yn ami, tirele y dio en el blanco.
Dar en lo que dudaua = zpquyquy, fihistaca, zasqua. zpquy[-]
quy ycamisqua: zhuíz che azysqua =
Dar graçíaʃ Con el superíor = ipqua zepaban zinga =
Dar graçìaʃ Con el ynferíor = ípqua ìchutanzinga =
Darʃe a Comer = quy cycuc bquysqua =
Darʃe a ueber chicha = fapqua iohotuc bquysqua,
Darse a dormir = quybuc bquysqua =
Dar la piedra, o otra coʃa, en el ojo o en otra parte = tapian

anysqua,

51

anysqua zupquan anysqua. pero quando la coʃa, cae
de ariba no se diçe síno. ìzysquy caza, l, ízyʃquy geca[-]
za. diome en la cabeça: guê gecaza Dio sobre la caʃa
y assì se díçe, de todas las demas Cosaʃ =
De aqui = sinaca, Como se uera en lo çiguiente: de aqui ʃe fue
ʃinac ana, de aqui salí = sinac fac zane =
De aculla = anan xie, l, anaca =
De tal lugar diçeʃe Con la pospoʃiçíon, na, y el nombre
del lugar: Como: ʃalio de tunja: chun san uacaiane. sa[-]
lio de santa fe: quihichan, uacaiane: diçeʃe tanbíen con
la posposiçion, nxie, Con tal que no ʃea lugar donde eſta
mos =
De aqui par allí ac siec asyne =
De aqui adelante = fanaia. fachi quyhycanaía. sí uno ba ablan[-]
do de lo que a de haser ʃuelen tanbien deʃír faz quyhycan aia =
De aqui a la noche = fa azacanyngan xie =
De aquì a la mañana = fa suas agangan xie =
De aquĩ a la tarde = fa sua mecnxie, l, fasua mecamuysa =
De aquì a la mańana = fa aíc nxie l, fa aicamuysa =
De aqui a mañana por la mańana = fa aic zacocnxie, l, fa[-]
aic zacoca muysa =
De aqui a quanto = fa fican xieoa, =
De aqui a quantos díaʃ = fa suafinua, l, suaficamuysa =
De aquì a quanto ʃera = fa fican xienua cha =
De aqui a quanto ablando de horaʃ = fa fica xinua =
De aqui a un poco apuyngan xie, l, fa apuyngan xie, l,
ʃapuynga, l, ynga, l, yngan xie, l, yngue puycana
De aqui a una hora = fa chuetan xie, l, fa chueta =

de aquí =

De aqui a dos díaʃ = fa sua bozan xie', l, fa sua-
boza, l, fa mozan xie, quíere desír 'de aqui a paʃado mańana'
De aqui a tres días = fa sua mica, l, fama mica, l, fama
sua mìca. deſtas tres maneras ʃe puede desír en todoʃ
loʃ díaʃ =
De aqui a tres o quatro díaʃ Vendre = fama míe ma muy
hyc zuhunga =
De aqui a çínco dìaʃ: diʃese Conforme a la rregla general
de ariua = fa sua hyca[1] , l, fama, sua hyzca: pero no pue[-]
de deçir: fama hyzca: çino a de deçír, fama mahzca, solo
eſte numero se excetua todos los demas se diçen Con[-]
forme a la rregla pueſta arriba =
De aqui a dos meʃeʃ = fa chie boza, y asi de los demaʃ
De aqui a dos años = fa zocamboza, l, fa zocam bozan =
xie =
De oi en ocho diaʃ es lo mismo que #[2] de aqui a ocho díaʃ
De ualde = fahacuo, l, pquynuc =
Debajo: prepoʃìçion = uca, l, usa, Como se bera por loʃ
exemplos çiguienteʃ =
Debajo de nosotros eſta El ynfierno = fiernon chiuc-
apquane, l, fiernon chíus apquane = fie
Debajo del çíelo eſtamos noʃotros = chien çielo uc
chibizine, l, chien çielo us chibizine =
Debajo del arbol me meti = quy[3] cuc zemi, l, quy[4] cus ze[-]
mi =
Debajo me entre = oc zemi, l, os zemi: metete debajo:
oca miu, l, osa miu =
Debajo de mĩ eſta = zucazone, l, zusazone =

Debajo =
  1. Creemos que lo correcto debió ser hyzca.
  2. Texto tachado e ilegible.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Quye.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Quye.

52

Debajo lo tieneʃ = mucazone, L, musazone, Conforme
a queſto para desír lo que eſta deuajo se dira: uczona,
l, uszona. Las cosas que eſtan debajo, uc pquaoa, l, us pqua[-]
oa. pase por debajo del arbol, quy c uc aizemi, l, quy cus[-]
aizemi =
Debajo del agua = sie taca, Como. sie tac izone, estube
debajo del arbol =
Debajo del agua o por debajo del agua andar = sie chichy
inynsuca =
Debajo de la tiera o por debajo de la tierra yr = hicha[-]
chi chy aizemisqua =
Debajo de tiera eſtar, eſto es enterrado = hichac izone =
Debajo tengo pueſta la camiʃa o, otra Ropa = ítys azone
Debajo de la capa lo lleba = a Capote tyn abzas abxy,
l, a Capote ucabzas abxy =
Debajo de la manta o de la capa = foi tyna, l, foi uca
Debajo del braço le tengo = zegacan azone, l, zegaca
tan azone =
Debajo del braço lo llebo = a gacan abzas amny, L,
aga catan abzas amny =
Debajo del braço le traígo çiempre = yscuc zega [-]
ca nazone =
Debujar aie quyn bguyusuca =
Debujo = aie quyn, agyuca =
De çerca = hichicata cuhuc zpquas ixyquy, Vengo de çerca
l, hichicatan xie ixyquy =
De çerca lo míre = hichicatan bchiby =
Declarar = muyías zegusqua, l, muyían zegusqua, L, agae[-]

snuc,

aguesnuc zegusqua =
Dechado = afihisten quinga =
Deçir = zegusqua, preterito: zeguque: ymperativo: uzu
partiçípios: chaguisca, chauza, chaguinga, ai tanbien
eſte uerbo: zegasqua, pueſto al fin, ymperativo: so: parti[-] çipíos los toma del ʃiguíente =
Deçír = chahasugue, anomalo, beaʃe el arte =
De día = suasa =
De dia y de noche = zac suasa =
Dedo de la mano eſto es la punta del dedo = ytyua, l, coca =
Dedo de la mano = ytyquyn =
Dedo del pie = quihichyua =
De donde preguntando = epquan xieoa, l, epquanua =
De donde ereʃ de que tierra maxieobe
Despaçio = hichana =
Defender = asan bzisqua, l, asan zpquansuca, l, asan zquyn[-]
suca, l, asas zinsuca =
De fuera Vengo diçen: fui fuera y uengo =
Defunto = bgye, l, bgye saia, l, guahaía =
Degollar = abiza zbgynsuca, l, abiza zemasca, suca
Degollar por detraʃ = azoipquan bgynsuca =
Delante en preʃençía = zubana, mubana, obana, pedro
ubana, zupquafihistan mupquafihistan, opquafistan,
aunquel primero diʃe preʃençia el segundo dise uiſta y asi di[-]
ʃe: mupqua fihistan, zosmachiba, ponlo delante de tuʃ
ojos llegalo a tus ojos o llega la coʃa a tus ojos para que la ueaʃ
delante Con uerbo de mouimiento = muysa. Vg.a pedro
muysa, zmuysa huque: mmuys zpquanga =

Delgada

53

Delgada coʃa, = sotupqua, agaxien mague =
Deleitarʃe = zuhuca chuensuca: zuhuc chogue =
Del todo = hataca, l, ubuca =
De madrugada = suas agasetysa, l, ozasa, l, suas aga[-]
zaca =
De mańana = suas agan =
Demas de eʃo = ynaia, L, ynacaia =
Demediar = chinnc bzasqua. chinnbxy, chinnc uz[-]
pquasqua
Demediarʃe = chinnca pquasqua, l, chinncazas[-]
qua. chinnana chinnaquyne =
Demonío = guahaíoque =
Demudarse = zubazamì cansuca, l, zbique zamican[-]
suca l, zubazicaimynsuca =
Denantes = fie cua =
Denoche = zaca=
Dentera tener = isicaz aguazynsuca =
Dentera quitarʃe = isicaz fania aguazyn zacagas[-]
qua =
Dentro de la caʃa = guetena =
Dentro de la ygleʃía = tena =
Dentro de la tierra = hichatana, l, hichy cuspquana,
Dentro del agua = sie taca =
Dentro del fuego = gatihistana =
Dentro de la barranca = catihistana =
Dentro del palo = quye cuspquana =
Dentro de qualquiera coʃa solida = acuspquana
Dentro de mi = zecuspquana =

Dentudo =

Dentudo = sica chuchuagui =
De nueuo = fihistan =
De palabra = hycac =
De palabra no maʃ = hycac cuc =
De parte de pedro = pedro huina, zhuina, mhuina, a-
huina, chihuina. de mi parte de tu parte &.a
Depositar = abhuque bgasqua, abhuque mgasqua,
bhuque abga, depositolo en mi =
De rraíz = aquichpquanuc
Derechamente = pquihizuc, chichic, ubtas zes =
Derecha coʃa = pquihizuc zona, l, chichy czona. zeszona
Derramar generalmente = híchan biasqua, como ven[-]
tanaʃ hichan iau, derrama por la uentana
Derrama por la uentana los orineʃ = isubentanas hichan[-]
iau =
Derramarʃe generalmente = hichan aiansuca aquyn[-]
suca
Derramar Cosas no liquidas = ybcas bquysqua, l, hi [-]
chan bquysqua =
Derramarʃe coʃas no liquidas = ybcas, aquynsuca
L, hichan aquynsuca =
De rrepente = yc pquyquyzac, l, yc zemucanza[-]
cuc, l, yc mucanzacuc =
Derretír = bsiesuca: sieu: chasiesuca: chasieua. =
cha sienynga =
Derretirse = asiensuca
Derrengarʃe =Zquihiques maquyn, mquihiques ma[-]
quyne, aquihiques maquyne &.a

Derribar =

54

Derribar de lo alto = guan btasqua =
Derrìbar en tierra al queſta en pie = hichas bgyisuca, L,
hichas bzasqua =
Derribar edifiçio = zemnasuca =
Derribar Caerʃe el edifiçio = amenansuca =
Deʃafiar = afihiza zbzisqua, l, zubac bgasqua =
Desanparar = ypquan bzasqua, l, ypquac btasqua, l, abon[-]
ìnasqua. =
Desanparada perʃona = hos pquaoa magueza, L, aquihi[-]
chan minga magueza =
Desañudar = yn bguz mnyscasuca =
Deʃapareʃer = aguezac zegasqua =
Deʃatar = mnyscasuca =
Deʃatarʃe = anyscansuca, no se diʃe de perʃonaʃ =
Desatapar = quyhycas biasqua, l, aquyhyn bgusqua,
Deʃaʃerse = ys amasqua =
Desbaratar generalmente = bguahaiasuca =
Desbaratarʃe = aguahaiansuca =
Desbaratar buhíos, barbacoas &.a = bhychasuca=
Desbaſtar madera = quyez bcahacasuca =
Descalzar es quitar El çapato o sapatos =
Descansar = zpquyquy zazysqua =
Descargar a otro = abuz bgusqua =
Descargarʃe asi = bguhichan zmnysqua =
Descolgar = guas btasqua =
Descolorído eſtar = abiqueza achan mague =
Desconsertarʃe algun mienbro = zpquacaz insaquyne
L, zpquacaz insapquane =

Desconoʃer

Desconoʃer Conoser a otro por eſtar mudado o trocado =
zupquacaimynsuca: yo le desconosco, zupquacmímẏn[-]
suca: yo te desconosco =
­Desconoser tener a uno por otro = zupquan zagosqua
Descortezar = bchusqua =
Descoʃer es lo mismo que deʃatar =
Deʃcomedido mal Críado = apquyquyz ycapuyquynza, mp-
quyquyz mahaca puyquynza =
Descubrir alguna coʃa haçer que paresca aclararla = muy[-]
ian bgasqua, L, muyian btasqua, l, muyian bzasqua =
Descubrirse alguna coʃa manifeſtarʃe aclararʃe = muyian
agasqua[1] , l, muyian azasqua, l, muyian abcasqua. pret.o
abcaque =
Descubíerto eſtar al modo dicho = muyian azone, L, muyian
abizin, L, muyian asoane, l, apquane, Conforme al uerbo
deſtar que pidiere la coʃa =
Descubreʃe echase de uer, pareʃe = muyíanua, l, muyiasua?
y responde, muyíanegue, ʃi ʃe descubre. muyianza, no ʃe
descubre =
Descubrir lo que eſta escondido = achisuca, muyian bzas[-]
qua =
Descubrír El secreto = hisuaczona muyian zegusqua
Descuidarʃe, no cuidar = os zpquanza, L, aquíhíchan
zemisquaza =
Descuidarʃe ynadbertir = zpquyquy zamuyne.
Desde que nasi desde que me confese &.a zmuysquyn nxie,
Confesar bquyn xie &.a generalmente eſta particula
nxie, se poſtpone al preterito =

Desde
  1. Creemos que lo correcto debió ser agosqua.

55

Desde alli para aca = ynanxíe =
Desde alli para alla = ynaía =
Desde aqui aſta alli llega mi labrança = itaz sinac,
anas anacaquyne, l, ítaz sinaca anas anague:
ysaquyne =
Desde alli aſta aqui llega mi labrança = ítaz ana[-]
ca anyquys sinaca quyne, L, anacanyquys sina[-]
gue ysaquyne =
Desde aqui alli pondraʃ tal coʃa = sinacaz mzas-
asi umpquanga, L, asíapquanga. todas eſtas treʃ
fraçes ʃon la forma de como se a de deçír en qual
­quíera materia donde ubíere semejante ʃentido =
Desde donde âſta donde llega tu labrança o tíerra
mquyca zepquano anas cpqua no ys aquynebe,
o tomandola al trocado y Comensando desde el
termino de ella se díra deſta manera = epquano any-
quys epquano ys aquynebe, eſta es tambíen Regla
general para otras materíaʃ =
Desde eſte palo âſta aquella píedra llega mí labranza
sis quyn anas anac zona hyca capquanga nxie gueíta.
tambíen eſta es regla general =
Desde donde aſta donde lo pusíſte = epquano mzas
epquaco apquabe epquano mzas epquaco: umpquabe
Desde aquella pared aſta eſte buhío llega mí labranza
as tapían anyquys sis gue cahunga gue ita =
Desde mí caʃa asta la ygleçia eſta lleno de lodo = zuen anas
ygleçia capquan gaz, usua fuezy gue =
Desde mi eſtançia aſta la ygleçia aí dos leguas, o es mal

camíno

Camíno o eſta todo lleno de lodo = zistançin anas ygleçía
capquangaz, chuebozegue, o, usuafuyzegue, o, iemachuen[-]
za &.a ai tres días de camino: sua migue, L, sua migue
ycnynsuca, que quíere deçir ʃe anda en tres díaʃ, eſta eʃ
Regla general para deçir lo que aí de un lugar a otro de díſtan[-]
çia de malo de buen Camíno de lodo o de otra qualquiera
Coʃa. pero eſto se entiende denotando que uamos de un
lugar a otro La regla çiguiente es para la uenída =
Desde la ygleçia a mi eſtançia ai tres días de camíno eſta
todo lleno de lodo &.a = ygleçían anyquys zistançia
cahungaz, sua mìgue, L, sua migue husqua, se uíe[-]
ne en tres díaʃ =
Desde aca alla todo es mal Camino = ʃína canas asi =
apquangaz iemachuenza fuezegue =
Desde alla aca todo es mal camíno = ana canyquys sía hun[-]
gaz iemachuenza fuyzegue =
Desde tunga a la palma quanto aí = chunsan anas par[-]
mac pquangaz ficua, l, ficaquy pquaoa =
Desde la palma a tunga quantas leguas aí = parman any[-]
quys chunsa chungaz chue fiua, todas eſtas son rre[-]
glas generaleʃ =
Desde quando = fesnyn xíeoa =
Desde quando hablando de poco tiempo eſto es deʃ[-]
de que hora = fica xin nxíeoa =
Desdícha = chihicha ma chuenza =
Desdichado = achíhicha machuenza, caguecua =
Desdíchado ser = achihichama chuenza, caguene =
Desdichado de mì = hycha tohoni =

Desdoblar

56

Desdoblar = ytas btasqua =
Desechar = ypqua cbtasqua, aíbtasqua =
Desdentado = aquyhy quytaco pquaoa, l, aquyhy quytaco puyna,
l, xinhua, l, sica cahachua =
Desgazar = bcaha chysuca, l, bchuzysuca =
Desgazarse = acahachynsuca =
Desgranar maíz = bcahachysuca =
Desgranarʃe = acahachynsuca =
Desgranar legunbreʃ = btohotysuca,
Desgranarʃe asì = atohotysuca =
Deserbar = bxiusuca, l, zhiguasuca =
Desleír = bcunsuca =
Deslenguado = acubun zapuyhyquynza =
Desmayarʃe, amorteçerʃe =
Desmenuzar = zmiusuca, l, zmupquasuca =
Desmenuzarse = amiunsuca, l, abupquansuca =
Desnarigado = saca pompuy =
Desnudar a otro = chuhusques bzasqua L, chuhís cbtasqua
Desnudarʃe = chuhis cizasqua,
Desnudo eſtar = chuhisc izone =
Desorejado = cuhuca pompuy, L, cuhucabohochua =
Despauilar = gatupqua zbgusqua =
Desparçìr, Vide, partir =
Despedazar sín partir = btosqua =
Despedazarʃe aʃi = atosqua =
Despedírʃe = zquibgosqua[1] . despidioʃe de mí, cha haca quíbgo =
Despegar = yban btasqua =
Despegarse = yban zemisqua =

Despeńa[-]
  1. Creemos que lo correcto debió ser Zqui bgasqua.

Despeńadero = hycazie =
Despeńarʃe = hyia zies[1] , zemisqua, L, hycazies bcasqua.
preterito: bcaque =
Despeńar a otro = hycazies btasqua =
Despensa del Casique, íjmuy[2] =
Despensa ordinaria de yndíos = chasmuy =
Despensílla = chuhuza =
Desperdiçíar = ai síe btasqua. asybtas achahansuca =
Despertar = me bgasqua =
Despíerto eſtar = me zeguene =
Despertar a otro = aquibaze biasqua =
Desplegar = ytas zemasqua =
Despues deſta uida = chibgy yquac, l, chíbgys apquana
Despues de mańana = moza =
Despues de comer = quychyquy ypquac, l, quychyquys =
apquana =
Despues es, o, ya es despueʃ = ie ypquac aza =
Despueʃ = ypqua, l, ypquana. poſtpoçiʃion en eſta lengua
Despues de San Juan Vine El dia çíguíente eſto es un dia deʃ[-]
pues = ʃan Juan ai ami zaican zhuque, l, ʃan Juan ypquan[-]
aican, zhuque, l, suatuc zhuque, Vine dos dias despueʃ
mozan zuhuque, l, mozuc zhuque, l, sua bozuc zhuque,
Vine tres dìaʃ despueʃ, micuc zhuque, l, sua mícuc zhuque,
y asi &.a Víne un mes despueʃ chietuque zhuque, chie =
bozuque, y así de los demas j lo mismo se diʃe de los ańoʃ:
zocam atuque: zocam bozuque =
Despues que uìno El arçobispo Vn día despues = arçobìs[-]
po zahuquez aican zhuque mozuque zhuque , todo ʃe

diʃe como
  1. Creemos que lo correcto debió ser Hycazies.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Ismuy.

57

ʃe diʃe como arriba =
Deʃabrida coʃa = achue magueza aye chue magueza
De eʃa manera = yn aguesnuca yn aguesnuc.gue =
Deʃear diʃeʃe Con el partiçípío de futuro del Vbo, juntan[-]
dole el uerbo, aguene, Como se uera por Exemplos çí[-]
guíentes =
Deseo yrme = chasienga cuhuca guene, ʃi deʃeas Con[-]
feʃarte, Confesar maquinga cuhuca guenan, ʃi yo
deʃeara Confesar, Confesar chaquínga cuhucua guecua[-]
san; de ʃuerte que la uarìaçìon de los tiempos a de ʃer
en el verbo aguene El qual a de ʃer çìempre de terʃera
perʃona: pero deʃotro uerbo ʃiempre se queda El mismo
partíçípìo de futuro y solamente se le muda la per[-]
ʃona,: Compańera del, aguene, es tanbìen eſte Verbo
agasqua, El qual ʃirve para tíempos que no vìene bien
el, aguene, Como ʃi tubíeres deʃeo de Confesar, se a de deʃir
Confeʃar maquínga cuhucaguene, tubíſte deʃeo de írte
masíenga cuhuca gaoa. ai eſte partisípìo, cuhupqua, ʠ
es Compańero del partìçípìo, cuhucaguequa, de ma[-]
nera que ʃon, ʃinonimos: tambien en lugar del aguene,
puede ponerʃe El Verbo subſtaniuo, gue, pero enton[-]
ʃes quítase La, c, Como, Confesar chaquinga cuhugue:
quando ʃe responde por otro ʃe diʃe: Confesar, quìnga cuhun
aguene =
Desear Codiçìar = abas ízysqua, zybas azysqua,
Desollar = bchusqua =
Deſta manera dí = síhic uzu =
Deſta manera haz = sehic so =

Deſta manera

Deſta manera digo = yscaguque =
Deſta manera haraʃ = ysc mganga =
Deſta manera direis = yesc migunga =
Deſta manera, Como eſto ʃeńalando = sìhíca gue[-]
cua, L, fasìhipqua, L, sis cuca guecua =
Deſterrar eſto es echarlo de la tíerra = quycas btasqua,
Deſterrar eſto es echarlo a otra tíerra = quyca atuc btyu[-]
suca, =
Deſtetar = chues btasqua =
Deſtetarʃe = chues zmasqua,
Deſtorçer = mnys casuca =
Deſtorʃerʃe = anys cansuca =
Desuergonzado = apuyhyquynza. afan magueza
Desuergonzadamente = afan magueza =
Desuergonzado en el hablar = acubun zapuyhyquy[-]
nza =
Desuíarʃe = íche isuhusqua, l, ìche ízasqua, l, íchc[-]
bzasqua =
Detener atajar = aquyhyc zquysqua, l, aquyhyc-
zquynsuca =
Detenerlo eſtorbarle que no baya = aquyhyc zínsuca
Detras d el fuí = asucas ína =
Detras de ti uiene = msucas axyquy =
Detras de mí se anda = isucas asyne =
Detras de mi le llebo Vg.a = a mi criado = isuca cazons bxy-
asuca cazons ana: Va detras Como Críado =
Detras de mi naçio = ísucas uacaza =
Detras del, tras el despues del, hable yo = apquan zecubu˰ne,

zepquan

58

zypquan acubune =
Detras de mi eſtan âblando = ìsucas acubunsuca
Detras diçe mal de mí, eſto es en auçion = zitan, L, zitac[-]
zica zagusqua =
Detras de mi se llego = zgahas ahuque, L, izítacahuque
Detras de mi eſta = zegahan asucune, L, izitan asucune
Detras de mi se puʃo = izitanaza, L, zgahan aza =
Detras de mi se acoſto = zegahan aiagu =
Detras de mi se escondio = ìzítan achysgo, l, zgahan achi[-]
sygo =
Detras de mī paʃo = zgahas amí L, izitac aī ami =
Detras de la caʃa eſta = gue íohozana asucune, L, uzí[-]
tan asucune =
Detras de mi caʃa lo puʃe = zue íohozan bza, L, zuzí[-]
tan bza =
Detras de la pared = ˰Tapie íohozona, l, tapī zítana
L, tapíe iohozana =
Detras del palo eſta = quyc gahan asucune L, quyee[-]
zítana =
Detras del çerro eſta mi caʃa = zuez gua gahan asucune
L, gua zítan asu asucune, l, gua gahas asucune
Detras de aquel çerro eſta mí labranza = itaz asgua
gahan apuyne, L, itaz asgua gahas apuyne
Deuanar = zimne zmusqua, l, zímne zbgyisuca
Deuda = chubía =
Deudor = achubia gue: hombre que deue mucho. chubia[-]
quyn =
Deuer díçeʃe deſta manera = yo deuo a pedro pero el no

me deve

me deue a mi. hycha gue pedro huin íchubiague
pedron hycha zhuin achubia magueza: quien te
deue a tí, xieo mue mhuin achubia aguecua, l, xieo
mue muhin achubiague. yo no deuo nada, hycha ichu[-]
bia magueza. quíen mas te debe, yna cataz[1] xíe fu[-]
y zua mueo mhuin achubia aguecua. a quien
mas deues, ynacaiaz xie huina fuyzy mchubía
zaguen, esa plata que diçes quien la deue a quien,
deuesla tu a pedro o pedro te la deue a ti, yse prata[-]
maguisca xíeoa chubiague, mueua, pedro huin,
mchubía gue, fan pedro mue mhuin achubiague,
pedro me deue dos peʃos, pedro dos peʃoʃ, gue achubia
hycha zhuina =
Dejalo[2] = yscucaguecua =
Dejar soltar = ubtasqua
Dexar a alguno o alguna coʃa en otra parte = ypquac
btasqua =
Dexarmelo = zuhuìchyc abtatysuca =
Dia = sua =
Día de carne = chihica ca =
Día que no es de carne = chihica canza. si oī es dia
de carne comelda y sí no es día de carne no la comaìʃ
fa chihica cacaguenan, pquyn micaìanynga
chihica canzacan, mibcazinga =
Día de trauaxo = choque cague cua =
Día que no es de trabajo = choquenza, sí oí es dia de tra[-]
uajo trabajad y çi no es dia de trauajo no trauajeíʃ
fa choc caguenan pquyn mí chocanga choquenzacan

michozínga
  1. Creemos que lo correcto debió ser Ynacaiaz.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "dejado".

59

michozínga =
Díablo = guhaioque =
Dīcha buena = chihicha cho =
Dicha mala = chihicha machuenza =
Díente = ʃica =
Díeſtra mano = yta cho =
Díez = ubchíhica =
Díez son = ubchíhígue =
Dìez ʃeran = ubchihinga,
Diíez sí son baſta = ubchihica caguenan, yscunga =
Díez çi fueran bueno fuera = ubchihícasan chonga
Dìez y seìs = quihichata â =
Diez y seis son = quihichatas gue =
Diez y seis seran = quihíchatas nga =
Digno ser mereçerlo Cosa es que diʃe conmígo pro[-]
porçíon tiene conmígo = Zubague: mubague: obague:
chiuba gue &.a =
Dìgno no ʃer = zubanza, mubanza; óbanza &.a
no soí dígno ní mereçedor que uos entreis en mí
morada = zcuspquac mingas zubanza =
Diferente = mica =
Diferente es = mica caguene =
Dìlatar tiempo = ac bquysqua, l, aí bsuhusqua:
por que andas dílatando el Confesar = hacaguen
Confesar mquyngaz ac˰an umquysquabe,
Dilígente perʃona = ziten íten mague, miten
mten mague aíten, aten mague =
Dínero = nyia =

Díoʃ

Dios, no aì nombre general de ʃus falsos díoʃeʃ
Disçiplina = guíty =
Disçíplinarse = zuitysuca, muitysuca, Víde asotarʃe
Diçipulo Víde aprendiʃ =
Disfrazarʃe = yc zim˰uynsuca, yc mimynsuca,
yc aím˰uynsuca &.a Verbo neutro =
Disfrazar otra coʃa = yc zmimysuca, actiuo
Disguſtado, melancolico eſtar = zpquyquyz=
amuy hzynsuca =
Doblada cosa = fihiste atyuca =
Doblada eſtar = fihiste atene =
Doblar = fihiste btasqua =
Doblegar = bchihiguasuca, l, zmehetasuca =
Doblegarʃe = achihi guansuca, l, abehetansuca
Doler = aiusuca =
Doler, Compadeçerʃe = btyzysuca, l, chahacaty
zynsuca =
Dolor = íu =
Dolor de Coſtado = fihistac chuectoc
Dueleme la barriga = zíeta zaiusuca =
Duele = aiu mague =
Duele mucho = aiuz yneapuy quyne =
Dueleme El Corazon - peʃame = zpquyquy caty[-]
zynsuca =
Duele mucho la disçiplina, La correa, EL
açote &.a aiuz ynia apuyquyne, l, atyhy[-]
zynzyny apuyquyne, l, atyhyzynzy cuca[-]
gyíne =

Donoʃa =

60

Donoʃa, graçiosita cosa = achuen mague cazunga
Donde, preguntando = epquanua =
Donde aduerbio de mouimiento local = epquacua =
Donde eſta = epquanoazone =
Donde fue = epquacoana =
Donde uaʃ = epquacomna =
Donde lo allaſte = epquano mmisty, l, epquane azons
mmisty =
Donde te dio, eſto es en que parte de tu cuerpo = mípqua[-]
co aguity, L, fiueo aguity =
Donde le dio eſto es en que parte de ʃu cuerpo = epqua[-]
co aguity, L, fiesco aguity =
Donde quiera que eſtubiere le tengo de matar = epquan[-]
ua asucun xin bgunga =
Donde quiera que fueres tengo de ir tras de tí = epquac[-]
ua mnanga xín msucas ìnanga =
Donde eſta pedro = pedroz epquano asucune no se
donde eſta = epquaua asucun xín. no se donde =
epquanua xin =
Donde eſta pedro sabeslo = pedroz epquano asucune
mmucanua
Donde aya ʃantuario ʃabeslo = chunso ynaguecua
mmucanua. no ʃe donde aya santuario = chunso
ynaguecua zemucanza =
Donde lo llebas = epquaco mxy
Donde yo quísíere lo llebare = epquacui xin zuhuca
chuenuc mnynga =
Donde eſta pedro miralo = Pedroz epquano asucune

machiba

machìba =
Donde Relatíuo = diʃese Con eſta particula, yn, con
partíçípío Como se uera por los ejemplos çíguíenteʃ,
La tierra donde uamos es mala, yn chisíenga quy[-]
caz achuenza, La casa donde yo estoí es buena
yn cha suza guez chogue: pero sí El verbo que ʃe
sìgue es de mouimiento entonçes ʃe pone despueʃ
del partiçípio La poſtposiçion, ca, y sí el uerbo ʠ ʃe
sigue es uerbo que pide lugar de quietud, al fín del
partíçípío se pone la poſtposiçion, na, Como eſtare
donde eſta mí padre. Zepaba ynsuzan ízonynga
llebarlo e donde eſta mí padre. zepaba ynsuzac
mnynga &.a pero sí el nombre del lugar se pusiere
aʃe de poner el tal nombre tras del partíçìpío y
la poſtposíçíon, Ca, o, na, tras del nombre Vg.a
eſtoí en el pueblo donde eſta mī padre, zepaba yn[-]
suza quycan ízone. Voí al pueblo donde eſta mí
padre: zpaba ynsuza quycac ína. epquanuín[-]
zo. ponlo donde quisìeres =
Donde quìsíeres, dho Con desden = epquan uín,
Como eſtate donde quísíereʃ, iepquan˰uín ma­zona. y sì eʃ
aduerbío de mouímìento ʃe dira: epquac uín: como
bete donde quísìeres: epquac uin síuca, llebalo
donde quísíereʃ: epquac uin nyu =
Donde quìera eſto es por ai no mas = ysuc: Como,
ysuczo: ponlo por aí no maʃ donde quíera =
Dondequiera me hallo uíen = epquanua ízonenga
xin azonuca, zuhuc cho fuyzygue =

Don[-]

61

Donsella = achìnta puyquynza: no es palabra
línpía porque diʃe espreʃamente La natura de la
muger, pero es El vocablo proprío que sìgnifica
donsella. puedese desir, chas yba cazaza, que
quiere desír que no se a juntado Con baron y lo míʃ [-]
mo es eſte, cha cazaza, pero El mas línpío de todoʃ
es eſte: cha amucanza, no conose varon
Dormír = zquybysuca: aquyba: chaquybysuca
chaquyba chaquy bynynga =*
Dormìr a plazer = pquyquynuc zquybysuca =*
Dormime = quybac zemí =*
Dormír profundamente = chahas yc zemisqua
Dormír un poco = zfihista amuynsuca =*
Dormítar = zquíbaza husqua =*
Dormìlon = aquíguan mague =*
Dos = boza =*
Dos no mas = bozuca =*
Dos no mas le di = bozugue hoc mny, L, bozucan hoc
mny =*
Dos no mas trahe tu = bozucan soco =*
Dos no mas traeras = bozugue msonga, L, bozucan
msonga =*
Dos tanto = síhípqua bozegue, L, yspqua bozegue
L, sís cuhucague cuabozegue =*
Doçe = quíhícha boza =*
Doçientos = gue ubchihica
Dudar = zpquyquy zabo zansuca. zpquyquyz
boza caguene =

Dueńo

Dueńo = epquague =*
Dueńo de la caʃa = ague guê =*
Dulçe = abasen mague =*
Dulçe haçerʃe = abasensuca =*
Dura cosa = acamen mague =*
Durar = ízone, l, ísucune, Con los demas verbos deſtar

Durar para síempre = yscu caguene ai amínga =*


[Folio en blanco.]



















