De Colección Mutis
Saltar a: navegación, buscar



Colección Mutis
Conjunto documental de lenguas indígenas americanas de la Biblioteca del Palacio Real de Madrid



Logo icanh.png


2012 - 2013



Transcripción

Vocabulario de la lengua andaquí (2)
Anónimo














Diego F. Gómez y Jennifer Torres














Manuscrito II/2912
Biblioteca del Palacio Real de Madrid

1

Andaqui.



Español.


Naqua, vel, naquini. Quien.
Naqua fifiquani[?] Quien te llama?
Naqua niuquani[?] Quien cozina?
Naqua nimaquani[?] Quien muere?
Naqua niquaquani[?] Quien mata?
Ychuyzi[?] Que?
Ychuyzi Kaquani[?] Que dices?
Ychuyzi Kazini[?] Que haces?
Ninga. vel, Ringa. l, Dinga. Yo.
Ricá. Tu.
Rihizi. Este.
Chihi. Aquel.
Guuhé. Otro.
Ricaxa. á vos, ó á ti.
Naquanei[?] Quien?
Jijyâ. Quien sabe.
Machichi. escremento.
Zega. Orines.

Ynsziza. Vamos.
Andagu buxiza. Vete breve.
Niyuche? Viene, ó há venido?
Daraguahê? Quiere casarse?
Quancaquehé? Como te há ido[?]
Uranquahé? habrá cozinado?
Buxibi firajichiza chiyayanca. voy á comer que tengo hambre.
Ninga firajichi. Yo tengo hambre.
Ninga finajuche. Yo tengo sed.
Jixe nanqueza. trahe agua.
Bacoxe nifsrrânquaza[1] . Dame chicha.
Jahá. Si.
Pará. No.
Fizajaquini. Para que.
Fizicaguani, l. hizani. Porque.
Quaquiha. Vení.
Quexihá. Anda[.]
Caxihé? Fuisteis?
Chiyazi. Comida.
Canenanque chiyazi. Trae de comer[.]
Cachiyá? Habeis comido?
Rica cachiyá? Vos habeis comido?
[2]
  1. El acento circunflejo se encuentra sobre la última "r".
  2. Sello de la Real Biblioteca.

2
Cachiyancá. No hé comido.
Bàcoxe hane? Hay chicha[?]
Quarichá. Bebe.
Quaziri szirani. Bebe mas.
Pará riszifigua. No quiero beber mas.
Careszerecá? Ya bebiste?
Quaxihá Ricá. Anda vos.
Ringa guabeaze nianda? Fuistes donde te mande?
Jeazi. Si fui.
Duazo. Platano.
Cantejoche= Piña.
Ynguize. Carne.
Firaxichi quanefʃran quane yguize. Tengo hambre dame de carne.
Firaxichi. Tengo hambre.
Ynszaxa caxini. Donde vas.
Guaquiriexiga. No te vayas.
Saqua[1] . No te vayas.
Nogo sexá jega. aguarda un poco[.]
Bizá canszani. que has hecho q.e te has tardado?
Miarazi fihuchini. Buelve presto.
Mixinehi. Perro.
Sani. Espera.
  1. También podría interpretarse como Sagua.

Sxaxini[?] Donde esta?
Jacóche. Harto.
Janũcaque. Grande.
Benaxa. Frío.
Jaxana. Llano.
Fizini? Que és?
Atachi. Por la mañana.
Quananqueha Jexé. Trahe agua.
Quananqueha Xifi. Trahe candela.
Quananqueha Xizi. Trahe Leña.
Quananquehá Bacuchiriszijachi. Trahe mazato para beber.
Bacoxe quananquehá riszijaxi. Trae chicha p.a beber.
Neñgui encaqué? Teneis pescado?
Pagá. No tengo.
Neñgihi choragea. Quiero llevar pescado.
Chiya nênguihi. Quiero comer pescado.
Quaxeba. Andá.
Quaque hà. Veni.
Boxeaba. Vamonos.
Nahachi. Ya és tarde.
Nahachi boxeaba. Vamonos que és tarde.
Coayá. Sientate.

3
Quafixijea. Levantate.
Soanza coaya. No te levantes.
Quini buxicá. No te vayas[.]
Chini caxini. Por donde vas.
Neñguihi= Pescado.
Nañguize. Carne.
Guacareare. Carne de Baca.
Guacaré. Baca.
Ovejani. obexa.
Taravnhé. Gallina.
Mixinehi. Perro.
Sziyuhé. Mono Chorro.
Dahé. Paugi.
Nangohé. Pava.
Ganguzixea? Me llevais?
Chiguaca huizana caraxini[?] Para que llevas ál chiquillo?
Quasze fasza rincaxa. Dexamelo donde estoy.
Canajizexa. Ayer.
Canafizecaquí? Ayer veniste?
Jahá najizequi. Si, ayer vine.
Jiexo. Batan.
Guajixi. Olla.