[Folio en blanco.]




















[Folio en blanco.]




















[Folio en blanco.]



















64

E

Ea pueʃ = umpquana = poſtpueſto al ymperatíuo Como
soco umpquana. ea pues damelo,
Ea, veis ay = zeca =
Ea pues norabuena = ongo =
Ea dando prieʃa = ca, poſtpueſto al ynperatíuo;
Como: quyuca: ea haz acaba ya haz: chiseca Ea
uamos =
Ea, rrogando = achi: como: achi, Pabì ea seńor
Echar una Coʃa en otra generalmente = yc btasqua:
chahacto: echamela: mahac btanga: Echatelae.
yc mataia =
Echar El Licor de una basíja en otra trasegarlo de un
uaso en otro = ycai zemisqua, preteríto, zemique
ynperatíuo: icu: partiçípíos, chaisca, chaica, chain [-]
ga. Como: lleba eſta agua a aquella tínaja pasala
a aquella tínaja: ʃisy sìe nyus anac zona tína [-]
jac aìmaica =
Echar fuera = fac btasqua =
Echar a alguno de alguna parte = aíohozac bías,
L, aìohozac bgyisuca =
Echar de ʃí = chahan yban btasqua, mahan [-]
ybanto: echalo de ti =
Echar alguna coʃa al agua = ʃíes btasqua =
Echarse al agua = zytas ʃies zemísqua l, zytaʃ [-]
sie fihistac izasqua =
Echar la Red al agua = iaíaz siec btasqua=
Echar El Cauallo al agua para que paʃe nadando

fihistan


fihistan btasqua =
Echar El caballo al agua para ʠ paʃe por ʃu pie =
síec btasqua =
Echar algo al agua arrozandolo = siec guan btas [-]
qua =
Echar por medio = afihístan zmisqua =
Echar a perder alguna coʃa = ípquauie bguaha [-]
iasuca =
Echarse a perder = agua haiansuca =
Echar menos haçerme falta = apqua zbzysqua:
echome menos a mi: zypqua zabzyquy =
Echar de uer = zmistysuca =
Echarle ḿediçina = mediçína yc btasqua =
Echarlo de ʃu caʃa = zuen fac btasqua =
Echarlo de la tíerra = quycas btasqua =
Echarlo a otra tíerra = uchas quycac btasqua =
Echarlo en alto = guan btasqua =
Echarlo ponerlo en lugar alto = zos btasqua =
Echar en oluido = zmahaquesuca =
Echar mas = íngue yc btasqua =
Echar hojas El arbol = aquye cazagasqua =
Echar flor = obaza finsuca =
Echar fruta = obaza gasqua =
Echar ʃemílla = oba zagasqua =
Echar flor las turmaʃ = iomgy zafinsuca =
Echarlo alla = aí btasqua =
Echarlo aca = sí btasqua =
Echarle Sancadilla = agoc ítac btasqua

Echaʃe

65

Echarʃe en tierra = ichas ízasqua
Echar a otro en tíerra = íchas bzasqua, l, ichaʃ
bgyisuca =
Echar por aí = asíe btasqua, l, iahac uìnbtasqua
Echar en agua para que ʃe rremoje = siec bzasqua
Echar la culpa a otro = yn bzysqua: echome a
mí la culpa, chahan abzyquy =
Echar mano a la espada = espada cambzas fac
bsuhusqua=
Echar tajos = espadaz guat bquyquys zmuhus [-]
qua, preteríto: zemuhuque. ymperatíuo: bu [-]
hucu. partisìpios: chabuhusca, chabuhuca,
Chabuhunga =
Echar reueʃeʃ = espadaz ìntac mnyquys zmuhus [-]
qua, l, ínc mnyquys zmuhusqua =
Echar tajos, a una parte y a otra = espadaz hin [-]
guan zemuhusqua =
Echar rreueʃeʃ a una mano y a otra = espadaz
ínc mnyquys aí síe zmuhusqua =
Echar de lo alto = guan btasqua =
Echarʃe de lo alto = zytas guan zemasqua =
echate abajo: mytas guana mazo =
Echarlo de la torre abajo = torre gen guan [-]
btasqua =
Echarʃe de la torre abajo = zytas torre gen
guan zemasqua =
Echar floreʃ o Junçia por la yglesía = ygleʃía
tys biasqua, l, yglesía tys ybcas[1] bquysqua,

L, ygleçia
  1. Una parte del trazo inferior de la y aparece borrado.

L, ygleʃía tys bhyz quysuca, por la calle, ízes =
biasqua, l, yglesía tys ybcas bquysqua, Con[1]
los demas uerbos: por la plaza: plaças: por El
patio: uctas, L, uctís biasqua, Con &.a
Echarle agua a otro = siez agen bíasqua =
Echarle aguamanos = siez atygen bíasqua =
Echarselo a Cueſtas = zegahan bzasqua =
Echarʃelo a otro a Cueſtas = agahan bzasqua =
Echarle poluo en los ojos = fusquez opquas bías [-]
qua =
Echarse al Cuello El rroʃario, Cadena de oro
y coʃas aʃí = ichyzas bquysqua =
Echarle la çìlla al caballo = sillaz agen bzasqua
Echarle el freno = frenoz yc mnysqua l, yc
bzasqua =
Echarle cabuya al pescueço = chihizez achyzas
mnysqua: preterito: mnyquy, L, achyzas
bquysqua, L, achyzac bzasqua =
Echarle tierra a otro da˰rle Con ella = fusquez o [-]
ban biasqua =
Echarle tierra eſto es Cubrírlo Con tierra =
fusquez ys bzisqua =
Echarle tierra al que entierran = fusquez =
yc btasqua, L, fusquez agec btasqua =
Echarʃe en un poço = zytas poço cuguan ze [-]
masqua =
Echar la gallina sobre los guebos = supquagui
bozan iagec mnyquy. ya e echado dos gallinaʃ

Echarʃe =
  1. Creemos que lo que significa la preposición "con", seguida de la abreviatura "etc.", era "con todo lo demás", puesto que la palabra "con" no parece cumplir otra función en el lugar en que se encuentra.

66

Echarse la gallina ʃobre los guebos = agec aty [-]
hysqua =
Echada eſtar assí = agec asucune
Echar guebos a la gallína = guebozoc zemísqua
preterito, zemíque, ymperatíuo, oczemiu[1] , par[-]
tíçípíos. chabísca, chabiza, chabinga, o por El uer[-]
bo, bquysqua =
Echar rraiçeʃ El arbol = quye chìhiza zamosqua
Echar plumas el aue = suga caz facanysqua =
Echarse algo al hombro = zhuen bzasqua =
Echarse la manta o capa por El hombro = zhuen
biasqua =
Echada tener la capa assi = zhuen atene =
Echarse el cauo de la manta en la caueza = foi co [-]
ca izys bquysqua =
Echada eſtar así la manta = foí cocaz izys apqua [-]
ne =
Echarse en la cama = quypquac ityhysqua =
Echado eſtar en la cama = quypquac ísucune L,
izone =
Echar a otro en la cama = quypquac bzasqua =
Echarse acoſtarʃe = ai zegusqua =
Echado eſtar acoſtado eſtar = quychye[2] izone,
L, híschas ízone =
Echarʃe ensima de otra perʃona = ageí[3] zemis [-]
qua, l, agei[4] ìtyhysqua =
Echarse de lado = quychyc izasqua, L, quyhyto
izasqua =

Echdo eſtas
  1. Creemos que lo correcto debió ser oczemicu. Parece que la sílaba cu fue trasegada como una u seguida de una coma.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Quychyc.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Agec.
  4. Creemos que lo correcto debió ser Agec.

Echado eſtar de lado = quychyc izone, L, quy [-]
hyto izone =
Echar a otro de lado = quychyc bzasqua, L, quyhyto
bzasqua =
Echarse boca arriua = ybcac ìzasqua, l, íchas
izasqua l, hyc izasqua =
Echado eſtar bocarríba = ybcac izone, l, hichas =
izone, l, hyc ízone =
Echar bocarriba a otro = ybcac bzasqua, l, ichas bzas [-]
qua L, hyc bzasqua =
Echarse bocabajo = saca fihist ízasqua, l, fihizqua,
fihist izasqua =
Echado eſtar bocabajo = saca fihiste ízone, L, fihi [-]
zqua fihist ízone =
Echar tallitos El maíz = achuhuzansuca =
Echar tallitos las turmas = opquas anyquy L, epqua [-]
gaz facanyquy =
Echarse en el fuego = zpquyquyn gatac ízasqua
Echar a otro en el fuego = gatac btasqua =
Echar tallo entalleçer = aquynynsuca =
Echarse ensíma la manta El que eſta acostado =
foi chahas bzisqua, l, zgec btasqua =
Echarle de comer al caballo = ahuín bquysqua:
chuhuchua ahuinquyu, echale yerba =
Echarsela alli para que la apersiua = ahui chyc
biasqua =
Echar una Coʃa sobre otra = afihiste btasqua l,
agec btasqua, l, ageí btasqua

Eclípsarse

67

Eclípsarse el sol = suaz abgysqua =
Eclípsarse la luna = chiez amuyhy zynsuca. tam[-]
bíen diʃen = abgysqua, se muere,
Eco de la uoz = chygua =
Eco haçer = chyguaz. obacazons acubunsuca: Como,
chyguaz zubacazons acubunsuca, mi uoz eſta
hasiendo eco, zcubun puynuca chyguaz zubaca [-]
zons acubunsuca: a todo quanto ablo me rrespon[-]
de el eco =
Eco ojr = chyguaz oba cazons acubunsucas, mnì [-]
pquasuca =
Edad = no ai uocablo particular pero puedeʃe deʃír
todo por sus modos Vg.a que edad tienes? io ficaza [-]
quyne facumza: quiere desir quan ha que naçiſte =
Edad tiene = iapquyquyz zahuque, quíere desir
ya tiene uso de rraçon =
Edad tiene = iatybarane, quiere desir ya es uiejo
Edad le falta = sa apquyquyz zahuza, quiere desír
aun no tiene uʃo de rraçon y así se puede desir de
los demas Conforme el sentido que ʃe pretende
Edad quanta tenias quando te caʃaſte = muys [-]
quyn nxiez ficazaquyns: Casar, mquy: L,
ynma muys quysaz ficazaquyns casar, mquy =
El o ella = yse =
Ellos o ellas = yse =
El y ella = chan xie fuchan xie, L, chas fuchasa
El y ella uinieron = chas fuchas gue ahuque
El y ella uiníeron juntos =

El marido =

El marido y La muger = sahoas guisa =
El padre y El hìjo = pabas chutasa =
El hermano mayor y menor = guias cuhubasa =
El pecho y la espalda me duele = zfihístas zpyhy [-]
pas gue aiusuca, l, zfihistan xíe zpyhypan xíe
gue aiusuca, de anbas maneras se dise en eſtas oraci˰ones =
El proprio se mato = atas gue abgu =
El proprío se hirío = atas atyhypquao, l, chany [-]
ca atyhypquao
El proprio se tiene laſtima = atas atyzysuca =
El proprio de su motíuo lo hiso = apquyquyn abquy
El proprio de ʃu motiuo se uìno = ínuc ahuquy L,
apquyquyn ahuquy =
El proprio se hiso = ataso abquy. atas aquyia magueza,
ninguno se hiso a si proprio =
El proprio, El mismo = ipse, a, um, chanyca: Vg.a
pedro, chanyca, el proprío pedro. hycha ###[1] ca
chanyca, yo mismo, mue chanyca, tu mismo,
El proprío El mísmo = atas. yo mísmo: zytàs. tu
mismo: mytas =
El proprio eſto es de su motíuo = apquyquyn. yo pro[-]
pio de mi motiuo y uoluntad, Zpquyquyn. tu
proprìo, mpquyquyn =
El proprio = inuc. eſte nunca se dise sino Con ter[-]
sera perʃona y Con Verbos neutros =
El uno y El otro = ubin han, l, han ubin
El uno al otro Lo mismo =
El uno al otro se dieron = han ubin aguity =

El si me dío =
  1. Texto tachado e ilegible.

68

El si me dío pero yo no le dí = han chaguity =
cha zguityza =
El guſta de eʃo = ysc gue hoc cho =
El tiene la Culpa = ys gue apquyquygue =
El no tiene la Culpa = ysen apquyquy magueza
El es El que me deue que yo no le deuo nada = ys gue
zhuin achubiague = hchana huinichubiamague [-]
za =
El es el que te deue o tu le deueʃ a el? = ysua mhuin
achubiague fan mueo ahuin mchubiague =
Elada = hichu =
Elada caer = hichuzatansuca =
Elarse los maizes, o plantas = apquihiſtansuca =
Elar a los maīzes = hichuz abaz apquihistasuca
Elarse enfríarse lo caliente = hichuc zegasqua
Elado eſtar assi = hichugue, l, hichuc zeguene
Elarse enfriarse Reçiuir en si el frìo = inytansuca[1]
Elado eſtoi de frio = inyiansyc iza =
Elados tengo los píes = zquihichaz anyiansu cha [-]
hane[2] =
Elado yerto eſtoi de frío = chabquyes chabza
Elarse el difunto ponerse yerto = iabquyes abza
L, iabquyencas abza =
Elarse Vide quajarse =
Elegir = bzasqua, Como, ie prioſtre[3] , chibza ya
emos elegido príoſtre, ie Corregidor anza, ya
an elegido corregidor diʃen tambien, ianquy.
chipsihipquaz íaga, ya tenemos casique

Elegir,
  1. Creemos que lo correcto debió ser Inyiansuca.
  2. Creemos que lo correcto debió ser anyians achahane.
  3. Prioste: Mayordomo de una hermandad o cofradía. Real Academia Española.

Elegir a uno para tal oficio o dígnidad = pe [-]
dro Corregidor, cbgasqua, l, pedro Corregidor,
bzasqua =
El otro día = monmìna =
El otro día uine = mon min zhuque,
El otro dia uíne , Respondiendo = mon mine gue zhu [-]
que =
El otro dia no uine = mon minan zhuza =
El otro dia mas alla, los días paʃados = mon min [-]
íe =
El ańo pasado, antańo = zocamana =
El ańo paʃado Confese = zocaman Confesar bquy
El ańo paʃado confese, Respondiendo, zocamanegue,
Confesar, bquy =
El año paʃado no Confese = zoca manan Confesar
bquyza =
El ańo que uiene = fasynga Zocam ata =
El ańo que uiene ire = fasynga zocamatinanga
El ańo que uiene no ire = fasynga zocam atan =
inazinga =
El ańo que uiene yre, rrespondiendo = fasynga zoca [-]
mategue inanga =
El ańo que mataron a mi padre = chiges miec ze [-]
paba zangusqua negue =
El año siguiente no me Confese = ys ys ucas mic[1]
zocamata gecan Confesar bquyza =
El año antes si confese = sas mie yse ybanzona
zocamata gecan Confesar bquy =

El domíngo
  1. Creemos que lo correcto debió ser mie.

69

El domingo que uiene = fasynga domingoca
El martes que uiene es uijílía = fasynga martes ca uisílía
gue =
El miercoles que uiene es fieſta de guarda = fasynga,
miercolesca fieſta guardar gue =
El martes que uiene uendra = fasynga martesca,
hunga =
El míercoles uendra = miercolesca hunga =
El juebes no uendra, = Juebeʃcan ahuzinga =
El uiernes yre = Víerneʃ cìnanga =
El proprio domingo = domingo ubacâ =
El proprio día de fieſta = fieſta ubacâ =
El proprio día de san pedro = san pedro ubacâ =
El mismo día mataron a mi padre = ynazonea sua [-]
can zepaba zangu =
El dia de oí = fazona sua can =
El dia de mañana = aic zona suacan =
El ultimo día = bgyuc zona suacan =
Embarrar = bgyesuca, preterito. bgyeuc. [im]peratíuo:
gyeu: partisipíos. chagyesuca chagyeua, chagy [-]
enynga =
Enbebeçerʃe[1] eſto es mirar Como enbelesado =
zupquaz acahansuc isunguene =
Enbeberse El licor = ys absuhusqua =
Enbeberse todo ʃín quedar nada = ys abuchuane
Embíar = btyusuca: ymperatîuo: tyu: partiçípioʃ:
chatyusuca, chatyua: chatyunynga =
Embíar por el = abas btyusuca, l, abas siegaz =

btyunsuca =
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Enbeleçerʃe".

btyusuca: mybas siengaz btyua, enbie por ti:
antyusana, enbiaronlo =
Embidíar = zemosuasuca: actiuo, L, zbosuagos [-]
qua, neutro =
Embidia me tiene. porque me dieron algo = ipqua [-]
uie zuhucan mny npquac, chamosuasuca =
Embidíoso = abosuan mague =
Enblanqueçerʃe = zpquyhyzynsuca =
Emboluer al nińo = guasguaz, afihistaz menas [-]
suca: esto es propriamente fagarlo pero en[-]
bolberlo se dise con el uerbo Comun, de enuolber
otra coʃa: y asi disen. guasgua gynpquy fihis [-]
tan zo. que quíere desir enbueluelo =
Emboluer una Coʃa en otra = gynpquy fihistan
bzas zemenasuca: enbuelvelo en eſte pańo:
sis paño fíhístan zos mabenaoa =
Emboluer una coʃa en otra = gynpquy fihisten
zemenasuca, l, gynpqua abys btasqua, l, gyn [-]
pquac zemenasuca, l, gynpquaz yc zmenasuca
Embuelue El libro en el pańo se dira Conforme
Las maneras dhas asi = líbro pańo fihistan
zos mabenaoa líbro pańo, fihistan benao L,
Libro paño abysto, L, líbro pañoc benao, L,
paño libroc benao =
Emboluer eſto es arollar la misma Coʃa = zemena [-]
suca, eſtera, benao, arrolla la eſtera =
Emborracharse = ichiensuca =
Emborrachar a otro = bchieusuca =

Enborrachar =

70

Emborrachar a otro Con borrachera = btyhyquy [-]
suca =
Emborracharse deſta manera = ítyhyquynsuca =
Embraueçerʃe = ichyugosqua =
Enbutír ateſtar =
Empalagar = Zpquyquys abgyīsuca =
Empalagado eſtar = ie Zpquyquyz abgyi =
Empapar = ichihich abgyisuca =
Emparejar ygualar = atucac bgasqua; mahatec bgas [-]
qua =
Empedernirsʃ = ahycansuca =
Empedrar = hyca bxisqua =
Empeorar = guahaí quinc chabgasqua =
Empeorar Con ocasíon ʠ ʃobreuino = opquacaga. opqua [-]
cagas, abhy: Causasele la muerte. chan guitynan
opqua cagas z˰iaanynga: si me asotan ʃera eso oca[-]
ʃíon que me huíga. aquel, opqua caga, significa 'o[-]
casíon y cauʃa para suseso peor' =
Empereçar = zontaqungosqua[1] =
Empeine = chipqua =
Empeine tener en el roſtro = zuba zafihibansuca =
Empeine del pie = quihichysaque =
Empinarʃe = zhuegosqua =
Empollarʃe el guebo = amuyscansuca =
Empreñar = muysca yc bxisqua. Empreńome. muys [-]
ca chahac abxique =
Empreſtar no ai síno tomar preſtado que es = btyusu [-]
ca =

Empajar
  1. Creemos que lo correcto debió ser zontaquyngosqua.

Empajar Cubrìr la caʃa = zemusqua =
En = preposiçíon = na, como Dios eſta en el çielo
Díos cíelo, nasucune =
En eſte mundo eſta = sis quycanasucune, en el aire
eſta = fiban asucune. en el agua eſta, ʃien nasucu [-]
ne; en el fuego eſta, gata nasucune; muyquy nasuca [-]
ne[1] , en el Campo eſta; ua nasucune, en el monteſta;
chicus pquanasucune, en noʃotros eſta,
En qualquiera parte, en todo lugar eſta Díos =
Díos en epquanaben nxíe asucune, L, Díos en [-]
ipquanen nxie asucune, L, Dìos en azonuc ynsu [-]
za fuyzegue, L, Díos en azonuc ynsuza pquafuy [-]
zeguê =
En el harcabuco me allaron = quyen izons chanhísty
L, quye chiche ìzons chan histy =
En caʃa = uena, L, uetana =
En mi caʃa = zuena, L, zuetana =
En el buhío del uaron = chas untana =
En la cosina = fue chyumtana =
En su labranza eſta = atan azone, L, atagan azone,
L, ata fíhistan azone =
En esotro buhío eſta = hanuc azone, así díʃen
quando La caʃa tiene dos buhios =
En la ygleçìa eſta = ýgleçia tyna sucune =
En medio de la yglesía = ygleçia chinna =
En medío = chinna, L, fihista quyhycana =
En medìo de otros = ganyca =
Entre preposiçíon = ganyca =

Entre
  1. Creemos que lo correcto debió ser asucune.

71

Entre El arcabuco = quye chichy =
Ensíma, preposiçìon = gyna, L, gyca =
En algun lugar = eepquanena =
En algun tiempo quisas nos ueremos = fahanga, hac ui caga [-]
nan chihisty =
Enano = zapqua, ínguetuzca[1] =
Encajar = ys aquyhytansuca =
Encajar actiuo = ys bquyhytasuca =
Encalar = supquiz tapiac bzasqua =
Encaluezer = ízytapquana cagasqua, L, izytapquanansuca
Encanezer = zhuhichuansuca =
Encarzelar = huibtasqua =
Encarzelado eſtar = huitene =
Encalzelado = huichateuca, huimateuca, huiateuca =
Encargar a otro alguna perʃona, o coʃa = ipqua uiez. yc biaiquy [-]
suca, L, ipqua uiez yc biaiquysuca, L, ípqua uiez yc bqui [-]
bysuca, L, ipqua uiez hoc zminasuca =
Ençender = bgenasuca =
Ençendido eſtar = genane =
Ençendído = agenoca =
Ençerrar = hui btasqua =
Enclauar = yc bgyisuca =
Encojerse = hui isusqua =
Encomendar Víde encargar =
Encomiendas dar = haspqua sipqua bgasqua =
Encomiendas enuiar = pedro boza haspqua sipqua mgan [-]
gaco, mira que des las encomiendas a pedro =
Encomendero de yndíos = Paba =

Encordío
  1. Es probable que originalmente haya sido inguezunga.

Encordío = chuhuza =
Encordio tener = chuhuza chahas azone, L, chuhuza chahan
asucune: izicas azone =
Encordíos salir = chuhuza chahas asyquy. chahas aza chahan
anyquy. chahan uacaíane =
Encontrarʃe Con otro = ynchi iansuca, l, ubas chíquynsuca, L,
ynaiansuca =
Encorbarse = iosc izasqua, l, umc izasqua =
Encorbado eſtar = iosc izone l, umc izone =
Encorbar a otro = iosc bzasqua, L, umc bzasqua,
Encresparʃe = acotansuca =
Endereʃar lo tuerto = pquihizuc bzasqua =
Endereçarʃe = pquihizuc izasqua =
Endulçarʃe = abasynsuca =
Endureçerʃe = acamensuca =
Enemígo = saba =
Enfadarʃe de algo = zuhuca guahaicansuca. Con todos los demas Vbos
de auoreçer porque en eſta lengua, es lo mismo,
Enfadar a otro = hoc zuahaícansuca =
Enfermar = chahana mnyquy, l, guahaicac zega, l, iuc zega, L, iuc chabga
Enfermo eſtar = ziusuca =
Enfermedad = iu =
Enfermo = iusuca =
Enfermìzo, achacoʃo = iuquyn =
Enfermízo ser = iuquync zeguene,
Enflaquezer = isitynsuca =
Enfrente de mi eſta = zuba chich cazone, l, ichich cazone
Enfrente eſtar uno de otro = ubas chibizine =

Enfriarʃe

72

Enfriarʃe = hichuc zegasqua =
Engańar a otro = agotac mnysqua, l, agotac btasqua l, ahuiche
btasqua =
Engendrar = bxisqua =
Engordar = zcuhumensuca, l, ichimgosqua =
Engordar Como puerco = ichim pansuca =
Eníheſtar lo caído = cusbtasqua, l, cusbzasqua =
Engroʃar tomar Cuerpo la planta o anímal que eſta flaco = zefihi [-]
zuca gasqua
Enyeſto eſtar = cus azone, l, cus asucune =
Enlazar = bchihizesuca =
Enlazarse = ichihizensuca =
Enlodar a otro = usuac mnysqua. mnyque nyqu.
Enlodarse = usuac inysqua =
Enloqueçer = zmahazansuca. mahazanuca, el loco =
Enmaderar = uchquy bsuasqua, l, uchquy zeguasqua =
En mi lugar = zíntaca, mintaca, entaca, l, zypquaca, mypquaca, ap [-]
quaca =
Ennegreçerʃe = zmyhyzynsuca =
Enojarse = zegensuca, l, zegecagasqua =
Enojeme Contigo = mue mbohoze zgene, l, mahas zegene =
Enojadamente = gyo =
Enojado = age gue =
Enojadiço = agen cuimague =
Enojar a otro = hoc guahaica bquysqua =
En nínguna manera = hataca, l, ubuca =
Enrronqueçerʃe = zhitaz afuchuansuca
Enseńar = hoc bgasqua =

Ensordeçer

Ensordeçer = zcuhupquansuca =
Ensuçíar = zmuyhyzysuca =
Ensuçíarse = zmuyhyzynsuca =
Entenado o entenada = zquyhyc pqua ía íchuta, mi entenado, mquy [-]
hyc pqua ía mchuta, tu entenado = aquyhyc pqua ia achuta su
entenado =
Entender = mnypquasuca, partos[1] : chanypquasuca, chanypqua [-]
oa =
Entendí Crei penʃe = zegusqua, Con partisìpìo y eſta letra, C,
pueſta al fin del partisípío Como, entendí que auías confesa[-]
do, Confesar maquyiac zeguque, uease lo que se sigue
Entendi que pedro auía benído = Pedro hucac zeguque =
Entendi allarlo = chahìstanyngac zeguque =
Entendi ʠ llouía = tanucac zeguque =
Entendi que no auias venído = mhuzac zeguque, asi se di se con
El verbo negatíuo =
Entendi que no uendriaʃ = mhuzingac zeguque =
Entendi que era pedro = pedro zeguque así se díʃe q.do no ai otro Vbo mas
del suſtantiuo porque El Vbo ʃu&btantíuo no tiene partiçìpio,
sí no es que se dise por el Vbo: Zeguene. diçiendo pedro, cague [-]
cuac zeguque =
Entendi que no eras tu = muenzac zeguque, así se diʃe con el sus-
btantíuo negatíuo =
Entendi que no era pedro = Pedro nzac zeguque =
Entendi que lo auia = aguecuac zeguque =
Entendi que era uerdad = ocasac zeguque =
Entiendo que es uerdad = ocasac zegusqua
Entendere que no es El = ys nzac zegunga =

Entendí =
  1. Creemos que es “participios”.

73

Entendímíento = pquyquy =
Entendimiento no tieneʃ = mpquyquy magueza =
Entendimìento eſto es abilid˰ad = pquyquy chie l, pquychía
Entendimiento no tíenes abilidad no tíenes = mpquyquy chie ma [-]
gueza =
Entero = histuca, es como adverbío Como se uera por lo çíg.te =
Entero eſta = hiſtucazone =
Entero no eʃ = hiſtuc zonanza. entero es. hiſtuc zonague,
ʃí fuera entero yo te lo díera = histuc zonasan muhuc
mnynga =
Entero todo entero = hístuc azonuca =
Enterneserse = ahysiensuca =
Enterrar = híchac bzasqua =
Enterrado eſtar = hichac izone =
Entonçeʃ = ynacan. entonses fue. ynague,
Entortar = zmhetasuca =
Entortarʃe = abhetansuca =
Entrañas = tyhyba =
Entranboʃ = tamca, l, tamquenuca =
Entrar uno = hui zemisqua =
Entrar numero de ellos = hui chigusqua =
Entrar proseçíon, o multitud de jente junta = hui btas [-]
qua =
Entrar en Coʃa que no es Caʃa = yc zemisqua =
Entrarme aire = fibaz chahaca misqua =
Entrar otra coʃa meterla dentro = huí btasqua =
Entrada de la caʃa = gue quyhyca, L, guisca, es El um[-]
bral de la puerta y asi disen. guiscan azone

Entrada


Entrada prìmera de la casa = casica, l, caquyhyca =
Entre nosotros aserca de nosotroʃ = chie chi huína =
Entregar = ahuin bzasqua =
Entresacar = agan fac btasqua =
Entremeterʃe = yc biasqua =
Entríſteçerse = zpquyquy zasucansuca =
En rretorno = enta, nombre, y, entac, adueruio =
Enuano = hacazaca, l, fahacuca =
Enuejeserse El hombre = itybaransuca =
Enbegeʃerʃe la muger = ichutcansuca =
Enbegeserse la rropa = aquìenensuca, L, asucansuca
Enbegeserse la cassa = aquienensuca l, asucansuca
Enxagarʃe la uoca = siez zquyhyc tys btasqua =
Enxugar algo = zmuchuasoça =
Enxugarse algo = abuchuansuca =
Enrrízarʃe los Cabellos = zy cus azasqua, l, matan aza-
squa, l, cus anysqua =
Ermano mayor = guia =
Ermana mayor = guia =
Ermano menor = cuhuba
Ermana menor = cuhuba =
Ermanos Respecto de la hermana = nyquy =
Ermana Respecto del hermano = guahaza =
Errar de palabra = zpqua guansuca =
Errar de obra = zpquetansuca =
Errar la obra = bguahaiasuca =
Errarʃe la obra = aguahaiansuca =
Escabullirse = ys Zemasqua =

escabu[-]

74

Escabulloʃeme = zytas amaque =
Escama = zingua =
Escampar = amuysynsuca =
Escarauajo = chumne =
Esclareçer El dìa = muyias aquynsuca =
Escojer = ys btasqua, L, ys zebíosuca, L, ys zemicusuca
ymperatiuo: ysieu. partisípíos. ys chaieusuca ys chaie [-]
ua: ys chaieunynga =
Escojer personas para algun fin uide elegír =
Esconder = bchiysuca. escondíolo de mi. zequíhicha cabchi [-]
sy =
Esconderʃe = ichisgosqua =
Escondioʃe de mi = zequihicha cachisgo =
Escondido = achisuca =
Escote = quìchipqua =
Escoçer = zupquaz ys anasqua: escueʃenme los ojos. zy [-]
baz ys anasqua: escueʃeme el Cuerpo y asi de los de[-]
mas El uerbo es: ys anasqua =
Escríuir = bchihisqua, preterito: bchihíque: ympera[-]
tíuo, chihicu, partiçìpíos, chachihisca, chachihica,
chachihinga =
Escríuír Carta = ìoque bchihisqua =
Escríuir sabes? = ioque chihique mocoa, l, ioque mchí [-]
híque choa, l, ioque mchihìque mocoa =
Escupír = zquyhyz ygosqua =
Escureçer = aumzansuca =
Escuridad = umza =
Escuro = umzacaguecua =

Escurrír

Escurrìr = achychynsuca, l, achyhyzynsuca =
Escurrir actiue = bchyhychysuca =
Esmeralda = chuecuta =
Espaldas = gutaquyn. tymy fihìsta. gepqua =
Espaldíllas = pyhypa =
Espantar a otro = apquyquy biasqua. achie biasqua
Espantarse Zpquyquy zaiansuca =
Espantajo = uca =
Espantajo poner = uca bquysqua =
Espańol = sue =
Espańola = sue fucha =
Esparto = chusa =
Esparçir = ybcas bquysqua =
Esparçírse = ybcas chiquyne =
Espeʃa coʃa = hutyco, L, hutuco, L, hotan mague
Espeʃar = hutyco bgasqua =
Espeʃarʃe = ahotansuca =
Espía = opquabachua
Espíar o asechar = opqùabachuac zeguene, L, opquabachuac
izone, boi a espiar, opqua bachuacína =
Espína = chihine =
Espinarse = chihine zquihicha cázasqua. espíneme el pie
Zytacaza. espíneme la mano &.a
Espínaço = gepquequyn =
Espinílla = gocquyn =
Espírar = ys bcasqua, l, bhysqua, disen tanbien: iechabxy, ia [-]
mnyia afihizcazamí =
Esprimir = zebiosqua. preterito: zebìoque, ymperatíuo

iocu


75

ìocu - partiçípíoʃ, chaiosea, chaioca. chaìonga
Espuma = quyhyzybumy =
Espumar = quyhyzybumy bgusqua
Ese = yse, ese es - ys gue. ese no es. ysynysnza = no es ese: ys
nza = ese tampoco es ysezysnza =
Ese ya murìo = ysen ìa bhy =
Eſte = sisy. eſte bueno es. sisen chogue =
Eſtar uno = ísucun, L, izone =
Eſtar uno frequentemente o de ordinario = isucunsuca L,
izonsuca =
Eſtar numero de ellos frequentemente = chibizynsuca
L, chipquycansuca =
Eſtar numero de ellos = chibizine, L, chipquycane =
Eſtar multitud de ellos = chìpquane =
Eſtar numero de coʃas largas = asoane =
Eſtar El agua y El licor = apuyne =
Eſtar el plato escudílla, totuma y todas las demaʃ
uaçijas en que ʃe come y basos en que se bebe = apuyne




Eſteríl muger = tyne tyne caguene tynabsoque =
Eſterìl arbol = quye obaycagasquaza =
Eſtiercol = gye
Eſtirar = yc bsuhusqua
Eſtirarse = ycasuhusqua =

Eſtor[-]

Eſtornudar = azihubgasqua =
Eſtoruar, ser ympedimento, Como la pared eſtorua el paʃo
zquyhycazasqua =
Eſtoruarme la persona que no uaya o que no uenga = zquy [-]
hy cainsuca =
Eſtoruarme la perʃona otra coʃa: Como eſtoruome ʠ no
trauajase = icho ìobas apuyquyns puyca abgasicho
zane =
Eſtoruarme El agua o, otra coʃa que no haga alguna
Coʃa se dise en eſta forma =
Eſtoruome El agua ʠ no fuese = ina iobas apuyquy [-]
ns siuzatansinazane =
Eſtrecha cosa = atyeza, L, atye magueza =
Eſtregar = zmohosysuca =
Eſtrella = fagua =

Eſtruxar = zbiosqua =

76

F

Fabula = quyca gua, l, quyca =
Fabulas Contar = quyca zegusqua =
Facíl coʃa ʃera = chonga anquy =
Falso es = ocas nza, l, aguesnuc nza =
Falso oro = neía nza =
Falso Díos = Díos nza =
Falso teſtimonio = muyngua, l, muynguago =
Falso teſtimonìo desír = muyngua zegusqua =
Falso teſtimonio leuantar a otro = muyngua yc Zegusqua,
L, yenza yc zegusqua, l, muyngua yn bzysqua =
Faltar eſtar auʃente = zegueza =
Faltar a míʃa = misaz ys btasqua =
Faltar no auer = agueza que falta? = Ipquo agueza
Falta me hase = apquaz bzysqua. falta te hago =
zypqua zabzysqua. falta le haçe la carne: chi [-]
hic ypqua zabzysqua =
Falta hago, falta haceʃ &.a eſto es echan menoʃ =
zypqua gue gue, mypqua gue gue, apqua gue gue =
Faltar, Zafarse, escabullírse, escusarse = ys zemas [-]
qua =
Faltame la comída, faltame la manta &.a = zquychy [-]
quy magueza zefoí magueza, no te faltara la comida
mquychyquy zagueza cagazínga =
Faltome El veſtido = gympquac zemisqua. no te faltara
El veſtido: gympquac mizinga =
Faltar no alcanzar = ys agusqua. pret.o aguque. partí[-]
çìpios: agusca, aguea, agunga exemplos: Cortase una

veſtidura

ueſtidura, ubo poco pańo, falto pańo: pańoz ys agu [-]
que. aquel pronombre, ys, Refiere a la veſtidura
a quien hase falta. yten eſtamos doçe perʃonas, no
aí mas de díez panes díce uno a nosotros dos nos fal[-]
to el pan: chie bozan fun zchíhas aguque,
Fauoreçer = asan bzisqua, L, asan zepquansuca, l, asas
zinsuca, L, asan zquynsuca =
Faxa = zinzona, minzona, enzona, L, inzona =
Faxarse los yndíos Con su manta, quando quieren
trabajar = zgympqua zintac bzasqua, l, zin bzas [-]
qua, mintac mzasqua, L, mín mzasqua, entacab [-]
zasqua, L, en abzasqua =
Faxarse las mugeres Con su faldellín = zuan zinbzas [-]
qua, l, zuan bquysqua: ymperat.o mguan, minza. L, mguan quyu =
Fagar al níño = afihiſta zemenasuca =
Fea coʃa = mec chyzynga. eſte es El nombre El uerbo eʃ:
mecíchyhynynga, yo soi feo. mec mchyhynynga, tu e[-]
res feo. mec achyhynynga, aquel es feo =
Fecunda henbra = xique cui =
Fiar, no ai síno tomar fiado: que es, zmaosuca, Vbo = actíuo =
Fígura Roſtro = bique =
Fígura, ymagen = uque =
Filo = sica =
Filos tener = asicague gue, l, asiquen mague =
Fíngír = oque zebquysqua, Como finge ʠ duer[-]
me: quybuque, zabquysqua =

Finge =

77

Fínge ʠ eſta çíego = upqua muyhyzuque zabquy [-]
squa, y a eſte modo ʃe dise todo lo demaʃ =
Fin de alguna coʃa = ynbgyusa =
Finalmente o al fin y al cauo = eta muysa =
Fírme cosa = amuynguan sucazan =
Firme eſtar = amuynguan sucaza =
Firme eſtar lo que eſta clauado hincado o encajado =
ysaquyhytane =
Fírme eſtar en el anímo = Zquyquyz aimynsucaza
Flaco = asiten mague =
Flaco haçerse = isítensuca =
Flaco de fuerzas = ichihizanza, mchíhizanza =
Flaco haçerse asi = ichihizan zacagasqua =
Flauta taner = flauta, bgusqua =
Flecha = quyecho, l, quysquyquy =
Flor = uba =
Flor de la sauana = tutuaba =
Flor de turma = ìomgy =
Florezer = obazafinsuca =
Fregar Con agua = bchuhusqua =
Fregar rrefregar = bchuhusqua, L, zmohosysuca
Fornicar = bchísqua
Frente = quigua =
Fría coʃa = anyian mague. neícohichu caguecua. hichu [-]
pqua =
Frios mucho tengo los píeʃ = Zquihicha zanyians
achahane =
Frio tener = zquyensuca =

Frio haser

Frio haçer = aquyn mague =
Frisol, legunbre = hiſte =
Fruta del arbol = quye uba =
Frutificar = obazagasqua, l, obazycagasqua =
Fuego = gata =
Fuego haser = gata zbquysqua, L, gatac bcusqua
Fuera de eʃe = ysna aia, L, yna aia =
Fuera de eʃo = yna aya, L, yna caya =
Fuera de Pedro = pedro na aya =
Fuera salio, eſto es por El pueblo de los yndíos = gue [-]
ga necana =
Fuera salio, eſto es por la Ciudad = ize sana =
Fuera salio, eſto es al patio o delantera de la cassa
uctac faiane, l, uctacna, l, uctìana =
Fuera salio eſto es fuera del pueblo = gue s bacana
L, gue s bacaiane =
Fuera del pueblo eſta = gue s baques azone =
Fuerte perʃona = achihizan mague, L,
Fuerʃa = chihiza, L, quyne =
Fuersas tener = zquyn zagasqua =
Fuersas perdídas recuperar = zquynz chaha
cazasqua, iezegoc quyn chahacaza, ya e
Cobrado fuersa en las píernas. iez pquac quyn cha [-]
hacaza: ya e cobrado fuersa en los braços =
Fuersa poner = íchihizanuc bquysqua, L, ychi [-]
hizagosqua =

Fundir = bxíusuca

78

G.

Gajo de fruta raçímo = chuba =
Gallíllo o campanilla = chuchua =
Gallina = supquagui fucha, Caina, La llaman y eʃ
espańol Corubto =
Gallínaço = tymanso =
Gallinaço de caueza Colorada = guao =
Gallípauo =
Gallo = supquagui cha, Caína cha, La llaman =
Gana tener de haser alguna cossa = chaquinga cuhu [-]
caguene =
Gana tuue de haser alguna coʃa = chaquinga cuhucaga =
Gana uoí teníendo = chaquínga cuhucagasqua
Gana me dara = chaquinga cuhucaganga =
Gangoso = saca chichy cubunuca =
Garauato = zízua =
Garza aue = fuhupqua
Gargajo = quyhytyme =
Gargajear = quyhytyme fac btasqua =
Garganta = fiza, l, bizequyne =
Gargantílla = chyza quihicha =
Guarguero = pquohoza =
Gato montes = nymy =
Gauilan = umpa =
Gaznate = fizequyn
Gemir = aibgasqua =
Gente = muysca =
Gentil hombre de buen Cuerpo = aquyne quypqua =

supqua,

supqua, Eſte es El partisípío =
Gentil hombre ês = aquyne quypquas sugue =
Geſto Cara = uba =
Geſtos haçer = zupqua isaca micac bgasqua =
Golondrina = siegahazua =
Goloso = afain mague =
Golosear = zefaigosqua =
Golpear = ys bgyísuca =
Golpear a la puerta = gue quyhycas bgyisuca
Goma = huty, l, ys gyza =
Goma echar = ys agyzysuca
Gorda coʃa = achimygue, acuhumen mague =
Gorgear las aues = aínsuca =
Gorgoxo = toza =
Gota = chẏhyzynata. chyhyzyn boza &.a
Gotear = achyhyzynsuca =
Grande = cuhuma =
Grande mucho = cumin =
Grande de Cuerpo = aquyn agahas ynmague =
Grandesíllo = huistupqua =
Graniso = hicha agua =
Graniçar = hicha agua zatansuca =
Grano de maìz = agua =
Grano de otra semílla = uba =
Grítos dar = zquynsuca =
Grítos dar quejandose = aibgasqua =
Gruńír los majores Con su gente =
Gruńír los menores Con sus majores =

Guarda

79

Guarda de heredades = ta nyquy =
Guardar asì = mnyquysuca =
Guardar = choc bquysqua =
Guerra = saba
Guerrear = isabagosqua =
Guíar çíego = aquy hysizons mnysqua =
Guińar del ojo = zupquaz zebquysqua =
Guìrnalda = zymca =
Guisar de comer = íe zebquysqua =
Gusano generalmente = zina =
Gusano que comen los yndíos = zisa
Gusano que se come el maiz = iegui =
Gusano el que da lus = chuchy gaty =
Guʃtar = zmuysysuca =
Gueʃo = quyne =

Gueso de hombre = muyscuyne[1] =
  1. Creemos que lo correcto debió ser muysquyne.

[Folio en blanco.]



















80

H

Hablar = zcubunsuca =
Hablar aprieʃa = hizenec zecubunsuca, L, ys mache [-]
qua, zecubunsuca =
Hablar por otro eſto es en su lugar = entac zecubunsuca
Hablar por otro, en ʃu fauor = asan zecubunsuca =
Hablar a troche y moche = zytosumos zecubunsuca
Hablar todos juntos = chus[1] c chícubunsuca, l, chís [-]
cuc chi cubanʃuca, L, atuca chicubunsuca =
Hablar quedito Como en secreto = fihizcac zecubunsuca
Hablar passito = chahuan zecubunsuca =
Hablar rreçio = yhcacuyne gueca zecubunsuca
Hablar a espaçìo = hichan zecubunsuca =
Hablar entre dienteʃ hueco = quyhycatac zecubun [-]
suca =
Hablar por las nariçeʃ = isaca chichy zecubunsuca
Hablar ʃín rraçon = pquynuc fahacuc zecubun [-]
suca =
Hablar uien Congruamente = zecubunz chychic btas [-]
qua, L, zecubunz afihistac asucunsucaza, L, zecubun.z
achuen mague =
Hablar Consideradamente = yc muys bsuns zecu [-]
bunsuca =
Hablar ynconsìderadamente = yc muys bsunzac
zecubunsuca =
Hablador ʠ no se harta de ablar = cubunzetan ami ma [-]
gue =
Hablador ʠ abla mucho = acubutan mague =

Hablador
  1. Creemos que lo correcto debió ser chisc.

Hablador rrespondon = achachuan mague =
Habla quitarse = zhycac zemasqua mhycac masqua
ahycacamasqua =
Halagar = hizan huan bquysqua, l, hizan huan btasqua =
Halagar de palabra = hizan huan zegusqua =
Hallar = zemiſtysuca =
Hallasgo = upquago =
Hambre = yc chan =
Hambre tener = ichahasgansuca, L, chahacansuca =
Hanbríento = chahasganuca =
Handrajo = pamta =
Handarjoso = pamtaquyn =
Harma = íe =
Harrear Caballos = hycabai, itanbiasqua. etan ìac =
harrealo =
Hartarʃe = ziezapunsuca =
Harto = aìepusa =
Hartarse de haser algo = chaha hacazasqua. pueʃ[-]
to al fin del uerbo Como, zquybyz chahacaza, harte[-]
me de dormír. aquybyz ycazasquaza, no se harta de
dormír =
Hartar a otro = muysca zeguaque aíezapunsuca
Haſta dos, haſta tres &.a anaboza, anamica &.a
L, hazaboza, hazamica &.a
Hazer = bquysqua. bquy. quyu. chaquisca. chaquía,
Hazer de una coʃa otra, o haserla tal: Como Plantilla:t lDíoʃ
me har bueno: Díosz muysca choc chabganga:
dóle oro y hiso del un ydolo, neia hoc mnys chunso =

cabga=

81

cabga =
Haçerse una coʃa produçírse engendrarse = zegasqua
Hazerse una coʃa otra o hazerse tal Como hazerse buen
hombre = muysca choc zegasqua =
Hazer del dormído = quybuquez bquysqua. hazer
del çíego. upqua muy hyzyoquez bquysqua, y asi se diʃe
En todas las demas materias
Hazer ʃol = sua zaquynsuca =
Hazia, prepoçísíon = husa =
He aqui = ze, L, zeca =
Heder = afupquansuca =
Hedíondo = afupquan mague =
Hedíondo por la suçíedad y sudor = amuysuan mague
Heder assí = muysua =
Hedíondo asqueroʃo = achahachyn mague =
Henbra = fuhucha =
Henchir = ies bzasqua, l, íes mnysqua, L, íes bquysqua,
L, yetan bzasqua, L, yetan mnysqua, l, yetan bquysqua =
Henchírse = ies azasqua, l, íes anysqua, l, ies aquynsu [-]
ca, l, yetan azasqua, l, yetan anysqua, l, yetan aquynsuca,
Hendedura = atoca, L, ycatoca =
Hender = btosqua =
Henderʃe = atosqua, l, ycatosqua =
Herír = btyhypquasuca =
Hermano major = guía =
Hermano menor = cuhuba =
Hermanos major y menor = guias cùhubasa =
Hermano respecto de la hermana = nyquy, l, pquyhyta

Hermana

Hermana respecto del hermano = guahaza =
Hermano mayor Respecto del hermano o hermana ma[-]
yor = cuhuba =
Hermítańo = chubaquyn
Hermoʃo = mecpquaoa =
Hermoso ser = me˰cpquaoa czeguene =
Hermoso haserçe = mecpquaoa czegasqua =
Hermoso me hìso Díos = Díosz mecpquao chabga =
Heruír = ato mansuca, achuenʃuca agochansuca,
apquychansuca =
Hez = cute =
Hiel = tyhyquy, L, hosca =
Hígado = tyhyba =
Híjo, o hija = chuta =
Híjo, o, hìja prímogenita = chyty =
Hílar = zemusqua =
Hílo = zimne =
Hilo quebrarse = auas cansuca =
Hilo quebrar = zemas casuca =
Híncar = yc bgyísuca =
Híncar en el suelo = hichac bgyisuca =
Hincado eſtar = ycagyine =
Híncharʃe = ycabiasqua =
Hínchar Como uexíga = yc zmuhutasuca =
Hípar = zhista canysqua =
Hoja del arbol = quye, L, quyeca, L, quynxie =
Hoja del maìz = abquye, l, fica =
Hojas de turmaʃ = iemzyquye, l, chuzynca =

Hojas =

82

Hojas de qualquiera planta del medio auajo = guane =
Hojas de Comer = quysca, L, quysca muyn, L, huazyca =
Holgarse = zuhuca chuensuca zuhuc chogue,
Hollejo = huca =
Hollín = íque =
Hombre = muysca =
Hombre de uíen = muysca cho
Honda = quibze =
Honda Coʃa = etague etaynpuyca =
Hongo = hua =
Honrra = chie =
Honrrar Respectar = achíe zegusqua =
Honrrar haçer ʠ tenga ônrra = achiez zebquysqua
Honrrada perʃona = achíegue =
Horadar = zpíhiguasuca
Horcajadura de las pìernas = zeganyca, mganyca
Hormíga = íze =
Hortiga = chie =
Hoio = hichyquy =
Huelgo = fihizca =
Huìr = zansuca =
Humear = aiensuca =
Humo = ie, L, gahachua =
Humeda coʃa = iotupqua =
Humedeʃer = íotuc zegasqua =
Humedo eſtar = iotugue ìotuc zeguene =
Humílde = asucan atequen mague =
Hundír en el agua = ín btasqua =
Hundirʃe en la tierra = hichac zemisqua =

Hundírʃe =

Hundirʃe en el Lodo = usuac zemisqua =
Hurtar = zemubiasuca, actiuo =
Hurtar = zubogosqua, L, zubiagosqua, neutros
Hurto = ubugo - L, ubiago =
Huso para hilar = zaza
Hundirse en el agua = in zemisqua =



Í


Ímítar = pedro quisca chibu afihize maquyia. míra lo ʠ ha[-]
se pedro y haz Conforme a ello =
ímportunar = aquyn bgusqua =
ìmposible es = aquynza =
ímposíble sera = aquynzínga =
ínhabíl perʃona = apquyquy chiemagueza =
íngle parte del Cuerpo = zica =
ínterseder por otro = asan zecubunsuca =
item, demas de eʃo = apquas, l, apquase[1] =
Ir. Nascua[2] .


J


Jugar = zpquazygosqua =
Jugar Retoçar = zpquazygosqua: y El actiuo, zpqua [-]
zysuca =
Jugar Con otro, burlarse rregodearse entretener[-]
se Con el = Zipquac bgasqua =
Jugar Juego de entretenímiento = zpquagosqua

Jugar =
  1. Creemos que lo correcto debió ser apquasgue.
  2. Esta entrada está escrita con diferente tinta y tipografía.

83

Jugar para ganar o perder = jugar bquysqua =
Juguelo perdílo = jugarce mny jugarcbga =
Jugar de díneroʃ = ney fihiste jugar bquysqua. a ʠ
jugaís A ʠ ba. ipquy. fihisto jugar, míbquysquabe.
neia inafihiste jugar, chibquysqua =
Jugar a las bolas, a los naípeʃ &.a = boraz bquysqua,
ioquez bquysqua &.a a que jugaſte, ipquo jugar
maquyia =
Juntamente = emzac =
Juntos eſtar = emzac chibizine =
Juntos yr = emzac chinasqua =
Juntar en uno = hatan bquysqua, son para en uno
ubas amaque =
Juntarse en uno = hatan chiquynsuca =
Junto preposíçíon = ybana =
Jurar falso = yenza fihistan jurar bquysqua =








L.

L


Labío = ybza =
Labranza = ta = haser labranza. tabquysqua, l, ítauasuca
L, itagosqua =
Ladearse la carga = han anysqua =
Ladron = ubia =
Lagarto = muyhyzyso =
Lagaña = xima =
Lagañoso = ximaquyn =
Lago o laguna = Xiuâ =
Lagrima = Opquasíu =
Lamer = bgamysuca =
Lanza = supqua =
Lanzadera de tegedor = ʃuquyn =
Larga coʃa = gahasío = agahasyn mague. asuhucague =
Latidos dar El ojo = zupqua zamisqua =
Latidos dar El pulso = zepquaca zamísqua =
Lauar = bchuhusqua =
Lechuza = ʃímte =
Leer = ioquec zecubunsuca =
Legua = chue =
Lengua, parte del Cuerpo = pqua =
Lengua de naçion = cubun =
Lengua de españoleʃ = sucubun =
Lengua de yndíos = muysccubun =
Leńa = ja =
Leńa haser = jabgusqua, l, ja bquysqua

Leon

84

Leon = chihisaba = Nemo[1] .
Leuantarse uno = cus izasqua, L, cus zquysynsuca
Leuantarse muchedunbre de jente = cus amasqua.
ymperatíuo, cusuacu.
Leuantado eſtar = cus izone. cus isucune. cus zpquane
Leuantar otra coʃa, enheſtarla, ponerla en píe = cus bzas [-]
qua. cus btasqua =
Leuantar del suelo = guat bquysqua =
Leuantar El buhíō, o, otra mole para llebarla a otra
parte = gue zebiasqua =
Lebantar arcos = Arcoz ebíasqua =
Leuantar la uoz = genbquys zegusqua =
Leuantar teſtimonío = zmuyngua gosqua, L, muyn [-]
gua zegusqua =
Lexos = ahuen mague
Liberal = atabanza =
Librar a otro generalmente = fac btasqua =
Librarse generalmente = fac zansuca =
Librar a otro de la muerte = zhuizysuca =
Librarse escaparse = zhuizynsuca =
Liendre = cuiga =
Ligera cosa = asupquague =
Ligeramente = supquaguec =
Limpía cosa = pquyhixio. apquyhyzyn mague
Lìmpìa perʃona Curioʃa en el ueſtir y comer = abzy [-]
zyn mague =
Linpíar generalmente = zmahazysuca
Linpíar El palo, o, caballo para darle luſtre = abazbquys[-]

qua =
  1. Esta palabra se encuentra con diferente tipografía y tinta.

abazbquysqua =
Liuiana Coʃa = afihizanza =
Loco = mahazanuca =
Loquear = zmahazansuca =
Lodo = usua =
Logro = saquebta. haçer logro = ʃaquebta bzisqua =
Lombríz = sosua, L, oña =
Los díaʃ paʃados = mon minie =
Luego = spquina =
Luego al momento = spquinuca =
Lugar = quypqua =
Lugar ocasíon = quypqua.
Lugar hazer = iebzasqua =
Lugartheniente ʃer = entac isucune =
Luna = chie =
Lunar = pquacgue =
Luz = chíe =
Luſtre Resplandor = chie =
Luzero = cagui =

LL


Llaga = izagacha =
Llagado = izaquyn gachaquyn =
Llaga de fuego = gata bimy =
Llamar a otro = ahycaz bzisqua =
Llamar ponerle nombre = ipqua uieza hycac bgasqua
Llamarle Con algun nombre Vg.a Juan me llamo
Juane gue chabga =
Llamarʃe eſto es ʃer su nombre tal = zyhycague, eʃ

mi nombre

85

eʃ mi nombre. = ìpquo ahyca, Como se llama pe [-]
dro gue ahyca, pedro se llama =
Llamar a la puerta = gue quy hycus bgyisuca, L, gue-
s bgyisuca =
Llana coʃa = atuca caguecua =
Llanten, yerba = chyubica =
Llanto = cone =
Llegar uíníendo = ínysqua. ínyquy, y çignifica, lle[-]
gome, y llegueme =
Llegar yendo = zpquasqua =
Llegarʃe a menudo = zepquas quasuca =
Llegarse junto alguna perʃona = amuys zquysqua, L,
amuys zepquasqua, l, abo˰nque zepquasqua, L, abon ze [-]
pquasqua, L, obac zequysqua =
Llegarʃe aca, venirme a uer =
Llegate aca = siecazo, L, siecaquyu: llegaos aca, sieca
bízu. llegate aca, sede apud me[1] siecatycu llegalo aca,
siecquycu. llegate alla, acazo, acaquyu, llegaos alla,
acabizu. llegalo alla, acquycu =
Llegaos aca, ablando Con multitud = sísuhucu, y
llegaos alla, aisuhucu =
Llego Con su uoca, Con su mano &.a sí es llegando a mi o a
nosotros se diçe asʃí = aquy hycazamaque: y sí es llegan[-]
do a otra coʃa = aquy hycazamny, llego Con su uoca. Zquy [-]
hycamny, llegue Con mi uoca =
Llenar vide henchír =
Lleno eſtar = ies asucune, L, yetan asucune =
Llena Coʃa fuera de lo ʠ eʃ uaso = fueyza, Como, Campo

lleno de
  1. Tr. "Siéntese conmigo".

lleno de floreʃ = muyquy tutuaba fuyza =
Lleuar = mnysqua, preterito, mny. neu =
Lleuar actualmente = bxy =
Lleuar de dieſtro al animal = amuy hycan ízas bxy =
Lleuar arrastrando = chanzosys channy, L, chabzonas
channy, bzonas mnybzas ysmny =
Lleuar por fuerʃa, o, araſtrando al ʠ ua rresíſtiendo,
y haçiendose atras = azíhiban ʃie quihis anzas anny,
lleuaronlo de la manera dha. azihiban ʃiez quihis [-]
bzas mny, lleuolo por fuerza o arrastrando =
Llorar = zeconsuca =
Llorar a otro = aquihichac zeconsuca =
Lloron = acosyn mague, L, acon mague =
Llouer = atansuca, L, siuzatansuca =
Llouer granizo = hicha agua zatansuca =
Llouerʃe la caʃa = siuzgue chicha husqua, L, axyquy
Llouísnar = afuniensuca =

Lluuía = siu =

86

M

Macana arma para pelear = tamy xíquy =
Maçamorra = suque =
Maçorca de maíz = aba =
Maçorca de maíz tierna = achua =
Maçorca de maiz por haçer = abquy =
Macho entre los animales = cha =
Machucar = zpinzysuca =
Machucarse = apinzynsuca =
Machacar yerbas = bquyhytysuca =
Madraſtra = zquyhyc pquaia zuaia, mí madraſtra
mpquy ­hyc. pquaìa mguaia, tu madraſtra =
Madre = guaia =
Madrugar = ozas chinanga, ozas chiquy synynga
Madurar la fruta = aiensuca =
Madurar generalmente = aonansuca =
Magullar = zepamzasuca =
Maìz = aba =
Maiz blanco = fuquie pquyhyza =
Maiz negro = chyscamuy =
Maíz amarillo = abtyba =
Maíz Colorado = sasamuy =
Maiz no tan Colorado = fusuamuy
Maiz de arroz = hichuamuy =
Maiz rroxo blando = phochuba =
Maiz desgranado = agua =
Mala coʃa = achuenza, L, achuenza muyhysynza
L, micata chuenza =

Mal haser

Mal haser a otro = guaícaz ys bquysqua =
Maldeçír = achuta maba bzasqua, L, achuta =
sucbzasqua: mchuta maba bzasqua =
Mal haser a otro =
Malcriado ʃer = zpquyquyz chahac apuy quynza
Mamar = chuez biohotysuca =
Mal acondisìonado = apquyquy machuenza, L, asoque
machuenza =
Maluas yerua = busuaquyn =
Mançebo = guacha guasgua =
Manchar = zmuyhyzysuca =
Mandar = btyusuca =
Mandon = abtytuan mague =
Magnifeſtar una coʃa = muyian amisqua, L, =
muyías abcas­qua. l, zes amísqua =
Manílla = ys pquac puyna, l, ys pquac muysca =
Mañana = aica =
Mańana en la noche = mazínaca =
Mano = yta =
Manta = boí, manta bieja = gympqua =
Mantenímíento = ie =
Marído = sahaoa =
Marido y muger = sahaoas guisa =
Marchitarse = aquyntansuca, L, aquybansuca
Mascar = bgyiasuca = mascar hayo = bchusqua =
Masa = íe =
Matalotaje = inu =
Maſtuerço de las yndías = guaquy =

Matar =

87

Matar = bgusqua =
Matería haçerʃe = ycaonansuca =
Mediano = anupqua =
Mediʃína = hizca =
Medír = zeguaosuca =
Medroʃo = absies mague =
Memoria, seńal para acordarʃe de otro = zubasuca,
memo­ria de mi mubasuca, memoría de ti. obasuca, me[-]
moria del. Zubasuca caguene, es memoría señal prenda
para acordarʃe de mi =
Mendrugo = cahachyn =
Menear = yn zemasqua =
Menospresiar = bchaosuca =
Mensajero = tyuquyne =
Mentar = ahycan zemasqua, l, ahyca zegusqua =
Mentir = ichi chiscagosqua, l, yenza zgusqua =
Mentir burlando = zquyhy zagosqua =
Mentira = yenza, L, chíhiscago, l, chihiscane =
Mentirosa perʃona = achiscan mague =
Menuda coʃa = inguezunga =
Meollo = cuhuspqua, l, pqua =
Mercado = ipta =
Mereʃer = zubague: merezcolo, mubague. merezeslo. oba [-]
­gue. merezelo &.a Zubanza, no lo mereze =
Mermar = ys amasqua =
Meʃ = chie =
Meʃar = azysquy ycbtytysuca =
Meʃurada perʃona = asucan atequen mague, L,

absieʃ =

absies asucan mague =
Meter = hui btasqua =
Meter una coʃa ʃín soltarla = ys bquysqua =
Meter la mano en la uasija = tinajac ichosqua
Mexilla =
Mesclar = bsahachysuca, l, bsahaquysuca, l, gahans
bquysqua, L, ins gahans bquysqua =
Mezer, menea#[1] alguno burlando = yn zemasqua
chahan amaque, mesiome meneome burlandoʃe
Conmigo =
Mezquinar = btabasuca =
Mezquinome tal coʃa = chahas abtabao
Mezquina perʃona = ataban mague =
Mezquino de su haçienda, de su pan &.a zipquas ita [-]
ban mague =
Mezquinez = tabago, l, taban =
Mico = mizegui =
Migajas = miun =
Mirar = bchibysuca, actiuo, L, ichiby gosqua, neutro
Mira por uoʃ = mfihiste mchibynynga =
Mírad por la caʃa = gue machiba =
Miserable perʃona = aguacaiema bquyza =
Mitad = chinna =
Mozo, mançebo = guacha guasgua =
Moʃo Criado = zubatanzona, L, zebospquaoa =
Moza no uieja = chuza guacha =
Moza o mançeba de casique = tegui =
Moza que ya a parido = ípquaquy =

Mocoʃ =
  1. Texto tachado e ilegible.