Batihi. Mate[1] [.]
Minchinaxo. Cuchara.
Anduazo. Platano.
Anduazo quananqueha juhazo
Chiyajazo.

Trahe Platano para comer.
Magixi. Comida.
Riszijaxi. Bebida[.]
Cafsrriaxi? Te olvidaste?
Nifsrrajigua. No te olvides.
Quajaga. acuerdate.
Bijiza. Corre.
Zeanbunacá. Cumbrera.
Nanqua gaqui. eres bonita.
Jinszizi. Sucio.
Raxinachihic. Anocheció.
Zancahaya. estan hablando.
Niyo aya. Ahi vienen.
Quihiza. Venî.
Inszijicora. Vamos á la Yglesia.
Inszirezara. Vamos á rezar.
Guanin Szigaquehé? Estas borracho?
Nanqua Kamimi? Estas contento?
  1. Esta palabra proviene del quechua 'mati', que significa "taza" o "calabaza que sirve para muchos usos domésticos" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997)

4
Neamakamimi. Estoi alegre.
Yazin Kaqui. Eres fea.
Unam kagaqui. Ya eres viejo.
Ninga yubi ricacoaxa fsrrane
janoza[1] joaza juexa riguanto ajaze.
Vengo á enseñaros la Ley de

Dios para que creais en él.

Rayo anca rabinãfiqua rizanta fi-

gua ricaquaxa cayara nunquizi

yáme chincueca riguaco.
No vengo á pediros, ni a qui-

taros: solo vengo á vivir con
Vosotros, mirandoos como á hijos.

Nejaszaqua, ninga figuaca. No me dexeis, q.e yo no os he de dexar.
Shunguaxe. Caldo.
Shoata. Callá.
Ruxuhihi. Tengo frio.
Guachijiza andagu. Entra presto.
Guananquea fizi. Trahe leña.
Paxá fizi. No hay leña.
Anduozo[2] Kaquij? Teneis platanos?
Naqua vnszaquaqua chiyaze[?] Quien me ha de cocinar?
Yza jazini[?] Para que?
Chiya jaze. Para comer.
Uranquahé? Si cocinará?
Pajá, ó pagá. no tengo, ó nó hay.
Andagu biquaza bacoxé. Haz presto chicha.
  1. La z también puede interpretarse como r.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "Anduazo".

Andagu quagua yazi firajichi. Cozina presto que tengo hambre.
Kariszina aqueé? [1] Sabeis beber?
Fifíza cachaháxa. Llama á tu Madre.
fifiza casiqueni. Llama al Cazique.
Andaguquirá. que venga presto.
Niyuhé? Viene?
Rayoahi. No viene.
Ychuizi nacini? Que hace?
Hijya. Quien sabe.
Quijra. Que venga.
Fichanará rajichi. Se fué á la Chagra.
Fichahé. Está rozando.
Kajihi fichanará? Fuistes a la Chagra?
Yffize caguachini? Qué topaste?
Ragua chanca. Nada hé topado.
Cabiyara chiyayá quique? Han comido el maiz los Loros[?]
Biguara chiyaya. Mucho han comido.
Quazira chiyaya. Todo han comido.
Yhiza raffi joanquini? Porqué no los espantastes?
Rizincaha. Si.
Chinizum quan caquehe? Teneis muger?
Chanca encaquehé? Teneis Marido?
  1. En el original reaparece el texto "Sabeis beber?". Lo hemos omitido por innecesario.

5
Jahá Chanca encá. Si tengo marido.
Chigua cancaqué? Teneis hijos?
Biszicuhini? Quantos son?
Nszãjini[?] donde están?
Chintá. Allá.
Szajaconi? Por donde?
Chinicú. Por alli.
Ringa riniqueazifsrraju quisziya. Yo vine aqui á enfadarlos.
Ninga janûzira guanca. Yo no te pido harto.
Chiguana zeani guabi. Poquito digo.
Bizazini? Que tanto?
Szcanje aguni guabi. Un poquito.
Bizejazini? Para que?
Choyaxazé. Para comer.
Nintihi. Se ahogó.
Szajani? Donde?
Coayaza rini. Sientate aquí.
Bujizá andagu. Anda presto.
Nunquizá veraýueja. Mira el conexo.
Nunquiza nunszueja. Mira el pexe[1] .
Ricaxa fijihé. A vos te llama.
Rajiza rihizi. lleva á este.
  1. "Pexe" es sinónimo de "pez".