88

Mocoʃ = hotua =
Mocoʃ claroʃ = sahaza =
Mochila = chisua =
Mochìlìta = cona =
Modeſto = asucan atequen mague =
Modeſtamente =
Moho = chigua =
Mojar a otro = chituc[1] bgasqua =
Mojarse = chituc[2] zegasqua =
Mojarse Con llubía = ichyhytansuca =
Moler = bzehosuca =
Mollera de la caueza = mue =
Mona = muysco =
Mondar = bchusqua =
Mondar, abas garbanços y coʃas asi = btohotysuca
Mondarse asi = atohotynsuca =
Monte = gua =
Morada Color = atyban mague =
Morar = ízonsuca =
Morder Como perro = bcasqua =
Morder dar bocados = zemonsuca =
Morír = bgysqua, l, ys bcasqua =
Morír de parto = muyscac bgysqua =
Morír de parto Reçien parida = hizac bgysqua =
Mosca = ybsa =
Mosquito = ybsa =
Mosquito zancudo = chue =
Moxícones dar = achuas bgyisuca

Muchacho
  1. Creemos que lo correcto debió ser Iotuc.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Iotuc.

Muchacho = guasgua Cha =
Muchacho llamandolo = tequa =
Muchacha = guasgua fucha, quando la llaman =
hycagui =
Mucho, o, muchos = fie =
Mudar = zemimysuca =
Mudarʃe = yc aimynsuca =
Muela de la uoca = hyco =
Muerto = bgye, l, guahaía =
Muger = muysca fucha =
Muger espańola = sue fucha =
Muger[1] = tymy =
Muger = id est[2] = uxor[3] = gui =
Multiplicarʃe = fie cagasqua =
Mundo = quycagua azonuca
Muńeca del brazo = yspqua =
Murçielago = supqua =
Mormurar = ecazegusqua =
Mormurar de otro entre dienteʃ, o con seńales sín hablar
ínbgasqua. in chabga, mormuro de mí o quejose de
mi en eſta forma =

Muslo = quhque =
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Mugre".
  2. Tr. "es decir".
  3. Tr. "esposa".

89

N

Nada Respondiendo = agueza =
Nada Respondiendo para que lotro entienda bien = ague [-]
zaco =
Nada cosa ninguna = etaquyn magueza =
Nada e hecho = chaquyía magueza, L, ipquauie cha [-]
quia magueza =
Nada hago = chaquisca magueza =
Nada traígo = chasonga magueza =
Nada truje = chabaca magueza =
Nadar = inyhyzagosqua =
Nadador = nyhyzaguesca =
Nadadero = ynnyhyzaguesca =
Nadar todos juntos para pescar = chitonpamsuca, L,
tompago chibquysqua =
Na˰dadero así = tompaguesca =
Nadadero así = yntom paguesca
Nadie a uenìdo = huca magueza =
Nadie lo a muerto = gûe magueza =
Nadie me quiere bien = yc chatyzuca magueza =
Nadie se compadesede mì = yc chatyzuca magueza
Nadie me quiere mal = hoc chaguahaicanuca magueza
Nadie me lo a preguntado = chahac zíe magueza =
Nadie me lo a dho = chahac uza magueza =
Nadie me lo píde = chahac zisca magueza =
Nadie se acuerda de mì = apquen chasuza magueza
Nadie tíene que uer Conmígo = zuba cague cua magueza
Nadie merese que se lo den = hoc annynga oba magueza

Nalgaʃ

Nalgas = io hoza =
Naríz = saca =
Nasçer = fac izasqua zemuysquynsuca =
Nasçer El sol = suaz guan amisqua =
Nasçer la senbrada = fac anysqua =
Nasçer eſto es darse las plantas = agasqua =
Nasçer los pelos = fac anysqua =
Nasçìdo tener = zamsansuca, mamsansuca =
Nasçìdo = amsa =
Nascído encordío =
Nasçído salír = chuhuzaz chahas asyquy, chahas =
aza chahan anyquy chahan fac aiane. Como diʃe,
chuhuza, se puede desir, amsa =
Nasçido tener = amsa chahas azone. chahan asucune,
ìzicas azone =
Natural de aqui = sin muysca =
Natural de ʃuba soí = cha subague =
Natural de ʃuba eʃ = subague =
Natural de bogota es = muyquyta gue =
Natural de sipaquira es = chicaquichague =
Natural de cota soí = cha gotague =
Natural de hontibon es = ynty bgue =
Naturaleza de cosa que Cresçe = muýsquyn =
Neblina = faoa =
Neseçìdad tener = chatyunynga, cuhu caguene, L,
apquaz bzysqua =
Negra coʃa haçerse = amuyhyzynsuca =
Negra coʃa = muyhyxio, l, amuyhyzyn mague

Negro =

90

Negro etíope = suemza =
Neruio = chihiza =
Nido = uze =
Niebla = faoa =
Nieto o níeta = chune =
Nieue = hichu =
Nieue Caer = ichuzatansuca =
Nigua = sote, l, sohoza, y la grande, muyza =
Nínguna Coʃa, vide nada =
Nínguno vide nadíe =
Niño = guasgua cha =
Nińa = guasgua fucha =
No ai = agueza =
No ha uenido = ahuza =
No uendra, afírmando = ahuzinga =
No uendra Conjeturando = ahuzíngacha =
No a uenido, eſtase por uenir = ahuzaca puyquyne
No eſta aquí Respondiendo = agueza =
No eſta aqui afirmando = sinaca sucunza =
No quiero = puyca =
No quiero jr = înazinga =
No quise ir = ìnaz bgaza =
No quiere que baya = ínaz abgaza =
No quiero eʃo = ysyn puyca =
No quiero dos = bozan puyca, tres quíero, mìcan chonga
No quiere uenir = ahunga zabgaza =
No quiere = abgaza =
No quiere frequentatiuo = abgasquaza

No quiero

No quíero que uaja = anangaz pueyca, l, anan [-]
gaz bgaza [-]

No pretendo jr = inanga zegusquaza =
No tengo gana de ablar = zcubun zinga cuhu caguene
No uendra por ningun caso uendra = hataca huzinga,
L, ubuc ahuzinga =
No me pertenese a mī haçer eʃo = hycha chaquinga
pquanza =
No parese uìen, ora çea a la uíſta o al oído = ycâzyza
No se = zemucanza =
No se dudando = hac uaxín =
No se que es = ípqua uaxín, L, ípqua uan zemucanza
L, ipqua uaxin zemucanza =
No se quien es = Xieua xin, L, xiua xin zemucan [-]
za, L, xieuan zemucanza =
Noche = za =
Nombrar = ahycan zemasqua, L, ahyca zegus [-]
qua =
Nombre = hyca =
Nosotros = chie =
Nuera Respecto del suegro = gyì =
Nuera Respecto de la suegra = gyeca =
Nueua coʃa = fihiza =
Nueue = aca =
Nueſtro pronombre = chi =
Nube y nublado = faoa =
Nunca jamas = hataca, L, ubuca, o anbos juntoʃ.
hatacaubuca =

Nubada =

91

Nubada de pajaroʃ = isua =
Nidada de pajaros = ísua (Acosta)[1]

Ha interpretado mal Acosta _ Nubada, es
enjambre de pájaros: isua[2]

­

O.

O: Conjuncíon dísjuntiba = bi, pueſto al fin Como di[-]
me si es pedro o juan o fran.co pedrobi Juanebi Fran.co [-]
bí chahacuzu, L, pedrobi juanebí fransíʃcobi xín
chahacuzu, poníendo al fín del poʃtrer[3] bi eſta par[-]
ticula, xin, tanbien baſta desir, pedroua juanua
fransisco,ua, chahacuzu, dime si ese yndio es su pa[-]
dre o su tìo o su sobrino: ys muyscan apaba caguene [-]
bi, aguecha, caguene bi, aguabxique caguene bi cha [-]
hacuzu, L, ut supra[4] = Tanbien quando la disjun[-]
tíua es de dos oraçioneʃ se suele poner por conjunçíon
eſta particula, ban, Como eres tu el que deues a pedro
o el te deue a ti. mue ua pedro, huin mchubiague,
ban pedro, mue mhuin achubiague =
Ocaçion = opqua =
Ocaçionarse = opqua cagasqua, pero no se díse eſta
fras Con eſte uerbo si no es quando ʃobre El mal que
eſtaua de antes, se aǹade otra Coʃa por la qual uenga
a ser peor Como quando eſtando malo se leuanto
y eso fue cusa, o, ocasíon de que murieʃe. aiusucan
cusaquysyns opquacagas abgy =
O,çioso eſtar = chaquisca chaguisca magueza

O,chenta =
  1. Esta ultima entrada es agregada con otra tipografía y diferente tinta al original.
  2. Esta entrada está escrita en lápiz y parece haber sido hecha en el siglo XX.
  3. Tr. "Por último".
  4. Tr. "como anteriormente".

O, chenta = gue muyhyca =
O, cupado eſtar = chaquisca gue gûe =
O, cho = suhuza =
O, fiçial artifiçe = cui, L, chisacui, de donde ʃale El
uerbo zecuigosqua, neutro que çígnifica 'trazar', eſto
es 'haçer Con arte', o el actiuo, bcuisuca, trazo o eſtoí
trazando =
O, jear =
O, jos = upqua =
Ojos segajosos = upqua chysca =
Ola, yntergeçion del que llama = chibu, y sí es con mu[-]
chos, ys, gua, L, chibus gua =
O, la mozo = guara =
O, la Compańero = tyba =
O, la del rrío = simque =
O, ler Con el sentido = zmuysquysuca =
O, ler dar de si olor, disese deſta manera






Olor = a
O, lor bueno = achu
O, lor malo = amachuenza
O, lor me uino olor me dio =
O, lla = zoia =

olvidarʃe =

92

O, luidarʃe = chahacauaquensuca =
Oluidar. actiuo = zemahaquesuca =
Ombligo = tomsa, L, mue
Ombro = pquà queüâ
Ordeńar = chuezebiosqua =
Oreja = cuhuca =
Orílla del rrio = Xíquyhyca =
Orílla de la rropa = oba, L, coca,
Orina = hisu =
Orinar = zíhizegosqua =
Oro = nyia =
Ortalíça = quysca =
Oso animal = guia =
Otro sí es entre dos = amuyia =
Otra Coʃa = uchas, L, yechyc =
Otra persona = uchas muysca, L, yechy muysca =
Otro eʃ eſto es Coʃa díſtînta = atague =
Otra vez = amuyiaca =
Onçe = quihicha ata =
Oī = fa =
Oír = mnyquasuca =

Oìdo = cuhuca chie =

P.

Paçer El ganado = aquychey queyʃuca.
Paçiençía tener - víde sufrir =
Padecer = guaica chahas aquynsuca
Padeçer de otro, ab alio pati[1] = guahaica chahas abquys [-]
qua =
Padraſtro = zquyhycpqua ìazpaba. mí padraſtro, mquy [-]
hycpqua mpaba. tu padraſtro &.a
Padre = paba =
Padre llamandole = pabi =
Pagar lo que deue = bqusqua =
Pagarme = zuhuc abquysqua =
Paga lo que deueʃ = mchubíacucu =
Pagar el tríbuto y todo lo que ʃe deue que no sea por uía de con[-]
pra = ai mnysqua, que es dar alla, L, siamnysqua, que es dar
aca porque, bcusqua, es solamente pagar lo que ʃe deue por
bia de compra =
Pagar pena, no ai palabra para eʃo que ʃea general ʃuelen de[-]
sír = zesmanquynga choc manquynga, que quiere desir
bos lo pagareis uien uʃandeſte uerbo, bquysqua, que quando
se trata de caſtigo tíene El sentido dho =
Pagar el pasaje de la ualsa = zínzbquichpquasuca =
Pagar jornal = aquihicha cuca zbcusqua, si es trabajo
de caminar, de otro qualquier trauajo se dise = apquaca [-]
cuca zbcusqua =
Pagar por agradesimiento en la misma materia en ʠ tra[-]

vajo =
  1. Tr. "sufrir de otro".

93

uajo = abago bquysqua: doíle un poco de maíz por El
maìz que ajudo a cojer aiomgo bquysqua: doile unaʃ
pocas de turmas por las que ayudo a cojer: aspquago.
es la paga o galardon de alguna obra de manos. chiego,
es el pedasíllo de tierra que le dan para sembrar =
Paja generalmente = muyne =
Pala generalmente = para espańol corupto =
Pala de palo Con que labran la tierra = hica =
Pala de palo pequeńa = quyecobse =
Palabra = cubun =
Paladar = quyhycata =
Palma de la mano = yta fihista =
Palmada dar no ai palabra particular podrase desír = zyta
fihista bohoze, meʃa zguity, di una palmada en la meʃa,
Palmadas dar una mano Con otra = zyta fihista zguite [-]
suca =
Palmo = ianata, ianaboza ianamica, un palmo dos palmoʃ
tres palmos no se dise a solas =
Palo = quye =
Palpar = bgetasuca =
Pan = fun =
Pan despańoleʃ = sufun =
Pan de índíos = iefun =
Panpanilla o pańeteʃ = tocanzona =
Pantorrilla = goc iosuca =
Papada = uinpqua auinpqua zguas abizine =
Papagaio = aso =
Papagaio periquito = pquihista =

Papel =

Papel = ioque =
Papera = iospqua =
Papírote = píhichigo =
Papírote dar = zpihichígosqua =
Par de coʃas = tamata, tamaboza, tamamica. un par doʃ
pares tres pares &.a
Paramo = zoque =
Parar = quypquas zquysqua, L, quypquas itysqua, l, quy [-]
pquas izasqua =
Parado eſtar = quypquas zpquansuca, L, quypquas izon e
L, isucune =
Parar otra coʃa = quypquas bquysqua, pret.o bquyquy =
Para = uaca. zuaca. auaca. para mi para ti =
Para que ípquo uacaua =
Para quien Xi uacaua =
Para pedro = pedro, uacague =
Para quien hiso Díos el çìelo = Díos Xiuacaco, çielo, zab [-]
quy. Para nosotros lo hiso. chie chiuaca cabquy.
Parda color que tira a uermeja = atyban mague =
Parda color que tira a negra = amuynen mague =
Pareçer hallarse =
Pareser ʃemejante çer =
Pareçer uien = ycazyquy =
Pareçe mal = ycazeza
Pareçerme uien el ueſtído = zubague, o, otra coʃa asi Como
eſta manta te pareʃe uien. sis foi mubague, no te pareʃe
uien: mubanza. podrase tanuien desir todo eſto por
la palabra de arriua: ycazyquy = sis foin osmzons

ycazyquy =

94

ycazyquy, eſte ueſtído te pareʃe uíen. sis bestído [-]
n mybys apqua pquans ycazyquy =
Pareʃe que es el = yscuhucaguene
Pareʃeme a mi pareʃer = zpquy quynaz = Pareʃeme uien = zuhuca chuensuca, zuhuc chogue,
zpquys azasqua =
Pareseme mal = zuhuc achuenza zpquys azaza
Pared no aí diʃen, tapie =
Pareja cosa = atuca chiguene, L, chien mahate
gue, L, mahatugûe =
Pareʃ de muger = chyumy, L, guia =
Parida = isquyn =
Paríente = uaque
Parir = bxisqua, actíuo. preterito, bxique, par[-]
tísípíos: chaxísca, chaxica, chaxinga, L,
fac bzasqua, ai tambíen. ixisqua, neutro
Parpado del ojo = ubquy boi =
Parte que caue alguno vide tarea
Partear = ie zbiasqua =
Partera = ieiasca,
Partiçìpar de algo = chahas abquysqua, pre[-]
terìto, chahas abquyque =
Partir = sacan btasqua =
Partirʃe = sacan amasqua =
Partír por medío = chin btasqua =
Partirse por medio = chin amasqua,
Partido eſtar = sacan atene =
Partida cosa = sacan atequa

Plantilla:Partido eſtar


Partido eſtar por medío = chinatene =
Partida coʃa por medìo = chinatequa =
Partioʃe de mí se dise en la lengua = zhuinana, fueʃe
de mi caʃa o de mi poder =
Paʃar = zemisqua =
Paʃar adelante = aí zemísqua =
Paʃar por delante de otra coʃa = aquyhyc zemisqua
Paʃar por junto de la caʃa = aquyhys zemísqua
Paʃar por juntíco de la caʃa = aquyhysuc aízemis [-]
qua =
Paʃar por otra coʃa arrímado a ella = abys zemis [-]
qua =
Paʃar por El Lado de otro = ens zemísqua, paʃo
por mi lado, zínsami minsami uínsami, paʃo
por el Lado de la caʃa =
Paʃar por detras de mi = izitac aiamisqua L, zgahas amisqua
Paʃar por detras de la caʃa = gue iohazac ai [-]
zemísqua =
Paʃar por ensima de otro = agyn zmisqua, L,
agys zemisqua =
Paʃar por medío = afíhistan zemísqua =
Paʃar por medío de ellos = achichy aizemísqua
L, aganec aizmisqua =
Paʃar por la plaza por la calle por El maiz por
la labranza, = plazaʃ izes abas tas zemis [-]
qua, Aasi disen en las demas Coʃas =
Paʃar por aqui = sihic aizemisqua =

Paʃar por allí

95

Paʃar por alli = asys aízemisqua =
Paʃar por deuajo de ʃuʃ píernaʃ = aga chichy aizemísqua
Paʃar de eʃ otra parte de la caʃa = guen aizemisqua
Paʃar de la caʃa aca = guen si zemìsqua =
Paʃar de eʃ otra parte del monte = gua gahas zemís [-]
qua =
Paʃar deſta parte del monte aca = guan se zemis [-]
qua =
Paʃar por donde yo paʃo = zypquas amísqua, =
apquas zmisqua =
Paʃar El rrio badearlo = siez bxíhísqua, pre[-]
teríto. bxíhíque, ymperatiuo = Xíhícu, par[-]
tiçípios, chaxihisca cha xíhica cha xin [-]
ga =
Paʃar de eʃotra parte del rrío = sien unzansuca
Paʃar a otra coʃa de eʃotra parte del rrìo = sien
unbtasqua =
Paʃar deſta parte del rrío = sìen sinzansuca
Paʃar a otra coʃa deſta parte del rrío = sien sin
btasqua =
Paʃar el rrío en balsa o pasar a otra coʃa en
balsa se dise por los mismos verbos de arriua
ańidiendo, zínegye, Como, zínegyc unzane:
paʃe en la balsa de eʃotra parte del río =
Paʃar El ynstrumento de parte a parte = achi [-]
chy aíamis ubin uacaíansuca, Como paʃele
Con la espada de parte a parte: espada bohoze
btyhypquas achi chy aiamis ubín uacaíane

Paʃarʃe


Paʃarʃe de un lado a otro = ubín aizemisqua
Paʃar a otra coʃa de un lado a otro = ubin aibtaʃqua
Paʃar a otra Coʃa = btasqua, Verbo actiuo Coreʃ[-]
pondiente, de, Zemísqua, que es neutro y sígní[-]
fica paʃar la mísma Coʃa y juntase Con todoʃ
los aduerbios que, zemisqua, de manera que todo
lo ʠ ʃe puede desír Con, zemísqua, quando síg[-]
nifica paʃar ʃe puede desir actiuo Con, btasqua
Como para desir, paʃate aca, se diʃe, sihic si
amiu = pues Conforme a eſto para desír pasa[-]
lo aca se dira: síhíc sito, pasa adelante ai
amíu, pasaba delante, aíto, y así de todos los de[-]
mas =
Paʃarʃeme a, oluidarlo e = zeges amínga
Paʃarse El tíempo eſto es El dia, mes o ańo = aquyn [-]
suca, l, ai amisqua, Como, dos ańos se an paʃado.
zocambozaz aquyne, L, zocambozaz aíamí
Paʃarse El dia = suazamisqua =
Paʃaʃenos El día = suaz chíges amisqua =
Paʃada coʃa = ai mìe, L, chiges míe, Como El do[-]
míngo pasado, chiges mie domíngo, L, ai mie
domíngo =
Paʃar aconteçer = aquynsuca =
Paʃarme aconteçerme = chahas aquynsuca =
Paʃar por El tragadero = umys btasqua
Paʃarʃe por El tragadero = umys amisqua =
Paʃa el Camíno por medio del pueblo = iez gue
gannycazone =

Paʃa El

96

Paʃa El camíno por junto a Ontíbon = íez yntyby
quyhys azone =
Paʃa El rrío por medio de bogota = siez muyquyty [-]
gan yc azone =
Paʃa El rrio por juntico de Ontibon = síezyn [-]
tyby quy hysucazone =
Paʃar entre rrengloneʃ = gannyc btasqua =
Paʃarʃe entre rrengloneʃ = gannyc Zemasqua
Paʃado mańana = moza =
Passajero = ieʃ sienga =
Paʃarʃe, no aì uocablo proprío =
Passito quedito = chahuana =
Pasʃo = gata ata gata boza &.a
Paſto = quychquy[1] =
Paſtor = nyquy, quiere decir 'guarda' =
Pata de animal = quìhícha =
Patìo = ucta, aí tanuien, uctí aduerbío
de mouimiento y asi diʃen, ucti cana, L, ucti
cana, fue al patio, uctac uacaiane, L, uctí ua [-]
caíane: ʃalio al patio tanbìen se llama El patío:
uta: anda por El patio: utac asyne, L, uctac asyne,
L, uctis asyne =
Patítuerto = quihicha beheta =
Pato aue = sumne =
Pajaro = suc[2] , L, suc[3] guana =
Peʃe = gua =
Peʃe capítan = gua muyhyca =
Peçe capítançillo pequeńo = chíínegui =

Peçeçillo =
  1. Esta palabra significa comida, puede referiste al alimento de los animales herbívoros.
  2. Creemos que lo correcto debió ser sue.
  3. Creemos que lo correcto debió ser sue.

Peçeçíllo pequeǹo = gua pquy hyza =
Pecho parte del Cuerpo = fihista =
Pecho de aue = tyhy bquyne =
Peʃon de teta = chupqua =
Pedaço de alguna coʃa = no aí uocablo proprio, da[-]
ca un pedaço = îngue zunga ʃoco =
Pedaço de pan = fun moque =
Pedígueña perʃona = abchíhiz canmague, L, abchí [-]
cun mague =
Pedír = bzísqua =
Pedregal = hycafuyza, L, hyca ynaguequa, L, hyca
ynpuyca, Camine por un pedregal, iehyca fuyzac
ìnyne L, hycayna guequacínyne
Pegar una coʃa Con otra = ys zemihibysuca: pe[-]
gomela: chahas amìhiby =
Pegarseme = chahas afihibynsuca, L, chahas apquí [-]
histansuca, L, chahan azasqua =
Pegome ʃu enfermedad = aiu chaha cabta =
Pegarse muchos animaleʃ grandes, o pequeńoʃ
muchos hombres a una coʃa = chahas abusqua
preteríto, abuque =
Pegar fuego a otra Coʃa = gataz yc btasqua
Pelar = zeguahachysuca =
Pelado eſtar = agua hac chyne =
Pelada coʃa = aguachuca =
Pelear = zecasqua, L, caquez bquysqua
Pelear en guerra = ísabagosqua =
Pelea = caque =

Peligro =

97

Pelígro. no ai uocablo partícular: puedeʃe desír:
chabgynga cuhuc aguene, eſtoí en peligro de morir:
chabgynga cuhuc abga, eſtuue a peligro de morír[-]
me. ʃuelen tanuien desír quando rrefieren el pe[-]
lígro pasado: por poco me ʃusediera eſto, Como por
poco me ahogara, puyquy siec bgy, L, puyngue
siec bgy, y quando ablan del peligro que temen
diçen deſta manera, no quiero ja cosa que ahogue:
ínazínga yba siecbgy, no uayas no sea que te aho[-]
gueʃ: um nazinga yba síec mgy =
Peligroʃa parte del Cuerpo = sue asue cantyhy [-]
pquao, hiriendole en parte peligroʃa del Cuerpo
L, antyhypquas asuen amí =
Pellejo = huca =
Pellejo suelto = íoque =
Pellizcar = bsohozasuca, L, zemansuca =
Pelo = ybsa =
Peludo = ybsaquyn =
Penʃar = ybsunsuca, L, zepquyquyz ybtasqua.
zepquy quyzyca misqua. es uenírme al pensamí[-]
ento alguna coʃa =
Pensatíuo y triſte andar = zepquyquyz zatyquy -
nsuca =
Peor = vease El arte =
Pepita = pqua, L, cuspqua =
Pequeńa coʃa = înguezunga, L, ingue zyhynynga
Pequeñas coʃas = ingue zinga =
Pequeńo ser = ingue izunga =

Perlatico =

Perlatico vide tullido =
Perder = aì btasqua, L, aguezac bgasqua, L, aí bgyisuca,
L, bzasysuca =
Perderse = azasynsuca, L, agueza cágasqua, L, amis [-]
qua =
Perdido eſtar uno Con trauajos, Con miseria, Rema[-]
tado, acauado = iezcuíne, L, iefihiste zmì =
Perder El camino = ienzas ínasqua, l, íenzas zemis [-]
qua. quiere desìr, yr descaminado. ies zupqua caí [-]
myne, L, zinquyne. estos dos son los propríos =
Perdime = zquyhycas maquíne =
Perdiz = quizo =
Perdonar = apqua zegusquaza =
Pereʃoso = achinan mague, acaín mague, aíoho [-]
zan mague =
Permaneçer = yscuc zeguene =
Permìtir = no aí proprío uocablo, Consentìr en ello pa[-]
reçiendole uien, eso sí aí, que es = zepquys azasqua
Perpetua Coʃa = yscuc aguecua =
Perpetuar alguna coʃa = yscuc bgasqua yscuc ague [-]
nynga =
Perro o perra = to =
Perseguir eſto es afligir dar mala uida, y acosar =
zemaisuca =
Perteneçeme a mì El haçer eso yo soì El que lo deue
haçer El que tiene obligaçion = hychague chaquin [-]
guepqua, hycha chaquinguepquanza, a mi no
me pertenese =

Perteneçeme a mi El deçírlo = hychague chaquin

98

guepqua, así de los demas verbos =
Peʃarme de alguna Coʃa = chahacatyzynsuca
L, zpquyquycatyzynsuca, L, zpquyquyzatynsu˰ca
Peʃar en balança = zeguaesuca =
Peʃar la carga = afi hizansuca =
Peʃarme la Carga = chahas afihizansuca =
Peʃada coʃa = afi hizan mague, L, fihizco =
Peʃcado = gua =
Peʃcador = gua magusca =
Peʃcar = gua zbgusqua =
Peʃcoçon dar = agy quihichac zeguitysuca =
Peʃcueço = gy, L, gyquyn =
Peʃquería = chupqua =
Peſtañaʃ = upquaga =
Peſtilençia = quyca =
Peſtilençia uenìr = quyca zabsoque, l, quycazamas [-]
qua =
Peſtilençía dar sobre nosotros = quycazchahas
amuysqua =
Peine = cuza =
Peínar = cuhuza bohoza zye guas btasqua =
Picarme El aue, o animalexo = chabcasqua
Pico de aue = sica =
Píe = quihicha =
Piedra = hyca =
Piedra marmol = faoa =
Piedra guixa = tyhua =
Piedra Criſtalina = hyca chuhuza =

Píerna

Pierna = goca =
Pínpollo de arbol = quycone=
Pintar = bchihisqua =
Píntor = chichyca =
Piʃada = quíhichypqua =
Píojo de la cabeza = cue =
Piojoso deſta manera = cuequyn =
Piojo del Cuerpo = cumne
Piojoso deſta manera = cumnequyn =
Pisar poner El pie ençima = agyn zequysqua =
Piʃar dando patadaʃ = bzahamasuca =
Piʃar Con píʃon = bgyisuca =
Pitahaya = nymsuque =
Plaza del pueblo =
Plaza queſta delante de la caʃa = ucta, L, uta =
Planta del pie = quihicha fihista =
Plantar = bxisqua =
Plata = nyîa =
Plata fina = nyia cho xia abcaza =
Plata baja = nyia fahacaguequa xiu bcaca
Platero = tyba =
Plazo = quim =
Plazo llegarse = aquim capquasqua, l, aquim cazasqua
Plazo pedir = aquim bzisqua =
Plazo dar = aquimzhoc mnysqua =
Plazo alargar = aquimzaí bsuhusqua =
Plegadura = huc chutan =
Plegar = huc bchutasuca =

Pluma

99

Pluma = gaca =
Pobre no ai uocablo particular =
Poco = fiquenza, L, fienza, eſtos ʃon generaleʃ yten
eſte aduerbio = ingue =
Poco te dare = fiquenzínga muhuc mny =
Poco me dío = fiquenzac zuhucamny =
Poco ʃera = fiquenzinga =
Poco sí eʃ = fiquenzacan =
Poco síendo = fiquenzansan =
Poco si fuera = fiquenzasan, Todos Eſtos ʃon gerales pa[-]
ra todas cosas
Poco en coʃas lìquídas y en el ayre y en el tiempo y en los
actos de uer oír y holgarse y semejantes = apuynga
Poco es = apuynguguy =
Poco ʃera = apuyngunga =
Poco te dare = apuyngunga muhuc. mny =
Poco me dio = apuyngugue zuhucamny =
Poco si es = apuyngucuanan =
Poco sî fuera = apuyngucuasan =
Poco siendo = apuyngucuansan =
Poco tíempo = apuyngan xíe =
Poco despues = apuyngue apquana = a todos eſtos se les
puede poner el aduerbío, ìngue, y asi se puede desìr =
apuyngan xie, L, ìngue, apuyngan síe, apuynguesoco,
L, ingue apuynguesoco =
Poco o pocos ablando del numero de coʃas pequeñaʃ
Como turmas maíz trigo paja y aun arena y tiera
apquycan. trae un poco de maiz. aba ápquycansoco,

trae aquel

trae aquel poco - asapquycansoco =
Poco eʃ = apquynucague =
Poco ʃera = apquycanunga =
Poco te dare = apquycanugue muhuc mnynga =
Poco me dío = apquycanegue zuhucamny =
Poco sí es = apquycanucanan =
Poco si = apquycanucasan
Poco siendo = apquycanucansan. a todos eſtos tambíen
se les puede poner El aduerbìo. îngue =
Poco eſto es poco pedaço = azunga, L, íngue azunga,
es uerbo bide El arte =
Poco mas que eſto le di = sisy zingue abanazangac uhuc
hocmny, L, ingue azungue, sis gyn hoc mny =
Poco menos que eſto le di = sisy zíngue azungue aganga [-]
cuhuc hoc mny, L, sìs muys apquan gaz íngue azun [-]
gugue hoc mny. deſta manera se disen eſtas doʃ
oracíoneʃ en todas Las materías, mudando sola[-]
mente el, azungue, si lo pidiere la materia y en
lugar del pronombre, xís, poner El nombre de la coʃa,
Con quien se hase la Comparaçîon =
Poco a poco = hichan puyca =
Poco falta = apuyngue basgue, L, azungue basgue
Poco falta para llegar = apuyngue basgue amuys chi [-]
pquanga, en eſta forma se dise todo lo demaʃ
Poco falto para morirme = puyquybgy, L, puyngue [-]
bgy =
Poco despues que tu ueniſte uine yo = mhuque nxíez
ateza c zuhuque =

Pocoʃ díaʃ =


100

Pocoʃ dias antes que tu uinieʃeʃ uíne yo = mhunga za [-]
ta quyn gue zhuque, l, mhuio[1] apuyquyngue zhuque
Poder verbo, no ai verbo partìcular, sino junta del
uerbo particular de la materìa de que se abla y del
verbo sustantivo, gue en la forma siguiente, pue[-]
do yo haçer = chonga bquy
Podras tu haçer eſto = chonua sis umquy =
Pudíste haçer eso choa sis mquy =
Pudieralo yo haçer si quìsiera = chaquinga cuhu [-]
ca gue qua san chonga bquy =
Pudelo jo haçer = chogue bquy =
Pudiendolo jo haçer = bquynga cho caguensan, L, =
cha quyiasa chonga xin, El negatiuo se dise en la
forma síguíente, no puedo jr = inazinga, no puedo
andar, inyne machuenza ínyne zaquynza. au[-]
que quise jr no pude, ínanga bga zaquynza =
Poder mas que otro díçese por eſte partiçípío, chasa,
chaanynga, Vg.a pude jo mas. hicha gue cha [-]
chasa = pude yo mas que tu = hycha gue mquyhy [-]
caay cha cha sa, L, cha cha anucua, partiçi[-]
pío de preʃente. podre yo mas = hychague cha cha
anynga, El negatiuo se dise asi = hychan ícha:
anzinga, yo no podre mas, muen mcha anzìn [-]
ga, tu no podras maʃ &.a
Podre materia haçerʃe = yca muysca ycaon [-]
an suca =
Podrírse = agahachansuca, es uerbo general

casí para
  1. Creemos que lo correcto debió ser mhuia.

Casi para todo =
Podrirse las turmas = afutynsuca =
Podrirse el maiz antes de cojerse = achuzansuca
Podrirse la paja = agahachansuca, apantynsuca,
afutynsuca =
Poluo = fusque =
Poluorear = fusque ys zebiasqua =
Ponsoña del animal =
Poner una coʃa no maʃ = bzasqua =
Poner muchas Coʃas âsta ocho o díez = zpquys [-]
qua preterito, zepquyquy, ymperatiuo: pquy [-]
cu. partiçípios: chapquysca, chapquyca, cha [-]
pquynga =
Ponlo aquì = sinazo, L, sinaczo =
Ponlos aqui = sinapquycu, L, sinacpquycu
Ponlos en el ʃuelo = hicha fihiſtan pquycu, L, hichan
pquycu =
Ponlos en la mesa = meʃa fihiſtan pquycu, L, meʃan
pquycu, de anbas maneraʃ ʃe diʃe quando la coʃa o coʃaʃ
se an de poner en coʃa plana Como en el ʃuelo y la meʃa
quando se an de poner en otras Coʃas entonses dísen
agynzo. agyn pquyca, que quiere desir ençima,
Poner tierra maiz trígo turmas y coʃas ʃemejantes =
bquysqua, ponlo aquì, sinaquyu: no diʃen de o[-]
tra manera y El uerbo tambien es neʃesario para eſtaʃ
coʃas =
Poner multitud de coʃas = bquysqua. verbo neʃesarìo
Poner enuoltorío de coʃas lios y cargas y coʃas semejanteʃ

mnysqua

101

mnysqua, preterito, mnyquy, no es neseʃario eſte Vbo
bien se puede desir eſto por, bzasqua =
Poner Co&as ʠ ʃe doblan y desdoblan Como mantas y
papeles &.a zmuysqua, no es Vbo nesesario bien se pue[-]
de deçir por, bzasqua =
Poner Coʃas largas, Como poner dos palos largos en
alguna parte poner ambos brazos &.a bsuäsqua =
Ponerse una Coʃa no mas = zasqua, L, itysqua =
Ponerse numero de Cosas = chibìsqua, L, chipquys [-]
qua =
Ponerse El sol = suaz amisqua, L, sua zaiamīsqua,
L, suaz chicas aquynsuca, L, suazacaquynsuca
Poner al fuego la olla y otras Coʃas = ynbzasqua
Poner nombre = ahyca zbquysqua, l, ípquauie ahy [-]
cac bgasqua. que nombre le pondremos Como le lla[-]
maremos: ipquo ahycac chihancynga, quien te pu[-]
ʃo ese nombre = sieoa ysy mhycac nohoca
Ponerse El sombrero = pquapqua izynbzasqua, L,
pquapqua, ízes bzasqua =
Ponerʃe la camiseta = chinec izasqua, pontela, ycazo
Ponersela a otro = yc bzasqua =
Ponerse los Calzones = Calzon, chahac bzasqua =
Ponerʃe las Calzas = zegocac bzasqua =
Ponerse los çapatos = zquihichac bzasqua =
Poner al sol = suan bzasqua, L, suan bquysqua,
L, suas bguysqua, L, suas zebtasqua, l, suan zebì [-]
asqua =
Poner alguna parte del Cuerpo En algun lugar =

mnysqua


mnysqua, preterito, mnyquy, puʃo su frente en el sue[-]
lo: aquíguaz amnys hichan amnyguy =
Por donde, preguntando = besua, eſte es general =
Por donde yremos beszona ieso chinanga =
Por donde salìo = epquano uacaíane =
Por donde paʃo = beso ami, L, epquano ami =
Por donde entro = epquano hui ami, L, ia hacuhuso hui a [-]
mi, L, beso hui ami =
Por aqui yremos = sihic chinanga, L,sisys chínanga,
L, sisgue chínanga =
Por eſte camíno yremos = sísys zona ies chínanga =
Por aqui salio = sís ys uacaíane, L, sinague uacaiane
Por aqui paso = sisys aiami, L, sihicaiami =
Por aqui entro = sisys hui amí =
Por alli yremos = asys chinanga, l, asegue chinanga
Por aquel Camìno yremos = asys zona ies chinanga
Por allí salìo = asys uacaiane, L, anague uacaiane
Por aqui = sisysa, es general =
Por ai = ysysa, es general =
Por alli = asysa = es general =
Por ai me fui = asyína =
Por donde, Respondíendo o rrefiriendo = yn, Con par[-]
tíçìpío, Vg. deçìos, por donde tu pasaſte pase yo
yn, mamíes gue zemi. ai por donde paʃemos, yn
chiminga, zaguenua. paʃa tu por donde yo paʃo: yn
chamis cas amiu =
Por, preposìçìon, ʠ Reponde a 'por donde' = sa, Como,
plazas zemi. pase por la plaza, eſta es la #[1] regla g.l

aunʠ
  1. Texto tachado e ilegible.

102

aunʠ tiene ʃus Exepçiones Como se uera por los
síguíentes =
Por el monte anda = guac asyne =
Por El patío anda = uctac asyne. utcasyne, l, uctys
asyne =
Por la labranza anda = ta, cásyne, L, tas asyne =
Por El arcabuco anda = quye chíchy asyne =
Por, preposiçíon, propter[1] , = npquaca, L, npquauca,
L, nzona, y ponense al fin de los nombreʃ y de
Los verbos ytem, qui hichan, Eſte se pone al fin
de los nombres no maʃ
Porque, preguntando = ipquan pquaca, l, ipqu [-]
an zona, L, ipqua quíhichan, L, hacaguen, L, ha [-]
caguen nzona, L, aqhaguen npquaca =
Porque respondiendo = npquaca, L, nzona =
Porque no dando Raçon = quíhichaca: píde pre[-]
terito afirmatiuo: Como porque no me asoten, o
porque no me asotaçen = changuity quíhichaca,
poſtponese al preterito =
Porque no, eſto es no sea ʠ ʃuseda algun mal co[-]
sa ʠ ʃuseda algo = yba, y quíere preteríto, deʃ[-]
pueʃ de si, porque es Como aduerbío, Como Coʃa ʠ
me azoten no sea que me aʃoten = yba changuity =
Porque no dando rraçon = inpquaca, L, nzona,
poſtpueſto a eſta negaçion, zanynga, Como porʠ
no me azotaʃen, changuity zanynga npquaca
Por, eſto es en fauor = isan, msan, asan, chisan,
miʃan, aʃan: Como: chisan abgy. murio por

nosotro=
  1. Tr. "porque".

noʃotroʃ. iʃan ainnyu, paga tu por mì, ísan
misa maquyia, di miʃa por mi =
Por Dios Jurar = Díos, fihiste, jurar bquys [-]
qua =
Por ti dije mísa = mfihiste, miʃa - bquy, L,
miʃan misa, bquy =
Por ti miraraʃ = mfihiste mchibynynga =
Por mi bebio = chahas abiohoty =
Por mi hiso ydolos = chunzo zefihiste abquy
L, isan abquy, L, zuhuc abquy =
Por mí murio = zecucan abgy, mcucān abgy chan [-]
quíty &.a = disese eſta palabra, cucan, sola[-]
mente quando a u#[1] no le haçen mal por otra
perʃona a quien se abia de haçer a quel mal
Por amor de mi eſto es por mí ocasìon = ichicaca,
mchicaca achicaca &.a diʃese de perʃonaʃ =
y de coʃas Como por ocasíon de tal coʃa me hisi[-]
eron eſte mal =
Por mi eſto es en mi lugar = zintaca, minta [-]
ca, entaca =
Por mi uino, por mí fue fue por fuego &.a = zybas
ahuque, zycha pquaca gat y bas ana - fue
por leche, leche bas ana
Por poco me ahogara, puyquy siec bgy, L,
puynguy siec bgy, de anbas maneras ʃe diʃe
y Con preterito =
Por de fuera = faquisa =
Por de dentro = tynyhusa =

Por de dentro =
  1. Texto tachado e ilegible.

103

Por de dentro = tynyhusa =
Por de dentro y por de fuera = tyin nxie faquin
nxie =
Por ençima = asac, aduerbìo =
Por tal parte paʃo eſto es por de dentro de alguna
coʃa, aquella palabra 'por', es, ichichy, mchíchy
achichy &.a Como, pihigue chicha mí, paʃo por
El agujero, ichacha iami, paʃome, pihigue
chichy bchibysuca: eſtoi mírando por El agu[-]
jero =
Por padre tiene al caçique, tengo por hijo un
alcalde, tengo por pariente al rrey, eſte mo[-]
do de loçucíon se diçe deſta manera, psihi [-]
pquas apabague gue, alcaldes, ichuta, gue
gue, Rey s zuaque gue gue, un hombre ʠ tiene
por hijo un mulato, muysca ata mulatoʃ =
achutague =
Por la halda o ladera del monte = guaqui [-]
hisa =
Por deuajo del arbol paʃo = quye us aiami,
L, quye uca iamì =
Por debajo del agua fue, y salio de es otra
banda, sie chich anyns un baca iane =
Por deuajo de tierra andar = hicha chichy
ìnysuca =
Por entre El maiz boí = aba chichy ina
Poſtema = amsa =
Poſtema yncordío = chuhuza =

Poſtrero =

Poſtrero = bgyu, yo soí El poſtrero, chabgyu
gue, mabgyugue bgyugue =
Poco[1] = hichyquy =
Prado = muyquy =
Preguntar = bzisqua =
Prenda = chubso =
Preçìo de la coʃa = cuca =
Prender la planta = ys achuhuzansuca =
Prender echarle mano = cambzasqua, cam-
bquysqua =
Preńada = guasquyn, L, muysca aiec suza, L,
opquazaguaia =
Preńada haçerʃe = muysca zìecazasqua =
Preńada eſtar = muysca zuecazone =
Preʃente coʃa = fa aguequa =
Preſtar, no ai síno tomar preſtado = btyusuca,
mboi btyusuca, tomo preſtada tu manta. pue[-]
dese deçír, mahac btyusuca, tomo preſtado de
tì =
Preſtada Coʃa, eſto es lo que me preſtan = iteugo,
L, ityu =
Preſtado tomar díneros = zemaosuca =
Preſto = spquína, L, ye cua, iten, toca, Con uer[-]
bos negatiuos: Como

Preʃo = huiateuca =
Prima noche = zasca =
Prìmos hermanos, hijos de dos hermanos, o de

dos her[-]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "poço".

104

o de doʃ hermanaʃ, se llaman ni maʃ ni menos ʠ ʃi fue[-]
ran hermanos =
Primos hermanos, El uno hijo de hermano, y El
otro hìjo de hermana, siendo anbos barones, El uno y el
otro Respecto de si mismos, se llaman, ubso, y si anbaʃ
son henbraʃ se llaman, pabcha, y sí el uno es baron
y La otra henbra, El uaron Respecto de la henbra, se
llama: sahaoa, y la henbra Respecto del uaron
se llama: pabcha =
Primera cosa = quyhynzona =
Primeramente = quyhyna =
Prímera uez = sas quyhyne, L, quyhyna =
Prímer hijo o prímera muger = chyty =
Prinçìpal cosa = quyhy czona =
Prìnçipalmente = ysgue quy hyc zonas chaguity,
asi se díse eſte aduerbío =
Principe = psìhipqua =
Prohibir = bcumusuca =
Prouar a haçer = bquys bchibysuca quyu machiba,
prueba a haçerlo =
Pruebate eʃa camiseta = ycazo machiba, asi disen eſtos
Prroueher a alguno de algo = zeguasqua =
Prouiçíon de Comida = ie =
Prouiçíon de comida para el Camino = inu =
Prouiçion de comida para El que biene de camino = tymne
Prouíçíon deſta manera hacer = ítymne zabquysqua
atymne =
Publicar = btyesuca, L, btyes achahansuca, total[-]

mente

totalmente publicarlo =
Publicarse = atyensuca, L, ateyens achahansuca,
totalmente publicarse, L, atyens azysqua, L, atyen
aüíans azysqua, L, atyen aüiane =
Publicamente = uba fihistan, l, uba fíhístaca, l, chie [-]
goc =
Publicam.te deçírlo = uba fihistac zegusqua =
Puerta = gue quyhyca =
Pueblo = quyca =
Pueblo despoblado = gahachua =
Pueʃ = nga, y pues ngaban =
Pues como = umpquaxín =
Pulga = muyza =
Pulpa = chimy =
Puńado = haana ata, haana boza &.a un puñado dos &.a
Puńetes dar = zytaz íoms mnyquys ẏsbgyisuca. atazioms
amnyquys chahas abgyi. dìome a puńo serrado =
Punta de coʃa aguda = obta =
Pura cosa no mezclada = nbehezca, fin nebeheze masoca,
trae vino puro, finuchyas humsonga, traeras solo uino, puro
uíno. fin fuyze masoca, trae uino que sea todo uino, bino
puro. fin uhuc masongaco. uíno no maʃ as de traer =
Purgar la muger = hybaz miſtysuca =

Pujo tener = ysquy zgytysuca, uerbo neutro

105

Q

Qual eʃ = besua =
Qual hombre eʃ el que uino
Quando hablan.o de tíempo paʃado = fesua =
Quando hablando de tiempo futuro = fesnua =
Quando hablando de Oraʃ, a que hora = fica xinua
Quanto eʃ = fícua =
Quanto te dío = fico muhu camne =
Quanto te coſto = ficaco mcuque =
Quanto uale = fico acuca =
Quanto ualdra = fienua acuca =
Quanto sera = fienua =
Quantos son = fiua =
Quantos ʃeran = finua =
Quantas ueʃes son = yca ficacua =
Quanto tiempo ha = ficazaquyne =
Quantos diaz ha = sua ficazaquyne =
Quantos años ha = zocam ficazaquyne =
Quantos años ha que no te az Confesado = zocam ficaz aquyne
Confesar mquyzane

Que Respondiendo = ai, L, ai cha=
Que uengas, suple dice = zomcane =

Que ven[-]

Que uengais uosotros = zomca uane =
Que Como te llamas = ipquan uan mhyca =
Que quierez = ìpquo mpquyquy =
Que que quierez = ipqua uan mpquyquy =
Que haz = iahaco mquynsuca =
Que diçes = ìpquo maguisca =
Que diçe = ipquo guisca =
Que diçe eſto es Como diçe = iahaco agusqua =
Que haçeʃ = ipquo maquisca =
Que haçeʃ Como haçeʃ = iahaco mgasqua =
Que hare p.a Ser b.no = iaha cobgas muysca choc zegangabe
Que hare = ìahaco bgangabe =
Que te duele = mipquo iusuca =
Que le duele = epquo iusuca =
Que nombre le pondremos = ipquo hycac chihanynga =
Que tengo de comer = ipquo ipquo chasongabe =
Que traeʃ = ipquo masonga =
Que trugiſte = ipquo mabaca =
Que lleuaſte = ipquo manye =
Que lleuas = ipquo masynga =
Que haçes que no lo lleuaſte = ipquo maquisca smny [-]
zane =
Que ˰e hecho yo que me an de dar = ípquo chaquyias changui [-]
ty nyngabe =
Que es todo lo que ha de haçer = ipquo fuyzo nquinga,
es lo que en espańol deçímos que es lo que ai que haçer
Ques lo que aí que lleuar = ipqua fuyzo chiquinga
Que ynporta, que aprouecha = ipquo achíca =

Que te hago =

106

Que te hago - ipquo mahas chaquísca
Que quiereʃ que te haga = hac mue bganga maguísca
Que haz de haçer = haco hycha umgangabe =
Que te tengo de haçer? = haco mue bgangabe?
Que se a de haçer deſto? = sîszhaco angangabe?
Que haz de haçer desto = haco sis zmgangabe =
Que haz de haçer de mi = haco hycha mgangabe =
Que quierez haçer de ello haco ysz umgangabe =
Que pienʃaʃ haçer de mí = hac hycha mgango maguisca =
Que sera de mí = hacoz gangabe =
Que eʃ aquello = aso ípquabe =
Que es aquello que eſta alli = anazona oípqua, l, aso ipquas =
anaca sucunebe =
Que eʃ aquello que haz ʃembrado = aso ípquas mxiquebe,
Que quierez que haga = ipqua hycha bquyngo maguísca
Que hagas lo que Dìos manda quíero = Dìos uza gaia
mquynza gue chaguisca =
Quebrada de monteʃ = guatoque =
Quebrar uasos de qualquiera manera = zmugusuca, pre[-]
terito, zemugu, ymperatíuo, bugu, partiçípíoʃ = chabu [-]
gusuca, chabugua chabugunynga =
Quebrarse las Coʃas dhaʃ = agynsuca =
Quebrada Coʃa asi = agyuca =
Quebrada eʃ = agyugue
Quebrada pierna = gocagyu =
Quebrar piedraʃ = tablas y cosas asi = btosqua =
Quebrarʃe las taleʃ coʃas = atosqua =
Quebrada coʃa asi = atocuca =

Quebrar =

Quebrar Cabuyas ylos y Coʃas asi = zmascasuca =
Quebrarse las tales Coʃas = abascansuca =
Quebrada coʃa asi = abas coca =
Quebrar terroneʃ = gune zemugusuca, L, gune zmuhu [-]
za suca, ymperatiuo, huzao˰n =
Quedarse = ypquac zemasqua =
Quedo eſtar = fac ízasqua. atan izone ichuba fac
zmuysqua =
Quedo, aduerbio = cha huana =
Quedito deçir = fihizcac zegusqua =
Quemar = bgai pquasuca, l, zpquí hiſtasuca =
Quemarse = zgai pquansuca =
Quema, eʃ cosa que quema = apquihiſtan mague
Quemar El yelo = zpqui hiſtasuca =
Quemarʃe del yelo = apqui hìstansuca =
Quemar rozas = isucogosqua, neutro, L, sucgo bquysqua
actiuo =
Quemar El sol, pega El sol = suaz chahan abcusqua =
Quemarʃe al sol = suaz chahan abcus zpqui hiſtansuca
suaz hichan abcus zquihichaz apquihistane, abraʃo
El sol La tierra, y quemaronseme los píeʃ =
Quemar El agi y otras Coʃas ʃemejantes = atyhyzynsuca,
Quema = atyhyzyn mague =
Quemome la uoca = zequyhycan aquyns atyhyzyne
Querer eſto es deʃear vease en su lugar =
Querer eſto es yntento tener, pretender, es mi uolun[-]
tad = zegusqua, bease El arte =
Quejarçe al superíor, vide 'acusar' =

Qujarse

107

Qujarse El que padeçe = ai bgasqua =
Quejarse mormurando =
Que tamaño eʃ = ficaobe =
Que tan grande eſta = fico acuhumene =
Quien es = Xieoa =
Quien ha uenido = Xieo huca =
Quien maʃ = ynai xìeoa, L, xie fuyzua =
Que mas = yna aia, l, iqua fuezua [1]
Quien mas uíno = ynai xieo huca, L, Xie fuyzo houca,
Quien eſta aqui = xieo sinasuza,
Quien es aquel = aso xie =
Quien es aquel que eſta alli = ana suzao xie, l, aso sies
anaca sucunebe =
Quien es eſte que eſta tan afrentado = sis, o, sies afan [-]
asucan zanquys apquanebe =
Quien ba = xico sienga =
Quien maʃ ua = ynai xico sienga, l, xie fuyzo sienga.
Quien te dio = Xico mue guitua =
Quien me fiara = Xi ipquanga zmaobe =
Quíen me preſtara su caʃa = Xiguenga btyube =
Quien diçe que eʃ = Xiegue nohobe =
Quien dise que fue a santa fe = Xie gue quihiche saia no [-]
hobe =
Que diçe que haçe = ípqua gue quisca nohobe =
Quiza, no lo ai propriamente en la lengua =
Quitar = bgusqua pret.o buguque =
Quitemelo = zytas abguque =
Quitarse El ueſtido, o El sombrero, El mismo Verbo

Quitarse
  1. La correspondencia en muisca tiene otro tipo de letra.

Quitarʃeme la Enfermedad = chahas maiansuca
Quitarseme La habla = zhycac zemasqua =
Quitate de ai = ichy casuhucu, l, ichycaquyu, l, cazo =
Quitate del sol = suan ichycazo
Quitarse desasirse, desencajarse = ys amasqua =
Quitar assī = ys btasqua =
Quijada = quynhuca =




R


Rabear = asuhucaz abtasqua =
Rabiatar = asuhucac bcamysuca =
Rabiatados eſtar = asuhucac acamyne =
Raer = zmohosysuca =
Rajar madera = btosqua =
Rajarse = atosqua =
Ralo = xies apquane, l, pquaoa =
Rallar = xemo hosysesuca =
Rama o Ramo de arbol = quyeca =
Rama grande o baço de arbol verde o seco = canua.
Ramera = chihizapquaza =
Rana = zíhita =
Ranaquajo = hiba, l, iosua, El ultimo es proprío
El primero es ʃapo =

Rajaʃ =

108

Raras ueseʃ, vide de quando en quando
Rascar = Beoiquesuca =
Rasguńar vide arańar =
Rasgar = btosqua =
Rasgarse = atosqua =
Raton = chuhuca[1] =
Rayar víde pintar =
Rayo = pquahaza, l, tybaxa =
Rayo de resplandor = pquìhiza =
Raçon tienes = ocasgue. hysy aguesnuc musqua
Rayz = chihiza =
Reatar vna ueſtia a otra = amuy hycatan bzasq˰ua
Reatados eſtar = amuyhycatan abìzene



















Rebentar
  1. También puede ser interpretado como chuhuía.

Rebentar = zposynsuca, L, zpinzysuca, L, btotyʃʃ˰uca ­
Rebentar a otra coʃa = zposysuca =
Reuiuír = ichichy abtasqua =
Reuolcarʃe El caballo = aosqua =
Reuoleteando uenīr = ys amuyhyzan îe axyquy =
Reuoluer Ropa, o, otra coʃa = bsaquesuca, L, bsachysuca,
L, insgahans bquysqua, es lo mismo que meʃclar =
Rebuelto eſtar a la manera dha = asaquensuca, l, asa [-]
chynsuca, l, insgahans aquyne, l, gahans aquyne, es lo
mismo, que mezclado eſtar =
Reuoluerse en la rropa enborujarse = foic zben [-]
ansuca Ropac zebenansuca =
Reuoluer, enuoluer una coʃa con otra = ípqua uìepa [-]
ñoc zemenasuca, fuic zemenasuca =
Rebosar = aquyhycan híchan aìansuca, l, aquyhycan
ybcas aquynsuca =
Rebuscar = btyhyzasuca, actiuo, l, ityhyzagosqua
neutro =
Recalcar, enbutir = ycbgytysuca =
Reçiuir = bgusqua. bguque =
Reçiuìr por muger = zguic bgasqua =
Reçiuir por marido = sahaoac bgasqua =
Reçiuir por híjo = ichutac bgasqua =
Reconpensar = entaz hoc mnysqua =
Reçongon = achachuan mague =
Red para cazar = quyne =
Red para peʃcar = iaìa. y la pequeńa: chupquasu˰ca
Redonda coʃa, como bola = atoboca, l, abenoca

Redonda =

109

Redonda eſtar deſta manera = atoboca pquane
Redonda coʃa en las demas formaʃ = abanuca =
Redonda eſtar deſta manera = abanuca pquane
Redondear no aî uerbo actiuo, podrase desir aʃi =
cho quyus atobocpquao, L, choc quy us abanucpquao,
Conforme fuere la forma de rredondo =
Refregar = zmohosysuca =
Refrescarse, es lo mismo ʠ enfriarse =
Regar ora sea el suelo, o las plantas = bsiesysuca, aun[-]
que mas proprío eʃ para las plantas, y para regar
El suelo: síc ys biasqua =
Regalar = chocbquysqua =
Regatear no ai =
Regaton = agyscan mague =
Regoldar = ichyzas aiansuca
Relanpago = hicabimy =
Relanpagear = hicabimyanynsuca, l, hicabi [-]
myamenansuca =
Relumbrar = achinansuca =
Reluçiente coʃa = achinan mague =
Remedar a otro = vide contrahaçer =
Remendar = ipquauie ynz muys bxinsuca
Regazo = fizpqua =
Remolino de uiento = chibsan =
Renpujar = oban bgyisuca =
Remudar la rropa = zmimysuca =
Reñir = zinagosqua =
Reñir a otro = ÿc zinagosqua =

Repartír

Repartir = bquyquysuca. quycu, maquycua
Reprehender = yc zfihisuagosqua, neutro =
Repudiar = btatysuca, actiuo =
Resbalar = ichuguansuca l, zemhozquensuca
Reʃollar = zefihizcazahusqua, l, isacaz ahusqua,
Resuello = fihizca =
Responder al que llama = ai bgasqua =
Responder a las Raçoneʃ = obac biasqua, l, obac
zegusqua =
Restañar la sangre = hybaz quy hyc btas ys absufus [-]
qua =
Reſtańarʃe = hybaz quy hyc atas ys absuhus [-]
qua =
Ressuçitar = ichichy abtasqua =
Ressuçitar a otro = achichy btasqua
Ressuçitarse asi proprío = zytas chanyca ichi [-]
chy btasqua =
Retozar = zepqua zegosqua, neutro =
Retozar a otro = zepqua zysuca =
Retozon = apquaz yn mague =
Retozo = pquazego
Reuerençiar = achie zegusqua
Reír = zegyguasuca =
Reirse de mi = chahas agyguasuca =
Reçia perʃona = achizan mague, l, chizco =
Reçio, fuertemente =
Reçiente coʃa = tyhyca =

Reçien

110






Riuera vide orilla =
Rincon = achopquana, l, atoípquana
Riña = inago =
Rio = xie =
Rińoneʃ = hete =
Risueńa perʃona = agytyn mague =
Rouar = isapqua gosqua =
Rozar en sauana = bzos sysuca, actiuo, L, ízose [-]
gosqua, neutro, y asi diçen, itan ì izos ygosqua,
eſtoi roçando mi labranza, l, ita bzosysuca =
Roçíar Con la uoca = yc bchahachasuca =
Rodar = zebenansuca =
Rodear = etan zefanynsuca =
Rodilla = gota =
Roer = bchuguasuca, actiuo, ase de poner lo que
se rroe porque pueſto El uerbo a solas, çignificat
Rem turpem
[1] =
Rogar por otro = asan zecubunsuca =
Romadízo = hua, L, hazahua, L, huahaza =
Romadizarse = huachahacamisqua, L, hua
chahan azasqua =
Romadízo tener = hua chahan asucune =

Roncar =
  1. Tr. "significa una base".