Yojoaza. Carga este palo.
Kacô? Soplaste?
Ninaquá. No llores.
Cacazá naxinjuffi. Tira la chonta[1] .
Bichiza quazi. Medi bien.
Nuya chaé. Tengo miedo.
Nuya coá. No tengas miedo.
Naqua[2] náquiguani? Quien te trajo?
Ninquihí chazajahi naranquihi. Mi hermano me trajo.
Guatihi quaninʃirruanqua rizajahé. Dame un Mate[3] p.a beber.
Guago quaninfsrrua quani cajagua. Ponganme una muger q.e me cozine.
Ficaca neaszacohá. No me dexes solo.
Ninga xá quahea. Estate conmigo.
Riniquahe ziyaza. Aqui estaremos.
Ninquaca guabi. muy bien dice.
Quanca jehá sasza. laba la ropa.
Juasziza batonaffi. Laba los platos.
Neajumachi? Tienes pereza?
Guacaxu campin cague. Saber andar en barqueta.
Ziyozá quifi. Molé maiz.
Quaninanqua cogo. Hagan buen rancho.
Yazinisin jehé. Mucho llueve.
  1. Del quechua 'chunta' (DRAE, 2001), "especie de palmera de madera dura" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997).
  2. Hay una tilde sobre la q.
  3. Ver nota del folio 3 v.

6
Sizanquajehé?. Si lloverá?
Nizinxé. yá llueve.
Canchihi rearintihi. Truena.
Canchihi raquahi. Lo mató el rayo.
Lanazanca fsrrigua. eso no puedo decir.
Quazi mimi. mucho os quiero.
Nincaxa coaya. Vive conmigo.
Juantizica. Harto hay.
Zean jeagu bizincahá. poco tengo.
Taranguehé Kaque? Teneis gallinas?
Coagua anduazo. Cozina platanos.
Ninga pajahá. Yo no tengo.
Pajaá. l. Pagá. l. Pacahá. No tengo, ó no hay.
Ninga camimi? Me quereis?
Raxi nachichi Ya és de noche.
Jeaszua. Caminemos.
Yazi mintzachi. Mucho me duele.
Szuzini. Estaos quedo.
Ninaqua. No llores.
Fsâtani. Calla, no hables.
Ninga coayazea ricacoaxa. Yo quiero vivir con vosotros.
Ruzi zeaqui. Para eso hé venido.

Ninga nunquiza chinqueca riguacu. Yo ós he de mirar como á hijos.
Ningaqui ricacoaxa nifsrraqua fricora. Yo no vengo porque me deis.
Biszibejaha niji hichini? Quantos dias hai de camino[?]
Tuguha fsachua. Diez dias.
Hachunguanca. No entiendo tu lengua.
Guaca juncaquehé[?] Teneis canoas?
cajibi jinca quehé[?] Sabeis nadar?
Jahá. Si.
Cogo guani naqua. Me haveis de hacer Casa.
Ninga xini cayacea mahaxirehé. Yo quiero vivir con vosotros htā.[1] morir.
Ninga rahasza ficoha. Yo no quiero dexarte.
Ninga inchua raguazinca. Yo no sé mentir.
Ynszi zotajera. Vamos ál monte.
Ynszi yahaza nàjubahá. Vamos al rio á labarnos.
Ynszi cogora jagua zibahá. Vamos á casa, descansaremos.
Yubi ninga. Yo vengo.
Cayubi? Vienes?
Quancaquehé[?] Estas bueno?
Riscificoa. No quiero beber.
Rafianzanca? Porqué no quieres?
Rimizinszache. Aqui me duele.
Szajanihi? Donde?
  1. Abreviatura de "hasta".

7
Chuncahá. Todo.
Yguano. Oiga.
Nincaxa coaquea cuyame. Ven á mi, te daré remedio.
Jahá cuncahá? Sabeis curar?
Quancaquehé? Estas bueno?
Canqueha? Cogieron?
Ychuchi caquanehé? Que cogiste?
Muxunahé. Puerco Zayno.
Quahini mijinahé[?] Es bueno tu perro?
Quahi. bueno és.
Nszâ haza? Quando vuelves?
Burijicani? Quando ireis?
Janagozexa. iré mañana.
Ninga gozehá. Yo iré.
Yzajora hihi. Ya és medio dia.
Raronahé. Ya és tarde.
Caxi nachihi. Ya anocheció.
Rajatachi. Ya amanece.
Bujeaba. Vamonos.
Yahaza. Si.
Nszahaza biyuze canehe? Quando vendreis?
Nañquizincaque[?] Teneis carne?