Roncar, vide reçollar =
Ronca perʃona = fihista buchua =
Ronco eſtar = zefihistaz ubuchuansuca =
Rudo de yngenio = zepquyquy chie magueza =
Ruido hacer = itinansuca =





S


Saber = zemucansuca, preterito, zemucan. partiçipio
de presente y de preterito: choco, moco, uco, chiuco,
miuco, uco, partiçipio de futuro: choconynga. mocon [-]
ynga, uconynga; chiuco nynga: miuconynga: uco nyn [-]
ga: pero la çìgnificaçion se aplica de la manera çigte
sabes: mocoa, si se. chocogue. saues Reçar. Reçar mocoa,
y rresponde: chocogue. bien se: pero quando El sen[-]
tido es: sabes, eſto es haʃ ʃabido, estonçes diʃen: mucan [-]
ua, y Responde: zemucanegue: si se. zemucansuca,
quiere deçír, sabiendo uoi. pero para desir no ʃe
sìempre ʃe diʃe: zemucanza. no lo sabre, zemucan [-]
zinga, y asi todos los demas negatiuos, pero para
desir ʃabes haçer eſto o eſto se dise en la forma sig.te
sabes Coʃer = mxinego mocoa, l, choa; y rrespon[-]
de: chocogue, l, chogue, bien se Coʃer: cho gue bxi

negosqua:

111

negosqua. si yo supiera coʃer : bxinego chosan,
L, chocoʃan. si tu sabes coʃer: mxinego chocan. sauīendo tu Coʃer, mxinego chonsan, L, mxí [-]
nego moconsan =
Sabes quien es Díos? = Dìos xieua xìn mocoa
Sabes que Díos murio por ti = Diosz msanabgyz mo [-]
coa =
Sabiendo ʠ Díos murio por ti por que haçes esto = Diosz
mʃan abgyz moconsan hacaguen yspqua umquys [-]
qua =
Sabiendo ʠ no era dia de carne Comíste carne = chihi [-]
ca can zan zmucansan chihica mcaoa?
Sabiendo que era dia de Víernez Comi carne = vierneʃ
caguenz cho co nsan chihicabca =
Sabīendo yo = choconsan. zemucansan. choco gue [-]
xin. chocon xin. de todas eſtas maneraʃ se dise
Sabiendolo boi = ie zemucansuca, l, ie zemucans
bxy =
ʃabes tu donde ai santuario = chunso ynaguecua
mucanua, y rresponde: ynaguecua chocogue:
bien se donde lo ai =
ʃabes tu dondeſta? = ynsuza mocoa? =
ʃabes tu sì lo ai? = aguen mocoa. aguen choco gue, bi[-]
en se ʠ lo ai =
ʃabes tu que eſta alli? = ynaca sucune mocoa, y
responde: ynaca sucune chocogue. bien se queſta
alli: ynaca asucune aquobaxin zemucanza,
no se que eſta alli =

ʃabes tejer

ʃabes tejer mantaʃ = mue foi mpqua choa? yo
no ʃe tejerlaʃ. hychan zepqua machuenza, quien
sabe tejer mantaʃ, xie foi zapqua cho =
ʃabes tu ʠ no a benido = ahuzan zmocoa =
ʃabes tu que yo no tengo Culpa? = zepquyquy zague
zan mocoa =
Sabes tu que no lo ai? = aguezanz mocoa, en eſta for[-]
ma se disen todos los negatiuos q.do se pregunta, y
Responde, ahuzanchoco gue: bien se que no a benido:
mpquyquy zaguezan chocogue. bien se ʠ no tieneʃ
Culpa =
Saber El manjar = zequyhycuc chogue mquyhycac
chogue, ʃabeme bien, L, zequyhycac chocaguene
ʃaber mal = zequyhycac chuenza, l, zequyhycac
guahaicague, L, zequyhycac guahaica caguene
ʃabe a pan = funye zabcasqua =
ʃabe a tierra = hichye zabcasqua =
ʃabe a maiz = abye zabcasqua =
ʃabeme a pan = zequyhycan funye zabcasqua
a que te supo. iahaco mquyhycacaz azaguenebe,
y responde supome a pan: zequyhycan funye za-
bcaque. a que sabe. iahacoa. azeguenebe, L, ip-
quycobcasca =
ʃabor = a =
ʃabor bueno = a cho =
ʃabor malo = a machuenza; no tiene ʃabor: a
magueza, L, a chue, magueza, L, apqua chu [-]
pqua magueza =

ʃabroʃa =

112

ʃabroʃa coʃa = achuen mague, amuyntan ma [-]
gue enmague =
ʃabía perʃona = vide abil =
ʃacar afuera = fac bzasqua, Con todos los Vboʃ
de poner acomodando a cada uno a la materia
que pide Como se bera por los ynperatiuos sig.tes =
ʃaca la manta, o, otro pańo = foi fac muyu =
ʃacale las tripas = azimsuca fac nycu =
ʃaca la lísta o, otro qualquier papel = ìoque fac
muyu =
ʃaca afuera El pan del horno = si es uno El pan =
fun zac zo = si son dos o maʃ = fun fac pquycu, si
ʃon muchos = fun fac quyu =
ʃaca la paja = muyn fac quyu =
ʃaca la tierra = fusque fac quyu =
ʃaca



ʃacar al sol = suac fac zemasqua =
ʃacar echando fuera = fac btasqua =
ʃacar llebando a otra parte = fac zemasqua =
ʃacar tirando asia fuera = fac bsuhusqua =
ʃacar a la lus = muyian pquao c fac zemasqua
ʃacar turmaʃ = zepquasqua, poniendole el nombre

ʃacar niguas = fac bzasqua, L, zepquasqua
ʃaçerdote = chyquy
ʃacrificar de los yndios, disese por los Vbos comeʃ

de ʠ mar

de ʠ mar arrojar &.a Conforme fuere la accion
ʠ ʃe haçe mas no ai Vbo particular para eʃo
ʃacudir de qualquiera ʃuerte = btytysuca: ym[-]
peratiuo: tytu: partiçípíos: chatytysuca cha [-]
tytua, chatytynynga =
ʃacudirme la piedra, o, otra Coʃa ʠ me tiran
o se cae = chahan anyquy. sacudiome en el brazo:
zepquacan anyquy.
ʃagaz = apquyquy chie ynpuyca =
ʃal quiere eſte guebo - ipqua uíe gue apqueque
ʃal = nygua =
ʃalar = nyguaz ys biasqua =
ʃalir uno = fac zansuca =
ʃalir la multitud de jente de donde an eſtado juntoʃ
fac chibgusqua. preterîto: fac chibguque =
Salir muchos = fac chigusqua =
ʃalir el agua = facagusqua =
ʃalir El pollo = afìnsuca =
ʃalir el sol = suaz guan amisqua =
ʃalìua = quyhyza =
ʃalpicar lo mismo ʠ ʃaltar =
ʃaltar = guate zansuca, l, guate bchahansuca
ambos neutros =
ʃaltear = isapquagosqua, neutro, L, bsapquasuca,
actíuo. ʃalteome chabsapquao =
ʃaluar de peligro = zehuizesuca =
ʃaluarʃe o escapar de peligro = ze huizensuca
ʃalud tener = choc izone =

ʃanar

113

Sanar = ichuensuca =
ʃanar a otro = bchuesuca =
ʃangrar = bquihisqua =
ʃangre = hyba =
ʃapo = hyba =
ʃajar = bgahazesuca =
ʃarna = iza =
ʃarnoso = îzaquyn =
ʃarna tener = zizansuca, mizansuca &.a
Sarna menuda = fazua, l, suìze =
ʃaya de yndia = guane,
ʃazonarse la madera - aiensuca =
ʃazonarse la fruta = aiensuca =
ʃazonarse la fruta fuera del arbol para poder[-]
ʃe comer: aonansuca =
ʃazonarse la comida = achuensuca =
ʃazonarse otras coʃas generalmente = achuensuca
ʃeca coʃa = buchua =
Secarse algo = abuchuansuca, Verbo general =
ʃecar = zmuchuasuca, Verbo general =
ʃecarse = axíquynsuca. neutro.
ʃecar = bxíquysuca, ymperatíuo: xicu maxicua
Correlatiuo del de arriua pero eſtos dos Vboʃ
no se disen de todas materiaʃ ʃino de algunaʃ
ʃed tener = zepquyhyzynsuca =
ʃegar = zemascasuca. bgynsuca. bgyusuca =
ʃegundo = amuyca =
ʃegunda uez = yc amuyiaca =

ʃeguír =

Seguír eſto es ìr tras del = asucas inasqua =
Seguìr la muger = aqui hicha zebisqua =
Senbrar = bxisqua =
ʃenbrado eſtar = axízene =
ʃemejante ʃer - hycha zecuhu caguene, es seme[-]
jante a mi =
Semejante a mi = hicha zecuhu caguecua =
Semejante a ti = mue um cuhu caguecua =
Seminario. kuka.[1]
Señal = oque =
Señalar = oquez bquysqua =
ʃeńor = hue, zehue, mi ʃeńor =
ʃeńor llamando = hue =
ʃeńor de uasallos = psihipqua
ʃeńor de criados = paba =
ʃeńora = guaia =
ʃeno de muger =
ʃentarʃe = hichan izasqua, l, hichan ithyhys [-]
qua, vide asentarse =
ʃentir. no ai uocablo ʠ propriamente çígnifique
pero ai las frases çíguientes: mucho sìento el dolor
aìu mague aiuz yn iapuyquyne, no siente los aso[-]
teʃ: anguityz ysaza cagueza: changuityz cha [-]
has aza câgueza, para todos los demas ʃentidoʃ
donde ʃe trata de ʃentir o no sentir no ai mas del
verbo de ʃauer =
ʃentir el Ruido = angua zebquysqua =
ʃentido = zupqua zepquyquy, Como quando ʃe
pregunta del enfermo: tiene todauia sentido

ecoyscuc
  1. Entrada con diferente tipografía y tinta.

114

ecoyscuc opqua pquyquy zaguene. aun tiene sentido.
ecopqua pquy quy zaguene: ya se le a quítado El sentido
ya no siente: ie opqua pquyquy z aguezacaga. per[-]
der El sentido Como quando uno senborracha:
zuhuichyc puyca zagueza cagasqua =
Sepultar = hichac bzasqua =
Sepultado eſtar = hicha cazone =
Sesoʃ = zote =
Si afirmando = o =
Sieneʃ = agua =
Siempre = hichan xie yscuc =
Sierra = gua =
Sieʃo = iohoz quyhyca =
Significar, es lo mismo que desír: ʠ significa: ha [-]
co angusqua siso hac nguísca. eſta palabra síg[-]
nifica çielo: sis cubun z çíelo anga pquague =
Siluar = zego hozensuca =
Simiente de anímal = ion l, ìonta =
Símiente de maíz = absun =
Simiente de turmaʃ = iomsun =
Simiente de otras plantaʃ = uba =
ʃin, preposiçíon es eſta negaçion, zac, ańadida al Vbo
vease El arte =
Síno que. ponese eſta negaçion = zasc, ańadida al
nombre o verbo: como no eſta muerto síno que duerme
abgyzase aquybysugue =
Sín mas ni maʃ = fahacuc pquynuc =
Sobaco = gacata =

Sorbervío

Soberuio rrijoso = muynquyn =
ʃobornar vide cohechar
Sobrar = etagosqua =
Sobaʃ = etago =
Sobras de maìz = abitago =
Sobre, preposiçion = gyna, L, gyca, l, fihiſtana, vease El arte
Sobrino o sobrina yjos de hermana Respecto del tío =
guabxic =
Sobrino o sobrina de otra qualquiera manera

ʃol = sua =
ʃola coʃa = achyquìsa =
ʃoltar = ubtasqua
ʃombra de qualquiera coʃa = íj
ʃombra mia = zij Mij sombra tuya
ʃombra de pedro = Pedro íj, sombra de la casa, Víj:
pero para desir ponte a la sombra se dise deſta manera
ponte a mi ʃombra, zincazo, ponte a su sombra, encazo,
quíero eſtar a tu sombra: mìnc chazona, quiero es[-]
tar a la sombra de la caʃa: ui nchazona, yten se diʃe
eſte aduerbio deſta manera, zuhupqua: a mí sombra.
muhupqua: a tu ʃombra. pedro hupquaca, a la som[-]
bra de pedro, Tambien la sombra se llama: myhy-
mca =
ʃombra haçer = zíj zbquysqua, míj mquysqua =
ʃollozar = zefihista canysqua, L, ichy chynsuca
ʃombrero = pquapqua =
ʃońar = zemuysygosqua =

ʃoñar mal =

115

ʃonar mal = zemuys suaz agua haiansuca =
ʃonarse linpiarse las narizes = isaca zemaha zesuca,
L, isaca btytysuca, l, hota zemaha zesuca. muta [-]
tytu, suenate los mocoʃ =
Sopal candela = yc bcusqua. sopla la candela. gatac
cu =
Soplar otra coʃa = obas bcusqua =
Sorda perʃona = cuhupqua =
ʃordo haçerse = zecuhupquansuca =
ʃosegar El coraçon = zpquyquyz quypquas bzasqua =
Sosiegate y di = mpquyquy quypquas zo, manye =
Subír = zoszansuca =
ʃuseder a otro = apquac zemisqua =
Suseder a otro = apquac zemisqua =
Susesor mío = zypquac miemuysca =
ʃudar = íxíunsuca =
Sudor = xiun =
ʃuegro Respecto del yrno = chica =
ʃuegro llamando = chichiquy
ʃuegro Respecto de la nuera = guaca =
ʃuegra Respecto del yerno = gyi =
ʃuegra Respecto de la nuera = chasuaia =
ʃuelo = hischa, L, iegui =
Sueño = muysua =
Sueńo, El dormír =
ʃufrír = zepquyquyz bca hamysuca, l, zepquyquy cab [-]
gysqua =
Suſtituír a otro en su lugar = entac bzasqua =
Suſtituir por otro = entanisucune, L, entac ísucune,

ʃucia coʃa

Suçia coʃa = amuyhyzen mague =
Suçiedad de hombre y de qualquiera animal = gye,
Suspirar = zefihizcaz guan btasqua =




T


Tabaco = hosca =
Tabaco beber = hoscaz biohotysuca =
Tabaco beber por mi = hahas abiohotysuca
Tabique = cuhusa =
Tabla = quye =
Tacha no tener = ìpqua uie achuenza. chahan magui [-]
zac zepquane =
Tallo de planta = quyne =
Tallo de maiz = abquyne =
Taño Como yo = hycha zeguespqua =
Tamańo Como tu = mue mguesca, Tamańo como tu eʃ
mue mguesugue. hycha zguesugue,
Tamańo como eſte = sis guespqua, l, fasihipqua L,
sis cuhucague cua. Tamańo Como eſte eʃ = sisgue [-]
sugue, l, fasihipquague, l, sis cuhugue, l, sis cuhuc
aguene = Tamańo Como aquel eʃ = asguesugue, l, ascu [-]
hugue, l, ascuhucaguene basguespqua, l, ascuhuca [-]
guecua, l, fahaspqua =
Tanto Como eſto es = fasis cuhugue =

Tanto como

116

Tanto Como eſto ʃera = fasis cuhunga =
Tampoco eʃ eʃe = ysez ysnza =
Tampoco uino ayer = muy hyca sua saza huza =
Tanpoco ha benido oy = faz ahuza =
Tańer dando golpes = ys bgyisuca =
Tańer Campana, Canpanaz bgyisuca =
Tańer ynstrumento de boca = bqusqua. bcu. cu. cha [-]
cusca, chacue, chacunga =
Tapar = quyhyc btasqua =
Tapadera = quyhyne =
Tardar = spquìn zuhusquaza =
Tarde del día = suamena =
Tarea = zua, mgua, agua, &.a mi tarea tu tarea &.a
Tarea seńalar = agua bzasqua =
Tarea Cunplír = zua bquysqua =
Tartamudear = zepqua guansuca =
Tartamudo = pquaga =
Telar = quyty =
Telarańa = sos pquazíne =
Temblar = zusynsuca =
Temblar la tierra = ie zamisqua =
Temer = bsiesesuca =
Temote, tengo miedo de ti = mahac bsiesesuca =
Temote no te ʃuseda mal = muhuc bsiesesuca =
Temeroso = absies mague =
Tender al sol trígo turmas maíz &.a = suaz bquy [-]
squa =
Tender en el suelo la manta La eſtera La al[-]

fonbra

fonbra &.a hichas zemuysqua, L, chytas bzasqua,
Tener poseer, diçese por l Vbo, aguene, Como,
Tienes manta = mboi zaguenua, y responde
aguenegue, si tengo =
Tengolo en mi poder = zuhuín aguene. zuhuin asucu˰ne
Tener ojos manos &.a zupquaz aguene, zytaza [-]
guene &.a
Tengo que deçír = chaguingazaguene, l, chaguin [-]
ga gue gue = no tengo que deçir. chaguinga ma [-]
gueza = not
Tengo que haçer = chaquinga zaguene, L, chaquin [-]
ga gue gue = no tengo ʠ haçer = chaquinga =
magueza =
Tengo ocupaçion, eſtoi ocupado = chaquisca gue
gue =
Tengo de ír = inanga =
Tenía de ír = chasienguepqua gue =
Tener a cueſtas = zegahan azone =
Tener en los brazos = zehues azone =
Tener en las manos = zytan azone =
Ten eſta uela = sis bela camzo, L, sis bela mytan˰zo =
Tener gana de haçer algo = ipqua uie chaquin [-]
ga cuhucaguene =
Tengo un ojo menos = zupqua atan agueza =
Tengo falta de uíſta = zupqua chie magueza
Tener en poco = bchaosuca =
Tener neçesidad de comer pan = fun chagynga
cuhucaguene =

Tener

117

Tener neseçidad de algo = ipqua uie chatyunyn [-]
ga cuhucaguene =
Tener parte Con alguna muger o la muger Con
El hombre = abohoze zemisqua =
Tengo lo que e meneſter, no tengo neseçidad de nada
abas chaz ynguepqua magueza, l, apquacha
zys camagueza, nada me hace falta =
Tener menos ʠ comer = unquie zequychyquy
magueza, hysquìe zequychyquy magueza,
Tiene eſte hombre por amo un hombre poderoʃo,
sis muyscan muysca cuhumas apabague =
Tengo por hijo un casique = hychan psihipquas
ichutague =
Tiene muchos híjos = achutaz yn apuyquyne
Tiene mucha haçienda = epquaz yna apuy [-]
quyne =
Tengo mucha haçienda = zipquaz yn apuyquy˰ne
Tendre haçienda = zípqua zaganga, mipquaz [-]
aganga, epquazaganga =
Tendre hijos = ichutazaganga =
Tengo dos caʃas = zuen bozazaguene =
Tengo ya tres años de amançebamiento = mançe [-]
barc zguens zocam micazbquy. chie bozazab-
quy, tiene ya dos meʃes es lo mismo que Cunplio
ya dos meʃeʃ =
Tengole assido = cam bcuzone =
Teńir, diçese asi = chyscoc bgasqua, l, chyscoc
bquysqua. teñirlo de verde o aʃul =

Teñir

Teńir de negro = bchyusuca, actíuo, L, bchyugosqua,
neutro =
Termino de tierra = eca =
Termino poner = ecabzasqua =
Terron = gune =
Teta = chue =
Tejer = zepquasqua. ymperatiuo: pquo. parti[-]
çípíos: chapquesca, chapquaia, chapquenga =
Tejer bien = zepquaz ysazasqua, l, acaban ma [-]
guez epquasqua =
Tejer lindam.te bellam.te = acaban zquyhyc zepquas [-]
qua =
Tejer mal = zepquaz ysazasquaza =
Tejelo bíen = mpquaz ysazangaco, l, mpquaz
cabco caguenengaco =
Tejerlo as mal = mpquaz ysazazinga =
Tejido eſta bien = anpquaz ysazague =
Tejído eſta mal = anpquaz ysazaza =
Tejido bien = cabco, l, acaban mague =
Tejido lindam.te = acaban zquyhyca, l, acaban
zquy hynpquaia =
Tia hermana de mi padre =
Tio hermano de mi madre = zuecha =
Tia hermana de mi madre = zuaia,
Tia hermana de mi padre = zepaba fucha =
Tia mujer de mi tio = zegyi =
Tiempo, no ai uocablo proprio simple ʠ corresponda
pero yremos poniendo las fraseʃ y modos de desir

donde

118

donde puede entrar eſta palabra tiempo
Tiempo es ya de confesar = ie yn Confesar chiquin [-]
ga capqua = tiempo es ya de desir misa = ìe misa yn
nguinga capqua = Tiempo se ba haçiendo de sen[-]
brar El maiz ie aba yn nxinga, capquasqua
Tiempo es ya de ʠ toques a miʃa = ie miʃa campana
yn mgyinynga capqua = Tiempo eʃ ya que di[-]
gas misa = ie miʃa yn maguinga capqua. es
ya tiempo de tocar a miʃa? = ieo, miʃa Canpana
yn ngyinynga capqua, y rresponde aun no
es tiempo. sa apquaza ya es tiempo: ia ap [-]
qua: ya se ba haçiendo tiempo: ia apquasqua
deſta manera ʃe ban disíendo eſtas fraʃeʃ
bariandose El verbo = apquasqua, confor[-]
me pidiere El tiempo =
Tienpo de la muerte = chihicha =
Tiempo de mi muerte es ya, = ie ichihichaca [-]
pqua. ya se llego El tiempo de mi muerte: ie =
chihicha capquasqua =
Tiempo y ora de mi muerte tiene dificultad
de llegarse = ichi hichazacamen mague: diʃen
asi quando por enfermedad o uejez era tien[-]
po de morirse y no acaba de morirse,
Tiempo de su muerte preguntar = ichihichaz abzis [-]
qua. asi diçen, quando el que bebe tabaco pre[-]
gunta si morira o no morira, y El rresponder
aserca de eʃo se dise. ichihichaz =
Tiempo es ya de comer = ie quychyquy, capqua,

Tiempo

Tiempo se haçe de Comer = ie quychyquy capquas [-]
qua. a tiempo de comer, quychyquysa, Como
El encomendero vino al tiempo del comer: paba
quychquys ahuque, tanbien se dise: ie quychy [-]
quys apqua, ya es tiempo de Comer =
Tiempo eſto es en tiempo de pedro = pedro fihis [-]
taca =
Tiempo eſto es en tiempo de Cojer maiz =
abachuque fihistaca =
Tiempo eſto es en tienpo de Cojer turmas = iom [-]
pqua fihistaca =
Tiempo de labranza o en tiempo de labran[-]
za = tagua fihiſtaca
Tiempo de seca = suaty =
Tiempo de aguas = sie o˰aca
Tiempo de hambre eſto es en tiempo de hambre
yc chanyca, L, yc chany fihistaca. en tiem[-]
po que no es de hambre. yc chan maguezacan.
Tiempo quanto a = io ficazaquyne, y respon[-]
de mucho tiempo a: ie fiezaquyne. poco tien[-]
po a. fiquenza =
Tiempo mucho a = fanzaquie =
Tiempo eſto es en quanto tiempo se hiso = fica soa [-]
quene
Tierna coʃa = ahysien mague, l, hysico =
Tierno maiz = hachua, y quando aun no eſta
granado se llama. abquy:
Tierra Elemento = hicha

Tierra =

119

Tierra poluo = fusque
Tierra ʃuelo = iegui =
Tierra, patria, Rejíon = quyca
Tierra caliente = sutata
Tieſto = bugun
Tigre = comba =
Tinieblas = umzacaguequa.
Tinieblaʃ auer = umzacaguene =
Tirar = bsuhusqua =
Tirar açialla = ai bsuhusqua =
Tirar asiaca = si bsuhusqua =
Tirar asíaríua = zos bsuhusqua =
Tírar asiauajo = guas bsuhusqua =
Tírar haçiafuera = fac bsuhusqua =
Tírar haçía dentro = hui bsuhusqua =
Tírarle a otro = bgyisuca. tirome: chabgyi =
Tirar arcabuz flecha y otra qualquiera coʃa
bgyisuca =
Tirar a otro vn garrote para darle = btaguàsuca
Tizne = umne
Tiznarse = umnec zebenansuca, l, umnec izasqua,
L, umnec inysqua =
Tiznar a otro = umnec bzasqua L, umnec zemen [-]
asuca, L, umnec mnysqua =
Tizon = gatymoque
Tocar = eichosqua, meachosqua, zeachosqua &.a
Tocarse a si mesmo = zytas zeichosqua
Tocar manoseando = bgetasuca =

Todo =

Todo = azonuca. asucunuca. apquanuca =
Todo entero = hiſtucazonuca =
Todo yo entero = hycha hiſtuzazonuca, l, ycha hiſtuc
izonuca =
Todoʃ = azonuca, l, apuynuca =
Toda la chicha me bebi = fapquaz ie biohotes achane
Todo El pan me comi = ie bgysachane,
Todos an uenido = íahuquys achahane
Todos se an ydo = ianas achane =
Todos ʃon buenos = cho - fuyzgue
Todos ʃomos buenos = apuynuca chia muysca cho =
fuyzegue =
Todos ʃon malos = achuenza, fuyzgue =
Todos faltan = ahuza fuyzegue =
Todos somos hombreʃ = apuynuca chia muysca fuy [-]
zegue =
Todos somos honrrados = chi chie gue fuyzegue,
L, chi chiezona fuyzegue =
Todos somos yndios de por aí = azonuca fahac chia
muysca fuyzegue =
Todo lo que ʃe puede desear eſta en el çíelo = Chapquyen
aguen guepqua fuyze çíelona sucune =
Todo Lo sabeis uos Dios mìo = pabi Díos mio mue
mauco fuyzynzo =
Todo es de oro = nyia fuezegue =
Todos lleuaron cada uno tres peʃos = azonuca tres p.s
fuyze amny =
Todos ʃon yguales = mahate fuyzegue =

Todo El día

120

Todo El día = sua siuca
Toda la noche = za siuca =
Todo el día y toda la noche = sua siuca za siuca =
Todos los dias = suas puynuca =
Todas las mańanaʃ =
Todas las tardes = suamna puynuca =
Todas las noches a prima noche = zinc puynuca, L,
zinac puynuca

Todas las noches = za puynuca, L, zac puynuca =
Todas las mańanas ençiendo de dia = suas aga
puynuca, l, asuasan puynuca =
Todas las noches me leuanto a media noche = zac puy [-]
nuca zapquan zequys ynsuca =
Todas las madrugadas me leuanto = suas agazac
fuize zequysynsuca, l, suas agas ctysa fuy [-]
ze zequysynsuca, l, ozasa fuyze zequysynsuca,
Todos me quieren mal, = chusca hoca zuaican ma [-]
gue








Todauia = ecyscuc, l, fan xíe
Toma, ymperatíuo = ze =

Toma pueʃ

Toma pueʃ = zeca =
Tomar a queſtas = zegahan bzasqua
Tomar en brazos = zehues bzasqua =
Tomar a pechos la carga = zien bzasqua, l, ity [-]
bian bzasqua =
Tomar de memoria = zepquyquy fihiſtan bzas [-]
qua =
Tomar fiado = zemaosuca =
Tomar preſtado = btyusuca =
Tome preſtado de ti = mahacbtyu =
Tomarse a brazo partido = ubas chimasqua =
Tominejo aue = quynza =
Tonto = pqueta tucumzī =
Tontear = zepquetansuca =
Topar vide encontrar =
Topar Con la pared o con otra coʃa = ysīzasqua
Topetear uno Con otro = yns chipquysqua =
Torser hílos Con laʃ manos = zimne zemusuca.
ymperatíuo: busu. partiçipios chabusuca,
chabusua, chabusunynga =
Torçer hilo Con el huso = zimne bzauasuca =
Torser cabuya o otra qualquiera Coʃa grueʃa
ys zemuyhyzasuca =
Torçer la coʃa que no ʃe doblega, síno que llamamoʃ
torser eſto es darle bueltas Como se dise torser la
llaue torser la alesna &.a ys zemansuca =
Torçido eſtar El hílo = iabusene =
Torçido hilo asi = abusuca =

Torçerʃe =

121

Torserçe la cabuya, La Cuerda Los nerbíos y otra q.l
quíera cosa grueʃa = ysamuyhy zansuca =
Torsida coʃa asi = amuy hyzoca =
Torsido camíno = ie asie abehetoca =
Torsida entrada, entrada con bueltas = quyhyca asie =
abe hetoca =
Tortola = sumguī =
Tortuga = cuegui =
Tortero = zazaguane =
Toſtar en uaso = zemaosuca =
Toſtar al fuego ynmediatam.te = bgazesuca =
Toſtado eſtar asì = iagazene =
Toſtada coʃa aʃi = agazuca =
Touillo = iemquyn =
Trabajar = ichosqua =
Trabajo = choque =
Traer = zemasqua bsosqua =
Tragar = umsbtasqua, l, umsbgyisuca, l, guasbtasqua, l, guas [-]
zemnasuca =
Trampa para cojer = cata =
Tras de mi eſta = zegahan azone =
Tras de mi se fue = isucasana =
Tras de mi biene = isucas axyquy =
Traſtornar algun uaʃo derramarlo = um cbtasqua, l, umc
bzasqua, l, umc mnysqua =
Trabar una coʃa con otra = íns btasqua =
Trabado eſtar asi = ins atene =
Trementina = hymne, y la negra, chupqua

Trenza =

Trenza = muy hyca =
Tresquílar = bcahacasuca
Tresquilar a rrays = hichacbcahacasuca =
Tripaʃ = zimsua =
Triſte = aquyquy asucan mague =
Tríſte eſtar = apquyquy zasucansuca
Triſte se fue = aquyquy zasucan maguecaana =
Tributo = tamsa =
Trocar = zemimysuca =
Trocarse mudarʃe vide mudar =
Tropeʃar = zecocansuca =
Tropeçar cayendo = ítouansuca
Tronar = quyca zatinansuca =
Tronco = quyetamuy, l, quyequichpqua
Tú = mue =
Tu padre = mpaba =
Tu hijo = mchuta =
Tu haçienda = mipqua =
Tuerta coʃa = beheta =
Tuerto eſto es ʠ le falta un ojo = opqua quinta
Tuerto eſto es que buelbe los ojos = opqua beheta =
Tuerto eſto es ʠ tiene un ojo blanco = opqua suta, l, opqua hana, l,
opqua sutoqua =
Tuerto eſto es ʠ tiene un ojo medio ʃerrado = opqua ìma
Tuetano = chihicaquyncuspqua =
Tullìrse = zequynynsuca
Tullido asi = quynysa, L, quyne caguecua =
Tullido de pies o de manos = quyngen hua =

Tullise asi =

122

Tullirse asi = aquynynagen huansuca
Turbarʃe = zepquyquy zamuynsuca
Turma de animal = niomy
Turma rraíz íomza, l, iemuy =
Turma amarílla = tybaiomy =
Turma ancha = gazaîomy =
Turma làrga = quyiomy =
Turma grande = pquaseiomy =
Turma negra = funzaiomy =
Turma blanca = xieiomy =
Turma negra de por de dentro = bhosioiomy =
Turma harinoʃa = quy hysaîomy =
Turma menudílla = iomzaga =
Tutuma = zoca =
Tutuma chica = chye =
Tutuma colorada = tymzoque =



V

Vadear El rrio, yr a pie por el agua = bxisqua =
Vadedo, no tiene nombre particular
Vaguear = isynsuca =
Valer, tener preçío = acuca gue gue =
Valadi coʃa = fahacague cua =
Vallado o ʃerca = ca
Vara para enmaderar = uchyquy =
Vara delgada = mi =

Varia coʃa =

Varia coʃa = mica taguecua =
Varon = cha =
Vasallo = cupqua, l, cupqua chihîca =
Vaçiar vide traſtornar =
Vaçíar eſto es ponerlo baçío = ytuc bzasqua =
Vaçia coʃa - ytuge
Vaçio eſtar = ytucaguene ytucazone =
Vagido tener = isan amasqua
Vena del Cuerpo = chihíza =
Venado = chìhica, l, guahagui =
Vender = zemutysuca
Vendìome = chahacamuty
Vengarʃe = zintaz bquyqua[1] . mintaz. mquysqua. entaza bquys˰qua
Vengarse de palabra = zinta zegusqua
Venír = zchusqua[2] . inysqua =
Venir actualmente = ixyquy
Venir a menudo = zchusuca[3] .
Ventana = pìhigua
Ventura = tyquy
Ver = zemiſtysuca no lo e uíſto
Verano tìempo de ʃeca = suaty
Verdad = ocasa
Verdadera coʃa = ocasacaguecua
Verdaderamente = aguesnuc ocánxinga =
Verde color = achysquyn mague, chysquyco
Verde no maduro = tyhyca chuhuchua. aienza aonanza
Verdeguear = achysquynsuca
Verdugo = muysca magusca =

Verdulaga =
  1. Creemos que lo correcto debió ser bquysqua.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Zehusqua o Zuhusqua.
  3. Creemos que lo correcto debió ser Zehusuca o Zuhusuca.

123

Verdulaga yerba = chiguaca
Vergonçoʃa perʃona = afan mague
Verguença tener = zefansuca
Verguenças de hombre = nea
Verguenças de muger = xígua
Vez = ycatac. ycabozaz &.a una uez dos uezes =
Veçino = chìguaque. chiyban aguegue =
Vianda = aquychyquy =
Vez prímera = sasuca, l, sasquyhyna
Vez segunda = amuyiaca
Vez tersera = amicuca &.a
Vida agena Contar = eca zegusqua
Vida agena Contar = eta zegusqua
Vida agena Contar = ica aquimzegusqua, mica mquim
zegusqua
Vída agena Contar = atymquy ai cazegusqua, L, ae
ca aquimzegusqua =
Vida agena contar = atymne zegusqua, l, micaimquim
zegusqua, l, eta zegusqua =
Vida agena sauer = eca zemucane
Viejo = tybara, l, tybacha
Vieja = chutqua =
Vieja coʃa = saca
Viento = fiba
Viento Con llubía = zoque
Vientre = ie, L, ieta
Víga = bfue
Viga ʠ suſtenta la caʃa = guequyne

Viruelaʃ

Viruelas = iza, L, quyca =
Víſta = upquachie =
Voluntad = pquyquy =
Vomitar = bcosqua neutro ymp.o abco, part.os chabcosca
chabcoía chabconga, yten chabcuesca, chabcuenga,
uebgasqua: es dar arʠadas =
Vomitarlo: ubcosqua
Vomito = bco
Vosotroʃ = mie
Voz = chyza
Veſtro = mi
Vnbral guisca =
Vn honbre, vn caballo, vm perro = muysca ata, hycabai
ata. to ata =
Vno = ata =
Vno solo = atuca, L, atupqua =
Vno solo o una ʃola uez = zonata =
Vntar = yc zemohosuca. ymperat.o yc ohosu, yc chaha [-]
suca
Vltima coʃa = bgyuc zona, l, asuhucan zona, L, bgyu
Vltimamente = bgyuc
Vltimamente finalmente al fin y a la poſtre =
etamuysa =
Vʃar alguna coʃa = ipquauie btyusuca
Vno tras de otro = zoian zoian, l, chican. chican l,
gahan gahan =
Viudo = aquy[1] hisiu, l apquihzimague[2]
                      bgye
iuda Asahaoa bgye
Voz, chyza, voz dar = zinsuca

X.
  1. Creemos que lo correcto debió ser aguy.
  2. Este texto tachado bien pudo haber sido tomado erróneamente del lema "blanco" o "blanca", y a juzgar por la el texto que le continúa, "Viudo" y "Viuda" estaban inicialmente escritos con "B". Teniendo en cuenta el tipo de caligrafía y la tinta de los tres renglones finales de este folio, estas entradas contiguas muy probablemente fueron copiadas del mismo documento del que se trata al inicio de la letra B del presente vocabulario.