Parà. No tengo.
Nszazini chiguaca? como estan tus hijos?
Cohazá. Buenos estan.
Karupegua nszazini[1] . Como está tu muger?
Quananquea chiguaca nungueahá. Traeme á tus hijos q.e quiero verlos.
Quaninfsrranqua chiguacu. Trae ál mas chiquito.
Ninga bujibi cogora. Yo quiero irme á Casa.
Jibi yahàra. Me voy ál rio.
Chiyaba gunfigo. Comamos juntos.
Ricanunqua nincaxa. Te huvieran capado.
Cohajea juatuxá. anda derecho.
Cohagea andagu anda presto.
Hihiza nazan canquinihi[?] Porque no avisarte?
Quanazancahá nâyaquihizihi. Cuentame tus trabajos.
Caguancahá quazihi? Peleaste bien?
Quaquahá. Anda pelea.
Niquaquahá. No peleis.
Chihi janûguahi ychuahá. Hazte mi amigo.
Ypchizé canahá quiné?. Que has traido?
Ypchize caminé? Que quieres?
Maneszá. Bayeta.
Ychuanca cazini? Como te llamas?
  1. Hay una tilde sobre la n inicial.

8
Sisza pagahá. No tengo nombre.
Sazi cayuni? Como has venido?
Bacoza nifsrranquaza. Dame mazato.
Pagá ningazá. Yo no tengo.
Ningaqui. Ya yo vine.
Rica cayuhe? Tu ya veniste?
Ynszi. vamonos.
Nibujicohá. no te vayas.
Jibaná chiyazeché. Vamos á comer.
Chuaja nâhá chuahá. Vamos á dormir.
Jihiza chiyará. anda come.
Quabuntahá. Anda duerme.
Cafianzuhé? Quereis?
Ninga buxibi. Yo me voy.
Nszazincaque? Estás enfermo?
Ramahi. Murió.
Ramaficora. Nó murais.
Noszuefané? Hai pescado?
Yhiza raqueanquini? Porque nó vienes?
Nszâzincahá. Porque estuve enfermo.
Quarijea Kacará. Anda á pescar.
Ynszi fichará. Vamos á rozar.

Juzijihi Kaquehi. Ya sale el Sol.
Ninga guazaba nincaxa. Yo te pondré nombre.
Chinta nehayaya. Allá viven.
Jexé szummia nincaxa. Yo te echaré agua.
Najanszichi ningaxa. Yo estoi rabioso.
Ningaxá fsrranijanôhá ninguazaza. Yo te enseñare, ven, y aprende.
Cantahá? Paristes?
Cashunguahi ningaza? Entiendes mi lengua?
Ninga razunguanca. Yo no entiendo tu lengua.
Ynszi jixena ninganara. Vamos á mi tierra.
Quajurogua. Despiertame.
Quazixica chinachini. Para ál otro lado.
Quarijea bacuhi fintura. Anda busca miel.
Riguantoca inchua raguaquehá yazá. Aunque os digan mentira nó la creas.
Ninga raflsaba minzinca. Yo no sé engañar a nadie.
Ninga zancanca juatuszá. Yo hablo derecho.
Ynchua raguaque hayaza puzunâza. Si oyes alguna mentira preguntame.
Ynchua raguaque hayaza shunguaca. No digas mentiras.
Ningaxa riguantoza. Creedme á mi.
Ninga chatize guabi. Yo digo verdad.
Quihiza ruya zimpihi. Ven acá, feo.

9
Ruya zimpehi? éres feo?
Ynchua guabi. Digo mentira, ò hablo yanga[1] .
Cafianzuhi ningaxá cayasesza? Quieres vivir conmigo?
Chiyazá. Comé.
Bondazá, l. Dazá. Dormî.
Fifizá. Llamâ.
Baquezá Venî.
Ninquazá. Aprendé.
Umicuyzá Deshervâ.
Nunquizá. Vê.
Chuhuazá. Oid.
Zancazá. Hablâ.
Riszizá. Bebê.
Jxizá. Caminá.
Fsrrajanozá. Echaté.
Fsrracozá. Escupî.
Rijuntezá. Faxâte.
Mingozá. Bomitá.
Finszuzá. Limpia.
Kajezá. Labá.
Fiquijizá, l. Bujunszizá. Levantate.
Szundizá. Quitá.
  1. Creemos que "yanga" es un quechuísmo proveniente del adverbio "ianga", que significa "sin provecho; en vano; inútil" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997).