124

tener voz grande = Ychiza guyn.
Echar la voz, zinsuca, ainsuca ainsu
vocína = ninsuguy[1] [2]

X

XabonçÍllo de los yndíos = foaba y otro que aí se llama:
fique ene =
Xagua con ʠ ʃe enbijan = mue =
Xeme = quyhynata =
Ximía = muysco, l, mizegui =




Y

Y, conjuncíon = nga
Ya = ia, L, ie L, e,
Ydolo = chunso, l, chunsua, L, chunsuaguia
Ydolatrar = chunso zbquysqua =
Yelo = hichu =
Yerno Respecto del suegro = chica =
Yerno Respecto de la suegra = guaca =
Yerua generalmente = muyne =
Yerua que comen los Caballos = chuhuchua =
Ygualar = mahate cbgasqua, l, atuca cbgasqua
Ygual cosa mahate caguequa =
Ymagen uque =
Yo = hycha
Yo mismo = hycha chanyca, l, zytas
Yo ʃolo = hycha achyquysa
Yo no yre = hychan inazinga =

Yo tampoco
  1. Creemos que lo correcto debió ser Nymsuquy.
  2. Los últimos tres renglones fueron escritos por otra persona.

Yo tanpoco no yre = hychaz inazinga, Respondiendo
Yo fui = hychague chasaia =
Ysquierdo = zuin apqua cague =
Ynportunar = aquynz bgusqua =
Yngle = gafihiſtazica
Ysquierdo brazo = zepquaca zui =
Yr a comer = quychycina

Yr = inasqua =

[Folio en blanco ]

[Folio en blanco ]

126

Z





Zabullirse = inzemisqua, L, isuguagosqua =
Zabullir a otro = siec inbtasqua, l, siec ínzemutysuca
Zancadílla dar = agocitac btasqua =
Zelos tener = zemosuasuca, actíuo, l, zebosuagosqua neut.o
Zelosa perʃona = abosuan mague =
Zorra = fo
Zumo = xiu

[1]
  1. Justo debajo hay una inscripción manuscrita de seis renglones que está casi borrada y es difícil descifrar. Aunque de manera más clara y en letra más pequeña, -y del siglo XIX por la forma como fue escrita la "r"-, aparece dos veces la palabra liberal.
    Atentamente..
    .... a la basi[li]ca:
    aun
    .... grande
    Semejanza...

    170

129

Catheçismo =
En la lengua mosca, o chipcha=

chacuchu[1] Díos zaguenua. deçidme, âi Díos[?] =
Díos zaguenegue, çi Díoz aý =
Díos fioa: quantos Diosez ai[?] =
Díos atugue: un solo Dios aý =
Díos zepqua nasucune: dondeſta Díoz[?] =
Díos chican çielo nasucune quyca nasucune yn suza fuyz-
hgue: En el çielo y en la tierra y en todo lugar
Dioz siobe: quien es Dioz[?] =
Santissima Trinidad, gue: la santissima trinidad =
Santissima Trinidad, sieobe. quien es la santisima Trinidad[?] =
Paba, chuta, Espíritu Santo, perʃona mica Dioz atugue =
Padre hijo y espiritu santo, tres perʃonaʃ y un solo Díoʃ =
Paba Díos oa: El padre es Díos[?] =
Díos gue: Dioz es =
chuta Díos oa: El híjo es Díos[?] =
Dios gue: Dios es =
Espiritu santo Díos oa; El espiritu ʃanto es Díos[?] =
Díos gue: Dios es =
Xis persona mica Dioz mioa: eſtas tres personas ʃon
tres Diosez[?] =
Dìos minza perʃona can mígue Díos natugue: no ʃon
sinos[2] tres perʃonas y un solo Dios =
haquo aguen nzona Díos atuca caguene perʃona mica
gue umgasqua: Como ʃon tres perʃonas y un solo Díos[?] =
Paba chuta nza Espiritu Santo nza. chuta paba nza =
Espiritu Santo nza, Espirítu Santo Paba nza chuta
nza: ys mpquaca guy, porque deſtas tres perʃonas

El P.e
  1. Creemos que lo correcto debió ser chac uzu. Más exactamente chahac uzu.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "sino".

El Padre no es El hijo ni El espirîtu santo: El hijo no eʃ
El Padre ni El espirîtu santo. El espirítu santo no es El
Padre ni es El híjo =
haquo haguen mpquaca persona míca caguene =
Dioz atugue umgasqua: porque eſtas tres perʃonaʃ son
un Dioz solo[?] =
Perʃona mica nuca chi axíca achie atuca caguene
nzona Dioz atuca caguen chi bgas qua nga ocasgue:
Porque todas eſtas tres perʃonas tienen un mismo ʃer
y assi no ʃon mas de un Díos solo =
Enga súa, chìe faoa caguí, pqua haza, chunsua
guía guatoque, sietoque, nga, ípquaue, uchasu =
Díos caguenua: pues el sol La luna eſtrellas luzero
Rayos, ʃantuarios Cerroʃ y quebrada son Díos[?]
ys maguisca atybe Díos nza Díos chanyquy ab[-]
quys abzyquynga sis Díos chican çìelo apquas
quycaua azonuca abquy, nga çíelon naguequa,
apquas quyca naguequa, Díos chanyca quyia gue,
nga sis chaguesca apquanuca muysca guaca
abgas achane nada de eʃo que diceʃ es Dìos mas ʃon
hechuraʃ de Díos ʠ hiso El çielo y la tíerra y todo
quanto ai en ellos para El bien del hombre =
muysca ipqua boza, Díos guihin achicha cho cagan[-]
ga: qual es El bíen del hombre[?] (eſto es con que sera El
hombre dhōso[1] para con Díos[?])
Muysca Díos amucanynga, nga Díos guìhin aguihi[-]
zynynga, apquas muysca abgyí pquan achican =
çielo na Díos boza ataca, achicha choin cague nyn[-]
ga. Conoçer a Díos y alcançar su graçia y amiſtad

[en eſta ui]da =
  1. Abreviatura de "dichoso".

130

en eſta uida y goçar despueʃ de ella de Díos para çiem[-]
pre jamas =
nga chibgy ypquana quyca amuia yn chipquy canyn[-]
ga zaguenuoa: pues despueʃ ʠ nos muramos ai otra uida
donde eſtemos[?] =
yn chipquy quyanenga zaguenegue muysca fisca aeba
aquyne boza ys abcas quaza hycaba ynga to maia =
cuhuc agueza chie chifizca ubuca abguysquaza.
ʃì ai porque las animaʃ de los hombres no mueren con
los Cuerpos Como los brutos maʃ ʃon ynmortales ʠ
nunca ʃe acaban =
Muysca sis quycana, Chriſtiano choque agueníoa
ipqua abquynga apquan guaty quycan zhosaianen[-]
ga mpquaca. ʠ a de haçer El hombre para ser buen
Chriſtiano en eſta uida y despues yr al çìelo[?] =
Jesuchriſto creer abquynga nga atyugo choc abquy[-]
nga: Creer en Jesucriſto y guardar ʃu leì =
Jesuchríſto sieobe. quien es Jesuchríſto[?] =
aguesnuca. Dios caguen muysca caguen Díos chuta-
caguensan muysca c aga aguaia Santa María
Vírgen iecaza: faca, zas, apquan Virgen, ypquaca =
maque, nga sis achuota chanyca muyscasan ah˰uizìoas
Cruz fiſtan abgy. es Díos y hombre verdadero que
siendo hijo de Dios como lo eʃ se hiso hombre en
el vientre de la Vírgen ʃantamaría y naçio de ella
ʠ dando ella vírgen y despues murio en la Cruz
por librar al hombre del pecado =
Ngaban Díos caguenan ihahaco abgy: pues Como
murio sí era Díos[?] =

muysca =

muysca caguen quihic˰han abgyngasua mican xíe
apquan ubgysaia aganyquy achí chabta çielo cazhos
aiane, nga ynaca asucune apquas ubuca achiege[-]
ca asucuny nga. murio Como hombre y al tersero
dia rreʃuçito entre los muertos y despues ʃubio a loʃ
çielos y alli eſta y eſtara Reynando para çienpre
Banchac uzu Jesuchriſto muysca azonucasan
abgy nzona, muysca azonuca, chican çielo cazosai-
anenga oa. deçidme ahora pues murio Jesuchíſto
por todos los hombres ʃalvanse todos[?] =
Muysca Jesuchríſto, Creer abquysq˰uaza apquas
Jesuchríſto Creer quisca nan nohocan, abty
ugo abquysquazacan chican çielo ca anazìnga
ynfierno ca ubuca antanga. Los ʠ no creen en
Jesucríſto y los ʠ aunʠ creen no tienen obraʃ ni guar[-]
dan su ley no se saluaran[,] mas ʃeran echadoʃ
al ynfierno para çiempre jamas =
Nga Jesucrísto Creer quisca nga Jesuchríſto aty
ugo quisca chican çielo ca ananga oa. y los ʠ cre[-]
en en Jesuchriſto y guardan su ley yran al çielo[]? _
Anangue gue nga afizcan xie acua aquyne
bozan xie çielo na hataca Díos huhin ahuí zhyne
nga, nga quyca azonuca ypqua cazanan, nga
chicha choque sucunynga muysca ypquanuca
abgynan Jesuchríſto ahunga chiquia chíuza
chuenza caguequa abzis muyìan abtanga ʃìs[-]
mpqua que ynacanan ubgysaia azonuca achícha
btanga. si yran y gosaran en Cuerpo y en alma de
bienes eternos y por eʃo a de benír Jesuchrísto al

[fín]


131

fin del mundo a tomar quenta a todos los hombreʃ
para lo qual rresuçitaran todos los muertos =
Nga muysca machuenza pecador cague quaz fier[-]
no cana zanynga mpquaca ipquo quinga = y loʃ
malos que an pecado tienen algun rremedìo para
no ser Condenados[?] =
Bautizar anquyzacan Batizar anquys Criſtiano
cagas Díos chuta cagas Santa yglesía chuta cagan[-]
ga, si no ʃon bautizados El unico rremedio es haçerse
chiſtianos[1] E hijos de Díos y de la ʃanta yglesia por el
ʃanto bautizmo =
Santa yglesia mahascaz ipqua oa. que entendeíʃ
por la santa ygleçia[?] =
Chriſtiano caguequa Díos guísca apquyquynuca
ocasgue nohosca yse muysca azonuca Congregaçíon
atuca caguene Jesuchríſto za psihiqua caguene
Padre santo Roman suza Jesuchriſto intac asucu[-]
ne nga yscan Congregaçionegue ʃanta ygleçia chia[-]
xca. La congregaçíon de los fieles Criſtianoʃ
Cuya cabeza es Jesuchriſto nueſtro ʃeńor y su fica[-]
río en la tierra El padre santo de rroma =
Nga chrìſtiano caguequaz batízar anquysa
apquana pecar abquynan fierno canazanengan
mpquac ipquo quinga, y si son bautizados y an tor[-]
nado a pecar que an de hacer para no ser condenadoʃ[?]
quiiauza pecado zapquy quycatyzyns saçerdote =
boza Confesar abquynga, confesar sus culpas al sa[-]
cerdote y arrepentirse de ellas_
Nga yse abganan çìelo cananua. y asiendo eſto se

[ʃeran]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "chriſtianos".

ʃeran saluos[?] =
Díos atyugo nsiez ʃanta ygleçia atyugo nsiez
choc abquynan Díos zîpqua uie azonuca quyhy[-]
ca ai yquy aty hyzyns aguaque aso que nsiez
agues nuquy yquy atyzyns abguynguica nesie
yscuc aguenan ocansìnga çielo cananga. si se[-]
ran[,] si permaneçen en Cumplír los mandami[-]
entos de Díos y los çinco de la yglesía ʠ ʃon a[-]
mar a Díos sobre todas las coʃas y a tu proxi[-]
mo Como a ti mismo =


Quando ʃe echan las fieſtas a los yndíoʃ se podra desir aʃi[:]
Aica Luneʃ, l, moza Marteʃ &.a ca, cupqua fieſta gue =
fieſta guardar mibquynga mihuquys misa mibnyqua
nenga mitan miguen michozinga xis chaguisca mib
quyzaca pecado cumingue mibquyzinga miquynan
fierno cmíantanga =

Para laʃ vixilíaʃ =

Jueueʃca l, víernes[1] chihica canza iusucaue chutquinty
barin guai quín chyquyc abzina chonga abca ynai[-]
an choc mibizan míbcazingaco. mibcanan mifizca
zaguaianenga fierno cantanga = es[2] vixilia no eʃ
dia de Carne[,] nadie la coma si no fuerẽ los enfermoʃ
y los viejos enfermos que con lisençía del padre la
podran comer[,] mas los demas no que pecan mortal[-]
mente =

El perçígnarse =
  1. Creemos que lo correcto debió ser víernesca.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "La".

132

El persígnarse =

Santa Cruz oque huszona chisaba caguequa chiybanto,
chigue Díoz, Paba nga chuta nga Espiritu santo ahyca amen =
Por la seńal de la Santa Cruz de nueſtros enemígos líbanoʃ[1]
ʃeńor Díos nueſtro en el nombre del p.e y del híjo y del espiri[-]
tu santo amen Jesuʃ =

El Pater noster[2] =

chipaba guatequyca nzona umhyca achie chigusqua.
Padre nueſtro que eſtaʃ en el çielo ʃantificado se[3] El tu nombre,
vm quyca chimuyshuca, vnga[4] a nos El tu rreyno =
vm pquyquy çìelo na quynuca guehesca sin cansie aquy[-]
nynga. âgaʃe tu voluntad asi en la tierra como en El çielo_
Suas puynuca chihucu manysca chifun ba chihucunu.
El pan nueſtro de cada dia danosle oi =
nga chichubia a apqua um uzinga chie chihuìhin achu[-]
biague a apqua chigus quaza guehesca, y perdonanos
nueſtras deudaʃ asi como nosotros las perdonamos a nues[-]
tros deudoreʃ =
Pecadoca chi benan zinganzhona achìe umtazinga =
y no nos dejes caer en la tentaçíon =
Nga hataca chisan umpquanyngaco amen Jesus mas
libranos de mal amen Jesus =

El avè María =

vmpquyquy muy anzo María = Díos te salue María =
Díos graçía boza yes umsucune, llena de graçía =
Díos umpquyquyna azone: El Señor es contigo =
fuhucha apquanuca obana mue atugue um chiegue =
bendita tu ereʃ entre todaʃ las mugeres =
Nga umye quezona Jesus nsie achiegue, y bendito es El

[fruto]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "líbranoʃ".
  2. Tr. "El Padre Nuestro".
  3. Creemos que lo correcto debió ser "sea".
  4. Creemos que lo correcto debió ser "venga".

fruto de tu uìentre Jesus =
Santa maria Virgen Díos guaia chie nga azonuca
muyscata chuenza quysca ba nga ys chibcascanan
chisan um cubunynga amen Jesus; ʃanta Maria Vír[-]
gen y madre de Díos Ruega por nosotros los pecadoreʃ
aora y en la ora de nueſtra muerte amen Jesuʃ =

El Credo =

Paba Dioz ocasac zegusqua ypquabe apuysazanquis[-]
ca guatyquyca nga quyca gua azonuca quia.
Creo en Díos padre todo poderoʃo Crìador del çielo
y de la tierra =
Nga Jesuchiſto achuta atupqua chipaba ocasa[-]
czegusqua. y en Jesuchíſto[1] su unico hijo ʃolo señor
nueſtro =
Espiritu santo puyquync muysca caga, nga aguaía
Santa Maria uírgen abxíquy. ʠ fue consebído
por obra del espiritu santo y naçío de la Virgen
Santa María =
Poncío pílato huihin guahaica isaquyne Cruz
fihistac anza ys abcaque nga hicha cancha, y
padeçio debajo del poder de ponçio pilato fue Cru[-]
çificado muerto y sepultado =
ynfierno c guasami sua mican xie ubguẏsaia ga[-]
nyquy chi abta, Desendio a los ynfiernos y al ter[-]
sero dia resuçito entre los muertos.
Guatyquyca zos aiane nga paba Díos ytacho husa
tyhyquy. ʃubio a los çielos y eſta sentado a la dies[-]
tra de Díos padre todo poderoʃo =

[yn]an_
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Jesuchriſto".

133

Ynan xie ubguysaìa nga opqua bîza quyia
nza pecado muyìan abta yìoa ahunga, de
donde bendra a jusgar a los viuos y a los muer[-]
tos =
Espiritu santo ocasac zegusqua, Creo en El espí[-]
rítu santo =
Santa yglerçía catolica nxie santo chusc atuca
caguequa La ʃanta ygleçía Catolica La comunì[-]
on de los ʃantos =
Nga chiquyia chiuza pecado aapquaza gus[-]
quaza La rremision de los pecados =
Nga ubguesayia apquanuca achicha btanga
La rresurreccin de la carne =
Nga ynchisenga quyca hataca achahansuca[-]
za y la vida perdurable que nunca se acaba
amen Jesus =

Los Mandamientoʃ de la ley de Díoʃ

Díos atyugo chuc chiquynga ubchi hicague, loʃ
mandamientos de la lei de Díos son díeʃ =
aquy hynzona Díos ypquabie zonuca fihiſtan
umhuca tyhyszhyn nynga, El primero amaraʃ
a Díos sobre todas laʃ coʃaʃ =
amuyianzona Díos fiſte hacazhaca jurar um[-]
quyzínga El 2.o no juraras su santo nonbre en bano
Amicunzona domíngo, nga, fíeſta achieumzyn[-]
ga, El tersero ʃantificar las fieſtas =
amuyhcycunzona um paba umguaìa achíe um[-]
unga, El quarto onrraras padre y madre =
amhuy hc cumzona[1] muyca[2] umguchinga[3] , El

[quinto]
  1. Creemos que lo correcto debió ser amhyzcunzona.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "muysca".
  3. Creemos que lo correcto debió ser umguzinga.

quinto no mataraʃ =
abtasonzona mafucha aboza um mizinga, El
seſto no fornícaraʃ =
abcuhupquanzona ubíago umquyzinga, El setì[-]
mo no hurturaʃ[1] =
Absuzanzona muynga go umguzínga, El octabo
no lebantaraʃ falso teſtimonío =
Amacum maguiabas mazhyzinga, El nobeno
no Cudiçiaraʃ la muger de tu proxímo =
Amubchicunzona, macpqua maguaca abasma[-]
zyzínga, El deçimo no Cudisiaras los bieneʃ agenoʃ
nga sinabiza tyugo ubchihica boza cagasqua Díoʃ
ipqua uie zonuca fihiſtan umty hiznynga a[-]
pquas umguaque mue umguesquenuca umty zyny[-]
nga, eſtos díes mandamientos se ençierran en
dos[:] en amar a Dios sobre todas las coʃas y a tu pro[-]
ximo como a ti mísmo =

Los mandamientos de la s.ta madre ygleçia =

Santa ygleçía chiguaia atyugo choc chíquynga-
hyzcague, Los mandamientos del[2] santa madre
yglesia ʃon çínco =
aquyhynzona domíngo nga fíeſta miʃa hiſtuca
zonuca umnypquanynga, El primero oyr mísa en[-]
tera todos loʃ domíngoʃ y fieſtas de guardar =
amuyanzona zocam puynuca ycataca Confeʃar
umquynga nga umguyioa apuyquynan Confesar
umquynga nga ʃacramento atybe umhuc anyn[-]
ganan nga ynsay umnynga, nan Confesar umquyn[-]
ga, El segundo Confesar a lo menos una uez

[en el ańo]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "hurtaraʃ".
  2. Creemos que lo correcto debió ser "de la".

134

En el ańo por la quareʃma o ante[1] çì a o espera de
auer peligro de muerte o çi a de dar o rreçìuír al[-]
gun sacramento =
Amicunzona quaresma aapquansynga paʃ[-]
quana Comulgar umquynga, El tersero comulgar
de neʃeçidad por paʃqua florida =
Amuýhyscunzona chíguaía santa ygleçia aju[-]
nar quyu chiabganan ajunar umquynga, El
quarto ajunar quando lo manda la santa madre
ygleçìa =
amhyhyscunzona diezmo, nga primiçia ayumny[-]
nga, El quinto pagar diezmos y primìçíaʃ =

Los sacramentoʃ =

Chiguaia ʃanta ygleçia a ʃacramento Cuhupqua[-]
gue, los ʃacramentos de la santa Madre ygleçia
ʃon síete =
aquynzona batismo gue, El primero bautismo_
amuyíanzona Confirmaçion gue, El 2.o Confirmacíon
amicunzona penitençia gue, El tersero penìtençía =
amuyhycunzona Comunion gue, El quarto comunion_
amhyzcunzona extrema unçion gue, El 5 eſtrema unçíon
abtasonzona orden saserdotalgue, El, 6 orden sacerdotal
abcuhupquanzona matrimoníogue, El 7 matrimonío_

Laʃ obraʃ de miserìcordia =

Chiguaque ʃan chípquaniyoa chiquinga chiguin[-]
ga quihicha muyhyiague. Las obraʃ de miserícordia
son catorçe =
Cuhupqua amuys que aquyn hus zonague, amuíacu[-]
pqua afisca huszonague Las çiete Corporales y laʃ

[çiete ]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "antes".

çiete espiritualeʃ =
Cuhupqua amuysque hus zona caguequa sísgue
Las çiete corporaleʃ son eſtas =
Aquyhyn zona chasganuca quychiquy ahuc umnyn[-]
ga. La primera dar de comer al que a hambre =
Amuyíanzona puyhyzhynuca umsienynga, La ʃe[-]
gunda dar de beber al qua a çed,
Amicunzona íuquynque guequa amuys umpqua
umchibuynynga, La tersera vísítar los enfermoʃ
Amuy hycunzona baia facumtanga, La quarta
rredimir al cautiuo =
Amhyzcunzona chuísques suza china foi aabsum-
zanga: La quinta veſtir al desnudo_
Abtasonzona gueba caguequa umquypqua hoc_
umnynga: La seſta dar poʃada al forastero =
Abcu hupquan zona ubguysaia hichac umzanga, La
setima Enterrar los muertos =
Nga cuhupqua fizca huszona sisgue, Las siete
espirítuales ʃon eſtas =
Aquynzona amucanzacan ahucamganga, La prí[-]
mera enseñar al que no ʃabe =
Amuyianzona puyquy chie aguezacan ahuíchyc
choc umumga: La segunda dar buen consejo al ʠ lo a menes˰ter =
Amicunzona muyscata chuenza quisca yquy um[-]
xisuagonga: La tersera Caſtigar al que hierra =
Amuy hycunzona chuenza mahasan quynan
a apqua umguzinga: La quarta perdonar las ynjuríaʃ
Amhyz cunzona muysca atebie ma maysucanan
aoba cum íez hinga hycazaque umzonynga, La quín[-]

[ta sufrir]

135

ta sufrir Con pasiençia Las ynjuriaʃ del proximo
Abtasonzona apuyquy sucanuca aboza choque um[-]
unga apuyquy umcuhumynynga: la seſta Consolar
al triſte y desconsolado =
Abcu hupquanzona opqua uìza apquas ubguysaía
Díos hui hin asan umcubunynga, La setima rrogar
a Díos por los viuos y los muertos =

La Confeçion =

Hycha hata guai quinquy chaguequa chuenza cha[-]
quisca chaguisca Díos achiegueca Confesar zebquys[-]
qua nga ʃanta María Vírgen ca ʃan miguel ar[-]
cangel, nga, ʃan Juan bautíſtaca, nga ʃantos apos[-]
toles ʃan pedro ʃan pabloca, nga ʃantos apuynuca
nga mue padreca zepuyquynuca Chaquie chauza,
guahica hychague mpquauca ʃanta Maria Vìr[-]
gen, ca agachi zebgasqua ʃan míguel arcangel,
ʃan Juan bautiſta ʃantos apoſtes ʃan pedro ʃan
pablo nga santos apquynucanga mue padreca
Díosca isan umcubunynga amen Jesus =

Confesʃíonarío_

Chipaba Díos umpecado zonuca aapqua aguzin[-]
ga umpquaca, xisgue maquinga: umpabe Díoʃ
muequyia apquyquyn mamuysquisa obaque maquy[-]
ía, umpecado apquynuca mhahacathy zyn nyn[-]
ga, nga banaíanhyspqua umquyzinga umga˰nga, xis[-]
ypqua mumpecado zonuca umquynûca, umguquy[-]
nûca, umchisyzac, muyias, umquys achanynga um[-]
sieszinza, umfanzinga; umpecado atybe umchí[-]
synan pecado amuia gue umquysqua, nga xis

[quíhichan ]

quíhichan Confesar umquyza: ˰yc geuc˰ua ipquan ˰amas
qua: xis ipquan, Díos obaca chuenza guhaica,
umquy mpquaca aapqua aguzinga umzinga nga
umguaque atabe chuenza muhẏsynzaz ys um[-]
quynan aitaz umguquenan, comhaquybique
umquynan pe˰rdonar umzìnga =
Íeo ficaz aquyn Confesar umquy. quanto tiempo a
que te Confesaſte[?] =
Quaresma, zhys mieca zoca mana Confesar, um[-]
quyoa, Confesaſte la quaresma pasada[?] =
zocam uon Confesar umquyoa, Confesaſte aora dos
añoʃ[?] =
Zocamin, muhcan, hyzcan, tan &.a aora 3. 4. 5. 6. =
Pecado maquyia, maguza yquy masunoa yn[-]
xie Confesar, umquyioa umpquyquyz quy umta[-]
oa, los pecados que abeis hecho dho e ymajinado
hacer abeislos traido a la memoria para Confesarloʃ[?]
Pecado maquyia quichana umpquyquyz athy[-]
zhensua por aber hecho pecados os duele El corazon[?]
Chibu: sa, chipaba Jesuchriſto Cruz fiſtac abgy
zacucua, chie azonuca, suetiba abayaquy chigu[-]
ene: nga chipaba Jesuchriſto chisan abgy quycha[-]
na, suetiba huina fac chiabta; nga achutaquy
chiabganga, chisan xis abquy quychana, chi-
paba chi Díos caguene mpquaca chipecado
boza ahocoguaica chíbquyquy chana chipquy[-]
que zatyzynynga. anteʃ que nueſtro ʃeńor Jesu[-]
chriſto murìera en la cruz todos nosotros eramoʃ
esclauos del demonio y porque Chríſto murio

[Por_]

136

por noʃotros nos saco del poder del demonío
y nos hiço sus híjos y porque hiso eſto por noʃotroʃ
y ser nueſtro Díos y seńor nos a de doler El cora[-]
zon de auerle enojado con nueſtros pecados =
Zeca, maquyia, maguza, yquy masunoa nsie, chac
uzu: umsienzínga umfanzinga, pecado atybe, um =
puynaganan, um uzacan, umfisca aguaianenga.
ea pues, deçíd los pecados que aveis hecho, dho, y.
pensado: no tengais míedo, ni uerguenza: porʠ
sí dejais de Confesar, algun pecado mortal, ʠ ʃe os
acordare; vueſtra alma se condenara =

[Primer mandamiento.][1]

Chiguaia ʃanta yglesía, quisca guisca chi huc gues[-]
ca ocasac, umgusuoa. Lo ʠ nueſtra madre, La Santa
ygleçía haçe dize, y enseña desis uos ʠ es uerdad[?],
Zaita mi guecha, mi guexica, hizcatobaquyia um[-]
mocanuoa, com umquysuoa. ʃabeis haçer las he[-]
chizerías que vueſtros tíos y abuelos haçían antí[-]
guamente o las haseíʃ[?] =
Vmguaque zaiunan, tybarague, fucha chu, oscaio[-]
tu, iusuca, abgynyíoa abgyz hynyioa: chi chiba um[-]
gaoa com, mipquabe zagueza caganan, mipquauaca
azasinan, um mistynyngaoa, com um miſtyzhin[-]
ga oa. xis uaca oscaiotu, fucha chu, umtyoa. quan[-]
do eſta algun pariente vueſtro enfermo mandaíʃ
a algun bíejo, ʠ masʠ haio, o tome tabaco, para uer
si morira o sanara El enfermo, o mandaís que hagan
eſto para ʃauer si allareíʃ lo que ʃe os a perdido[?] _
vm isuacazana, sas micaca miguza quisca um[-]
chuta umtyus amnes amosua. quando paris, man[-]

[daís]
  1. En este lugar parece empezar el primer mandamiento y por ello hemos colocado este título que está ausente en el original.

dais que lleuen vueſtros híjos a lauarlos como ha[-]
çian vueſtros passados[?] =
vmuysuoaz aguaiana ocasc umgusuoa. Creeis en
ʃueños =
ʃumygui zaconan sunemoque zharintez aina
ui chemsiez xchanga guesca xchaba com ichu[-]
ta zubatan biza abgyioa ʃiquachas aquynsuca
umgaoa. quando llora la tortola Canta El uiche[-]
ro, y la lechuza de noche Creeis que es para moriroʃ
uos o alguno de bueſtra caʃa[?] =
Suetyba chequy bohza umcubunuoa, nga, ys acubun
ocasac umguquyoa. aueís hablado Con algun mohan
dando Credito a lo ʠ diçe[?] =
Chunsuaguia aboza umcubunuoa ipquabe aboza
umchioa, nga, sis guaca nyia com chuecuta,
ba, amuys umnyoa com umzaoa. aueis habla[-]
do Con algun ydolo pídiendole alguna coʃa y pa[-]
ra eʃo abeisle ofreçido plata o esmeraldas, o aueíʃ
ayunado[?] =
Cuza fiba ípquabe ocumnyoa. aueis ofreçido algo
al guracan[?] =
Sua chie faoa, Dios gue umpquyquy zecamíoa.
El sol Luna Y eſtrellas aueislas juzgado por Díoʃ[?]
Ipquabe chibchazhum, Bochica, suetyba aquymu[-]
y miguecha míguaia hocagaia mue ocasac um[-]
gue oa, Las Cosas ʠ los miníſtros del demonio en[-]
señaron a vueſtros antepaʃados Creeis ʠ ʃon uer[-]
dadeʃ[?] =
Chyquy, Dios, aquymuy, mi hoc aguesca ocasac

[umguoa]

137

umgucoa. Lo ʠ os enseńaron los miniſtros de Díoʃ
Creeis ser uerdad[?] =
vm pecado mafie quichana Díos sis íchubia
fiſta btazinga, umpquyquy tena, yquy umsunuoa
porque tengais muchos pecados aueis pensado en
vueſtro Corazon que no os los perdonara Díos[?]
Chie cupqua cíelo quy chinazínga umgaoa chi[-]
bgynan chi fizca nxie abgynga com zoque anã[-]
ga chicaba com guia caganga. aueis dho noʃo[-]
tros, yndíos, no íremos al çíelo porque en muri[-]
endonos, nueſtras almas tanuien an de morír
o se an de ir al paramo, y haçerse benados o hoʃos[?]
vmguaquez abgynan zaita cuhuca aguhaia
nymy umquysuoa. quando se muere algun pari[-]
ente vueſtro haçeisle las onrras Como hasían
vueſtros antepaʃados[?].

Segundo Mandamíento =

ienza

Díos fiſta com Cruz fiſta baquy zagoca jurar
umquyoa. abeís jurado El nombre de Díos en uano[?]_
iemza jurar umquyoa. aueis jurando Con mentira[?]_
yca fícaca jurar umquy. quantas ueçeʃ aueís jurado[?]
Juſtiçia obana ˰ienza quy zagoca jurar umquyoa. aueíʃ
jurado Con mentir[1] delante de la juſticia[?] =
Muysca atebe juſtisìa obana iemza jurar maquyía
umtyoa. aueiʃ mandado alguno que jure con men[-]
tira delante de la juſtiçía[?] =
Ýemza umpaba fiſta umguaia fiſta com umchuta
fista jurar umquyoa. aueis jurado por vueſtro

Padre
  1. Creemos que lo correcto debió ser "mentira".

Padre o madre o por vueſtroʃ híjos Con mentira
Dios fiſta ipquaue cho zy bquy zínga z ynyíaze[-]
ma ozínga íusuca guenaz ymizinga guhaía hycha[-]
quez ybzazinga umgaoa. aueis jurado de no haser
bíen de no preſtar dinero, de no uisitar enfermoʃ
o enterar muertos[?] =
Vmguaque um soque chuenza guhaica umquyn[-]
ga, jurar umquyioa, aueís jurado de haser algun
mal o dańo a vueſtros proximos[?] =

Trsero[1] mandamíento

Domíngo fieſta ubaca miʃa ys umtaoa, com ys guaca
umchosua. aueis dejado de oír míʃa los domíngos y fiéſtaʃ
o abeis trauajado en ellos[?] =
Chyquy sis fíeſta ysoa pqupqua fieſta gue abgana
ys ubuca miʃa ys umtaoa com choc umquyo =
En laʃ fìeſtas que el P.e dìse ʠ ʃon fíeſtas de yndíoʃ,
aueiʃ dejado de oír miʃa o aueys trauajado[?] =
Ygleçía tyna miʃaz angusquana quycana um[-]
guqueoa. míentras ʃe dise míʃa aueiʃ parlado en
la ygleçia[?]
Ígleçía tyna muysca atybe umguoa com umtyh-
quaoa: aueis muherto o herido alguno en la yglesía[?]
Ígleçia tyna fucha atube aboza um mioa com abas
umzyquyoa. aueis Conosido Carnalmente en la y[-]
gleçia alguna muger, o aueis deseado haserlo[?] =
Quaresma atube Confesar ys umtaoa: aueis deja[-]
do de confesar alguna quaresma[?] =
Viernes quaresma ínguequa nauidad uígilía

Pasqua_
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Tersero".

138

Pasqua Resurrecçíon Vigìlìa ínxie yunar umquyoa
aueis ayunado los viernes que ai en la quaresma y laʃ
Vígilias de nauidad y Resurrecçion[?] =
Chyquy ígleʃia tyna um ubana míʃa abquyna guas[-]
gua sue cabgana bendita agua umgec abtana sie sue
caguequa umgec abtasqua ynga ynaía azonocua íglesía
tyna chyquy quisca umuquana ˰chazanyoa. lo que el pa[-]
dre hase en la yglesia, delante de uos Como es desír míʃa,
bautisar niños, echaros agua bendíta y otras coʃaʃ
aueyslas despresiado[?] =
Jesuchriſto aoba auquy Cruz insie chíguaia Virgen
aoba auquy umuquana zanyeoa. La ymagen de Jesu[-]
chrísto, La Cruz y las ymagenes de la Virgen nueſtra
ʃeñora y de otros ʃantos aueislos[1] tenído en poco[?] =
Misaz fien íangusquana uimioa, aueis entrado
tarde a míʃa[?] =
Mísaca vangelio ypquana uimioa. aueis entrado
en miʃa algunas ueses despues del euangelio[?] =
Yca atybe Comendero umpquaca Corregídor mpqua[-]
ca chyquy mpquaca uchasa um chubia muexca
mpquaca misaz ys umtaoa. aueis faltado algu[-]
nas ueçes de misa por miedo del encomendero, del core[-]
gídor, o del padre o por deuer algo y no pagarlo[?] =
Yca atabe umgimqua umchísuoa maguezan os ma[-]
zenga mpquaca maguezan mísa cumhuzaoa. aueiʃ
dejado de uenír algunas ueʃes a miʃa por no tener man[-]
tas que poneros[?] =
Yca atabe miusuquan mpquaca miʃaz ys umtaoa,

aveíʃ
  1. Creemos que lo correcto debió ser "aueislas".

aueis faltado algunas ueçeʃ a la miʃa por eſtar
enfermo[?] =
Ys miusuquana miʃa mnyquazana, pecado cumgu[-]
queoa, pecado cumsunoa, y quando eſtauas malo
que no oiſteis misa pensaſteis quera pecado[?]_
Consertado cumguen umpquaca baqueno cumguen mp[-]
quaca mísa quy umhuzaoa: por ʃer Consertado aueíʃ
dejado de uenir a míʃa[?] =
Mue aquynza mpquaca mpquyquy magueza mpqua[-]
ca miʃa z ys umtaoa. por no poder mas y sín culpa
vueſtra aueis faltado a la miʃa[?]_
Nga ynacan ys umtana aquynzan mpquaca um[-]
pquyquyn maguezan boz, umpquyquy gue cumgucoa.
y faltando entonses por no poder mas y sín tener cul[-]
pa pensaſtis que era Culpa vueſtra[?] =
Iusucua fon umzona mpqua ca misac umhuzaoa;
por eſtar Con algun enfermo no ueniſtis a misa[?]_
ʃis um quysqua bohoz iusucua fon umzon bohoz,
mue chanyque miusucua bohoz, umchana, um[-]
gib˰mqua, maguezan bohoz ma siruir maquy umquys[-]
qua, umpaba um mabtasquaza bohoz nga ynaca,
misaz ysumtana, mue umchubia c agueza, pecadoc
umguzinga, pecado yque umsuzinga mue um[-]
huinia pecado c umgu que na, pecado umquysqua
zananquam. hysy pecado cumin umquysqua
quando eſtais de esa suerte ocupado aconpańando
algun enfermo o que uos lo eſtais o quando no teneíʃ
manta ʠ poneros o sois Consertado y vueſtro amo

os ocupa.

139

os ocupa, no es Culpa Vueſtra El faltar a miʃa
y asi no jusgueis que lo es porque si lo jusgais areíʃ
pecado mortal aunque no lo sea[?] =

quarto mandamíento =

Vm Paba umguaia mue umquyia mue xhica
yn ma muysquisa achie umquyioa. aueis hon[-]
rrado a vueſtros padres y a bueſtros mayoreʃ[?]
vm paba umguaia pobre cagana #[1] nezyca mina
maca tyzhynoa yie osezhenga nxie hocumneoa.
Eſtando vueſtros padres pobres o enfermos os a[-]
ueis Conpadecìdo de ellos y Remediadoles ʃus ne[-]
ʃecidades[?] =
Vmchuta umbosquaoa nxie chuenza guhaica
abquynan yquy umsisuoagosua. quando vueſtroʃ
hijos o criados hasen alguna coʃa mala Reprehen[-]
dislos[?] =
vm chuta umguasua utrinasicas umchysyoa,
nga quichana sa umchuta atube sue cagazaoa
aueis eʃcondido vueſtros hìjos que no salgan a la do[-]
trína, y por eſto teneis algun hijo sin bautisarijo sin bautisarijo sin bautisar[?] _
Muysca atebe izhysmiſtyna fucha aboza acu[-]
bunsucana achue umgaoa com ubianga um[-]
gaoa. por uer vueſtro proxímo ablando
Con alguna muger dijísteis que seria su mançeba
o dijiſtis que era ladron[?] =
vmpsíqua umtybarague. apquas chyquy sue
achiez umzaoa. aueis tenido rrespecto a bueſtroʃ
Casiques y Capitanes y a los saçerdotes y espa[-]
ñoles[?] =

quinto =
  1. Texto tachado e ilegible.

quínto mandamíento =

Vm guaquy bohoza, umgensuoa um mínagoa um[-]
caqueoa. aueysʃ os enojado Con vueſtros paríenteʃ
rrenido[1] o peleado[?] =
Ficoa fique nzaoa. bchahanoa. fue poco o mucho[?]
Muysca fiqua bohoza mínago. Con quantos aueis rreńido[?]
Vm chihica boza umgẏí vmubso um quñada mína[-]
go. aveis rreńido con vueſtro suegro o ʃuegra Cuńa[-]
do o Cuńada[?] =
Vm chihica vmgyi boza um mínagoa. aueis rre[-]
ńído Con vueſtro híerno o Con vueſtra nuera[?] =
Vmguaca vmgeca minago. aueis Reńìdo Con vueſtro
hierno o con vueſtra nuera[?] y si fuere muger =
Vmguaca umchasuaia um Cuńado umgeca abo[-]
za minagoa. aueys Reńído Con vueſtro suegro suegra
Cuńado o Cuńada[?] =
Vmgui boza umcaquyoa. aueys peleado Con Vueſtra
muger[?] =
Vmsaoa boza. Con Vueſtro marido[?] =
Muysca atebe muhu cauaicansuoa. aborreseíʃ
a alguien[?]:
Cha atube com fucha atube umguoa com um[-]
thyquaoa. aueys muerto o herido algun hombre
o muger[?] =
Muysca atube muhcauaícansuca mpquacanga
abgybe umgaoa. por ʠrer mal alguna perʃona a[-]
ueisle desseado La muerte[?] =
Mue chanyca nga zibgybe umgaoa. aueis os
deseado a vos mismo la muerte[?] =

Muysca

  1. Creemos que lo correcto debió ser "rreńido".

140

Muysca umíecazona guan umtaioa guaca =
hízcatoba miotuoa com sisguaca muyía ípqua[-]
ue umquyoa comyquy umsuneoa. Eſtando vos pre[-]
ńada aueís tomado algun bebediço o hecho algo
para mover la Criatura o aueis deseado hacérlo[?]
Muysca um guioa uaca hizcatoba hocumnyoa
com hocum nynga umsuneoa. aueis dado algunas
yeruas venenosas a alguien para matarlo, o dese[-]
astis hacerlo[?] =
Vm saoa uchas afucha aca baquynenga mpqua[-]
ca hocahuaícanynga ûaca hizcatoba hocum[-]
nyoa com nga hochumny umgaoa. aueis dado
a Vueſtro marido alguna yerba, para que auo[-]
rresca y oluide alguna muger o aueis deʃeado
hacerlo[?] =
Muysca atube boza minago quichana aboza
um cubunzac agoa. por auer rreńido Con algui[-]
en aueisle quitado la habla[?] =
Muysca achuencha[1] uaica mhasquyia umboza
acubonio com perdonar macabzioa um muys_
ahuquyna puena umboza zecubun zînga perdo[-]
nar zebquyzínga zebgynan zefizca gue um[-]
boza acubunynga. uiniendo alguno ʠ os[2] hecho
mal a hablaros y pediros perdon aueis dho an[-]
da que no quiero ablar con uos quando me muera
ablara Con uos mí alma[?] =
Muysca chuencha[3] uaica ys maquyía aboza per[-]
donar um chioa. aueis pedido perdon a la perʃona
que uos hiçiſtis algun mal[?] =

[seſto =]
  1. Creemos que lo correcto debió ser achuenza.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "os ha".
  3. Creemos que lo correcto debió ser chuenza.

El sexto mandam.to

Mançebado cumguynuoa[1] . eſtas amançebado[?]_
Fícazaquyn mançebar cumguene[2] . quanto temp[3] a que
eſtas amançebado[?] =
Fucha fioa aboza ummioa pecar umquyoa, Con
quantas mugeres aueis pecado[?] =
Ata ata achc, achc ycaficaqua aboza pecar mquy
quantas ueʃes aueis pecado Con cada una[?] =
Ycabicaca abas umzequeoa umpquynía aga. quan[-]
tas ueʃes las aueís penʃado y deʃeado[?] =
guasgua fucha sacha caza[4] za[5] um mioa. aueis pe[-]
cado Con alguna donçella[?] =
Fucha atube boza umioa umuaque umsoque hyuy[-]
cha caguequaba umgyium mioa, aueis pecado
Con alguna muger que ʃea vueſtra tia vueſtra nue[-]
ra o vueſtra parienta[?] =
Afucha asaoa caguequa asaoa magueza aueíʃ
pecado Con alguna Caʃada o soltera[?] =
Vm Comadre achuta sueque magaia Confirmar
maquyia pecar muyganoa com xis um aisado
boza um mioa com abas umzequyoa. aueís peca[-]
do Con Vueſtra comadre o aijada de bautísmo =
o Confirmaçíon o aueislo deʃeado[?] =
casar cumguenuoa umgui zaguenua ʃoíʃ ca[-]
ʃado =
Tomaia bohoza um mioa: mue umguspqua
cha bohoza um mioa. aueis pecado con algun
animal o Con otro honbre Como uos[?] =
Fucha atube miſtynan com umpquyn

[agana]
  1. Creemos que lo correcto debió ser cumguynua.
  2. Creemos que lo correcto debió ser cumguenua.
  3. Creemos que lo correcto debió ser "tiempo".
  4. Creemos que lo correcto debió ser cha amucanza.
  5. Creemos que lo correcto debió ser boza. Más exactamente bohoza.

141

agana mueta bohoza chanyquy umfuche nuoa.
Viendo alguna muger o acordandohos de ella aue[-]
ies tenido poluçion Con vueſtras proprías manoʃ[?]
Vm muysuo umfuchi nuoa. entre ʃueños aueíʃ
tenido poluçíon[?] =
Vm quybue muy umgaypquana ys muhca a[-]
chuenoa com umquybza cuba fucha atu[-]
be umpquynagaoa. despues ʠ despertaſtir[1] ,
os holgaſtis de esso o antes de dormir pensaſtis
en alguna muger[?] =
Vm pecado fucha abohoza magana umpquyn
agana um chueneoa, com, umguaque boza um[-]
muyhtysua. quando os acordais de vueſtros pe[-]
cados carnales os aueis holgado o aueislos conta[-]
do a vueſtros parientes[?] =
Cubun achuenza guaica yquy umguqueoa
aueis hablado palabras disoneſtas[?] =
Fucha atube aboza minga guaca ata umio[-]
queoa a quicha umzanoa cm aquyngua c um[-]
taoa. aueis apretado las manos o pisado los píes
de alguna muger o aueisle tocado la uarba[?] =
Vm chuta ba com umbosquaoa oa umguena
mancebar cagueno um mucansana yquy
muys mina gosquazaoa. aueis Consentido
a vueſtros hijos o críados amançebados en
vueſtra casa[?] =
Arcaguete quyquy umguenua. aueis çido al[-]
caguete[?] =
Vm guin xíe um chuen xie, atuca umguena

[mibizi-]
  1. Creemos que lo correcto debió ser "despertaſtes".

mibizineoa, teneis a vueſtra muger juntamente,
Con bueſtra mançeba en vueſtra caʃa[?] =
Vmguiao bana umchue aboza umquybuysuoa.
delante de vueſtra muger, dormis con vueſtra man[-]
çeba[?] =
Vm chue boza umquybuynenga mpquaca umgui
achuue: muys umtycoa com umgui asquisa a-
quybuysuoa. por dormir Con vueſtra mançeba
dejais que Vueſtra muger duerma tanvien con su
mançebo[?] =
Vm saoa booza atuca umquybuysuoa. dormíʃ
Con Vueſtro marido[?] =
Vm saoa aguaque huizine abooza um mioa.
aueis tenido parte con algun pariente de vueſtro
marido[?] =
vm gui agua que huìza abooza um mìoa. aueíʃ
pecado Con alguna parienta de Vueſtra muger[?]

Septimo mandamiento

ipqua atabe um mubíaoa. aueis jurtado algo[?]
Vm buchugosquana umgua que agotaque umtaoa,
L, umcusquana mutysucana umgua quez agota
umnyoa. quando Comprais o uendeis engañaíʃ
a vueſtros projímos[?] =
Naípi umquynan puma umgeinan ys abooza,
naípi maquísca puma mageisuca agotaque
umtaoa. quando jugais a los naípes o tirais a laʃ
pumas[1] aueis engańado aquellos Con quien Jugaíʃ[?]
Maepqua, maguaca ma mubia epquague hoc u[-]
mnyoa. aueis rretenido lo que hurtaſtis[?] =

[maepqua =]
  1. Quizá hace referencia a las 'pumas' o 'frutas' de un árbol.

142

Maepqua maguaca zmahiſta umhuínoa com
epquague hoc um neoa. Lo que se pedio[1] j allaſteis teneís[-]
lo en vueſtro poder o aueislo dado a cuyo es[?] =
Vm nyía amaona ys uaca aieta um chioa. aueíʃ
pedido logro del dínero ʠ os an pedido preſtado[?]
ipqua ue um mubianynga umpqueque z amioa
aueis deseado hurtar alguna coʃa[?] =
Iglesia epquague mubíaoa com ummubianen[-]
ga umpquequyz amíoa. aueis jurtado algunoʃ
vienes de la yglesia o pensado[?] =
Íglesía epquague chyquy guen suza chyquy ahuina.
guequa com arropa nchuioa ohuca abnynan
um mubiaoa. las coʃas de la ygleçia ʠ eſtan en caʃa
del padre y en su poder o la rropa de la yglesia que an
dado a labar La aueis hurtado[?] =
íglesía tena muysca atube afoi sacate chana foi
apquapqua achine mubiaoa. dentro de la yglesía
aueis hurtado alguna manta de algodon o de lana,
ʃombrero o camisseta de alguno[?] =
Sue achoquy umquyioa guaca mpquaca cuca
muhcabnynan muysumtaoa. auiendo rreçiui[-]
do paga de algun espańol para trauajar aueíslo
dejado de hazer[?] =

Octauo Mandamiento =

Muysca atube muyngua, yn mzyquyoa. aueiʃ
leuantado falso teſtimonio alguna perʃona[?] =
Vmgua que aieca angusqua mmnequana uchasa,
ys manequaoa umguquena ys manequaoa ach[-]
quìsa umguque com yquy umgyioa. auiendo

oido de
  1. Creemos que lo correcto debió ser "perdió".

oido desir algun mal de vueſtro proxímo, aueìslo
Contado fielmente o aueís ańadido de maʃ[?] =
Maica, maíſta com muysca ta ahuquena muhu[-]
cu choa. Contais uìdas agenas o holgais os de oirlaʃ
Contar =
Fucha muysca abooza pecado mgana mpquaca
vmchiegosqua. aueis os alauado de auer pecado
Con alguna muger[?] =
Sue ba com psihipquaba um booza ami mpquaca
mchie mgusuoa. os abeis alauado de que algun es[-]
pañol o cassique llego a uos[?] =

Noueno mandamiento =

Magui machuta ybas mzheque oa. aueis deseado
la muger o híha agena[?] =

Deçimo mandamiento =

Vmgua que anyíaz afuta abas umzequyoa. aueis
deseado la plata y haçienda de vueſtro proxímo[?]
Vmguaque umsoque anyia zaguene quíchana
umpquyque zatyzhynsuoa com abas Vm zyquy[-]
oa hychangaue yspqua zmiſty umgaoa. os peʃa
de ʠ vueſtro proximo tíene muchos dineros o
quisierades ʃer rrico Como El[?] =

[Preguntas posteriores a la confesión][1]

Xis pecado pquynuca Confesar maquyía fhiſta[-]
ca um pquyquyz athyzynʃuoa. os peʃa de auer he[-]
cho eſtos pecados[?] =
Banaian um Paba Díos, seruir umquynga um[-]
gasoa. proponeis el seruir a Dios de aqui adelante[?]
Vm pecado hyscuoa. no tienes mas pecados[?]_
Amuìa ípqua atabe umpuyn agasuoa, acuer[-]

[darte]
  1. En este lugar empiezan las preguntas generales que se hacían luego de tomada la confesión; y por ello, colocamos este título que las separa del décimo mandamiento.

143

daſte de otra coʃa[?] =
Ípqua atabe mhaca bhaquynzingaco, míra no
se te oluide algo =
Xis zocamata fiſtaca xis umquynga, eſto a[-]
ras eſte año =



[Exhortación al penitente][1]

Chuencha[2] guaíca maquía[3] maguza, pquynuca
Vm pquy˰cnûc, choquy: ynga Vmpaba Díos obaca
vmquy mpquaquy, vm consucas vminsucas, Confeʃar
vmquynan, a apqua aguzínga. ys quihichan gue,
achuta Jesuchriſto, chiganêca abtyu: nga, aeba
booza, chie ámhizcaíoa; nga sue tiba[4] aetan faquy, chie
amaíoa ahuquy hyscaguen mpquaquy, ísu, cosu; yn[-]
ga umpecado aapqua aguzinga, yquyzíu. Vm paba
Díos ahycazhiu[5] : chíguaìa ʃanta maria: ynga ys
booza arrosarío rreçar quyu. umpquyquy zonuca,
hoquy nyu, hisquy umquynan çîelo na umquyqua[6]
zaguenynga. yna gue Santo pquenuca apquypqua[7] .
ynga sis quypqua vm myſtyíoa: Diosz perdonar
mabquyíoa, ípquatabe chuenza muysca atabe mhas
abquynan perdonar quyu: nga, mue muysca ata[-]
be chuenza guaicaz: ys umquynan perdonar
zhiu[8] : vmmnequaoa[9] .

[Sermón del pecado original][10]

Chibu ysca, miha c chaguinga, choc mi mny[-]
pquanynga co. chie chigue Díos, muyscac agaza
cuhca cruz fihìſtac zosa íanzacuhca, chisan

ab[gy]za,
  1. Hemos colocado este título para indicar que en este lugar comienza la 'Exhortación al penitente', similar a la que trae la gramática de Lugo en el folio 156 recto, pero con algunos descuidos y variaciones ortográficas.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Chuenza.
  3. Creemos que lo correcto debió ser maquyia.
  4. Creemos que lo correcto debió ser tyba.
  5. El imperativo del verbo -zisqua, -es decir ziu-, aparece en este lugar escrito con el dígrafo 'zh', tal como lo hace Fray Bernardo de Lugo, lo que podría indicar que esta 'Exhortación al penitente' fue tomada de la obra del Dominico.
  6. Creemos que lo correcto debió ser umquypqua.
  7. Creemos que lo correcto debió ser aquypqua.
  8. Ibíd.
  9. Creemos que lo correcto debió ser vmmnepquaoa.
  10. Hemos colocado este título para indicar de manera aproximada el asunto principal del que trata el texto que está a continuación.

abgyzacuca muysca fisca atuca nohocan, çíelo
c anaza guatyquyca, hata choin cague qua zasaìa[-]
nza. Vanysc agueza guasgua íngue zunga fizcasue
caguenan, batisar, anquys, yna can guas guaz
abgynan ubtas çíelo c zosaiansuca, apquas sue,
cuhuma choc aguequa, pecar achubia maguezac
abgynan, guaty quycac anasqua. ʃasia ys que
agueza Santo cuhumin caguensan, ʃanto abra[-]
ham ʃanto david nohocam çíelo canaza afi[-]
zca chiuc puyna quyca canta miquysens ipqua
mpquac çíelo canazane mibganga, sa míhac_
chauza choc mì mny pquan nyngaco. ʃasia çìelo
magueza, quyca ua magueza, ʃie magueza fiua
magueza, muysca magueza Dìos apuys azas_
çielo quycaua, cubun ata zaguquy nan abquy.
ynacan muysca atuca nohacan muysca ata[-]
bie magueza: apquas muysca atan abquy: adan
guy ahca: aguicaguequa, fuchanxie: Díoʃz
han ubin abquys abzyquy. guahaío que sís_
muysca agota cabta ys mpquaque pecar ata
cumin abquy, chie chígue Díos, sis pecar adan
quyia mpqua ca ahocoguaícan mague, amis[-]
tyzinga cuhucagas, paraíson uaca btas, abía[-]
hase: nga chie muysca azonuca adan achutac
chi guen mpquaque, sìs apecar, chìmuymy.
ys pecar origínal nguisca, mpquaque chi[-]
paba Díos muyscaz agazacuca, fisca atuca,
çíelo czosaianza. ʃanto cuhumìn caguensan
guas amìsqua, ys pecar original, muysca

[cunga]

144

cunga magueza mpquaca muysca azonuca
hatan quysasan nohocan yspecar abcuquys aquy[-]
nzínga. Díos chuta hata misericordíoso, cuhumin-
c aguen mpquaque aquysyns hchan muysca
c zeganga, apecar zebcunga, muysca íntac peni[-]
tençia zebquynga abga muyscac zeganan, chonga
guahaiquin choín zemiſty, chonga: çínco mill
y tantos azotes chaguity, chonga Cruz fistac
chanza chonga: bgy: hysc zebganan, Chriſtiano
muysca, choc aguenan pecado cuhuma, mortal,
nguísca z abquyzanan çìelo c ananga, pues ʃe[-]
ñor Díos mio ma Díos chanyca cumgueza oa
hcha Díos gue, paba Díos Dios espiritu santo
booza umchie atucanzaua, ysquy gue: perʃsona
mica ganeque mue perʃona amuia cumgezaoa,
ocanxínga perʃona amuia c zeguenegue,
Díos nguitynyngac agueza Díos nbgyngac
agueza: ysquy aguenan iahacoa muysca en[-]
tac penitençia umquynga be íahacoa, mangui[-]
tynynga be Caſtigar manquynga be Cruz fiſtac
manzanga be, mangunga beha misericordioso
cuhumin c zeguen muyian aganga mpqua[-]
ca muyscac Jesuchrìſto zabga =

[Sermón sobre los sacramentos de la Iglesia][1]

Ys oa sis mímnyniquaoa[2] : chie chyque sina
ígleʃìa tena chiquisca, chiguisca, mibchibyny[-]
ngaco: apquas choc yquy mibsunynga chien
Díos tyugo, mihuc chíbgasqua, ipquabe
fien chíbquysqua mifizca achuenioa çieloc

mínanga
  1. Hemos puesto este título como referencia del texto que sigue a continuación y con el cual termina el manuscrito. No obstante, hay que advertir que a pesar de que los sacramentos de la Iglesia Católica son siete, sólo son explicados aquí cinco: el primero es el Bautizo, el segundo es la Confirmación, el tercero es la Penitencia, el cuarto la Eucaristía y el quinto la Extrema Unción.
  2. Creemos que lo correcto debió ser mimnymquaoa. Más exactamente mimnypquaoa.

mìnanga mpquaca: qhynzona batismo Sacra[-]
mento chibquysqua: batismo Sacramento ípqua
vzcoá[1] ? ys yn chyquy, vasgua, ʃiez agena zabi[-]
aʃquana, ʃis cubun agusquan mue zemosqua,
ego te baptiso ico ín nomíne &.a[2] [3] ʃis bauptismo
gue Sacramento apquanuca ganêca, bauptíʃ[-]
mo quhynzona suzague, hata choingue, chaona,
miguzínga co sis Sacramento maguezac, çíelo c
mibganazínga[4] , guaty quyca, çíelo etaquynzos mi[-]
anzinga. Chípaba Jesuchrísto apoſtol ca sic
aguque: ys oa quhycas miasaìa, muysca apqua[-]
nuca doctrina chriſtiana hoc miagaia, suec_
miagaia abga; muysca Díos Creer abquynan
ʃuec aguequanan, Díos tyugo choc abquynan
abgy ípqua nan, çieloc zos aìanynga; Creer ab-
quyzasan afizcaz aguaianynga fierno Cantan
ga abga. uchas ʃacramento apquanuca ganyê
sis Sacramento aquhyca gue. Chriſto abgym[-]
pquaca huychimioa çielo squyrs aiane yna[-]
can chriſtiano choc aguequa Díos huìn hataca
ahuiz nynga. suec angazanan íglesíac huía
mizinga ʃacramento atabe hoc annyzin[-]
ga: nga, çíelo, guatyquycac anangaz ubucaz_
aquynzinga.
Amuian zona Sacramento, ysyn Confír[-]
maçíon gue: obispo chiquíguana, Chrisma
boozac abzas ˰yc amoses, Cruz oque abquysquan,
sis Cubun zaguequanuca: Cruz oque booza
oque man bquysqua; Chrisma booza huize-

[suca]
  1. Creemos que lo correcto debió ser vzeoa.
  2. Tr. "Yo te bautizo _____ico, en nombre, etc".
  3. El sufijo '-ico' posee en español un valor diminutivo y/o afectivo en Andalucía, Murcia, Aragón, Navarra y varios países de la América Media, entre ellos Colombia (DRAE, 2003).
  4. Creemos que lo correcto debió ser miêzanazinga.

14[5]

suca, mue Confirmar bquysqua: ẏnague, sis_
Sacramento zanquy = chian chriʃtiano chia[-]
guequa Confirmar chianquyna suec hata
zona chiga: batisar cuhuc chiguenan Confír[-]
mar sa chiquinzac, uasgua ìnguezinga cuhuc,
îna can sue cíngue zînga chíguene: apquas_
batisar chianquys Confirmar nxie chiquina:
iesuec atazona, chiguene: ʃis nzona, ʃacra[-]
menton mpquaca, chimuysquyn chisene: nga,
suetíba obac chiuiaoa, pecado ca chibenan
zinga nzona, chiquynzaga: yquyguan chiman[-]
ga mpquaca, suetiba chihuiz abtasqua, yquy[-]
guan chimazinga, sis ʃacramento chi hoc_
annys chibzuque; nga yscan, suetíba, chuen[-]
za, guaica chihas abquyngo cuhuc[1] yquy absuns
abxy: abgana quan aquynzìnga
Amicunzona ʃacramento, chiquia chiuza chuen[-]
za caguequa, chipecado perdonar chían quioa, ys
yn confeʃíone gue: ysoa, mifizc que afiſta mibchiby[-]
na; pecar etaquyn míbquyzinga: suetìba míhuiz˰cab[-]
tazíngaco: pecar mìbquyna ie micuinʃ mipquycane:
ie fihiſtemi mi: ys opqua cabgas fierno omi antanga.
muysca machienza pecador caguequa, pecar achu[-]
bian abizens apquyquy, zauscanzac bgye ˰sasa nafirno
napquane, ynopqua abizens ai abcanga: nga, chi[-]
quhihícha machuenza caguequan mpquaca, pecar
chibquys chias aquynan; chuenza guaica chíquir
pecado apquanuca, chípquyquyz ycamis, chiquyn
agas choc yquy chibsuns, chipquy que ocanginga

[zatyhyzens]
  1. La última 'c' puede también ser interpretada como una 'a'.

zatyhyzens ocan xinga chicons, chyquy amuys
chipquans, pecado chibquynuca chígu quynuca
chyquy booza chiguques muian chibgas achan[-]
ynga, ban aían, amuiaca pecar chibquyzínga
chipquyquynuca chigunga, nga chyquy chiac
vza penítensia aguesnuca chibquys achanynga,
chígunga, ynaca uchitena absoluer chian quyna,
sis ʃacramento ianquys chibguque: nga ínaca
pecar chibquys chipquyque athyzenzaca, yban
chimizana, chíchque chísunzaca, Confesar chi[-]
quiaian quan umuys Confesar chibquyza cuhu[-]
gue; pecado yc bgyüquy ypquan #[1] amasqua,
chichque Confesar chìbquynan, Díos perdonar
chiabquynga nga opqua fihiſtan, chífizca cho[-]
íne, caguens apquyzẏnzinie apuyquyne: nga_
yscuo chiguenan chican çíelona Díos boza ha[-]
taca chichihicha choin caguenynga =
Amhycunzona ʃacramento eucariſtia gue ah[-]
ca; chipaba Jesuchríſto chanŷca achimuyn[-]
xie aeban xie, opquaz abizenucua, achie bo[-]
oze ahcaboze, çíelo nasa Cunuca, chyquy Con[-]
ʃagraçíon cubun zaguquenan, ostian athyquy:
nga síhic ʃantissimo ʃacramento nasucune,
chifihizca chican çielona, Díos huin ahuí[-]
zinica apuequyny, zocan pquynuca reçiuír
chiquinga caguene. chipaba Díos atazona, Díos
chanyca, chicuspquac amisqua: nga ys qui[-]
chan, muysca choine caguequa, upquy thyzyne
[pqu]ythyzine agot umchicana guesina abga

[xie]
  1. Texto tachado e ilegible.

146

xie zcuspquac mínga zubanza, amuysapquanga:
apquas, apecado booze qhyiamuis apquanan:
agachi, afizca, thone; yna apquan ʃacrilegío,
pecado, ata Cumin abquysqua; nga, ynaca, fi[-]
erno na masa anquynga; ynoca, asucuns, aga
ipquanynga =
Amhaz cunzona, ʃacramento ʃanto olio chahca,
exſtrema unçíon gue. iusuca apuycana, apecado
cuman xie inguy anguyzinga nxie chie epqua
epquan maza afizca pecado booze amuhezesa;
yn abguioa, hocan nysca, abgynan, pquy xio_
choc Díos teca apquanga mpquaca yxquicha[-]
na, ynanzasqua. abgyzinga na anquana, ys_
booze yngue pquyquyzyquy, aguynynga.

















Referencias