Antezá. Gritá.
Cayazá. Sentâte.
Buxizá. Andá.
Bizá. Cargá.
Raxizá. Llevá.
Antazá. Alzá.
Kozá, l. Zipozá. Soplá.
Huanisizá. Reîte.
Nahazá. Llorá.
Firinxezá. Amarrá.
Baxumpezá. Desatá.
Kanszozá. Derribá.
Sunâzá. Preguntá.
Chisizá. Oriná.
Umicuezá. Arrancá.
Mintizá. Estirá.
Fintozá. Cortá.
Miñazá. Pedî.
Huasuchazá. Brincá.
Guacaquazá. Caête.
Guacundizá. Abrazâme.
Sanicazá. Tenê.
[1]
  1. Sello de la Real Biblioteca

10
Buxizá. Vete.
Comazá. Vendê.
Buxusajazá. Bajá.
Guajazá. Subí.
Szagá. Regi, ó exonerá.
Menquazá. Besá.
Juzá. Sembrá.
Jubizá. Calientate.
Shotazá. Encendê.
Guachixicá. Entrá.
Biquazá Haced.
Suñazá. Preguntá.
Quihizá. Que venga.
Raxizá. Llevá.
Janszeaezá. Hazte bravo.
Kacazá. Tira, ó arroja.
Siyozá. Molé.
Nifsrranquazá. Dame.
Cumbuzá. Cercá.
Guasijizá. Pasá.
Rihuantozá. Creé.
Quihizá. Ven.

Huas̃zinûzá. Hurtá.
Quinaxi. Cabeza.
Quexa. Cabellos.
Szifi. Ojos.
Chunguahé. Orejas.
Chipina. Rostro.
Mingoca. Brazos.
Fasziyunichini. Espaldas.
Szecahá. Pie, o pierna.
Chichixi. Barriga.
Szuszuca. Tetas.
Sacahá. Manos.
Saxó. Uñas.
Chisuxú. Genitales
Szeanquaca. Pesquezo.
Chuxugua. Costillas.
Szinasza. Pestaña.
Szixaná. Pecho.
Buquaro. Barba.
Chinaszá Boca.
Shonaé. Lengua.
Szicoca. Diente.

11
Juajuanacá. Muela.
Szeanquafori. Cerebro.
Chinaszá. Labios.
Szaguahé. Cejas.
Chimbufi. ombligo.
Ynquifi. Nariz.
Safsri. Dedo.
Mabexa. culo.
Fsranoxe. Saliva.
Nanquizi. Carne.
Chicazo. Hueso.
Szucaxó. Garguero.
Chifi. miembro viril.
Szacanaxo. Rodilla.
Johana. Ombro.
Joazajui. Dios.
Sisza. Nombre.
Miszihi. Hombre.
Nozuqua. Muger.
Jihi. Demonio.
Szejayaxa. Alma.
Kaquihi. Sol.

Untahe. Luna.
Fiszohé. Estrella.
Beanaxá. Frio.
Szitafi. Cerro.
Chatagua. Loma.
Shotajihi. Monte.
Junchiga. Arbol.
Pacojuhú. Oja.
Shojihi. Hoyo.
Axó. Quebrada.
Canajisexa. Ayer.
Sáni. Ahora.
Nagosexa. Mañana.
Quisicú, l. Atachi. Por la mañana.
Jináza. Por la tarde.
Binintó. Fierro.
Yrajaró. Azero.
Guayoxo. Lanza.
Bujucahá. Hacha.
Binixi. Machete.
Chimbero. Tixeras.
Mifi. Aguja.

12
Chichiro. Eslabon.
Rumagay. Pedernal.
Fajahá. Padre.
Majahá. Madre.
Chazijahé. Hermano.
Chupihi. Abuelo.
Chanáxá. Abuela.
Cachineche. Nieto.
Cachinigua. Nieta.
Szasejahé. Primo.
Szasejagua. Prima.
Anduazo. Platano.
Mashu. Platano maduro.
Uszûntuzú. Platano amarillo.
Jayacazu. Platano arton.
chimanazo. Platano guinéo.
Pagá. Yuca.
Kagá. Batata.
Maffi. Chontaruro.
Paguachihi. Sapallo.
Sapayaxo. Papaya.
Cantijuchi, l. Cantejoché. Piña.

Szachi. Aguacate[1] .
Suszichi. Caimito.
Cogo. Casa, ó Rancho.
Picanffi. Banco.
Huatejo neanu chinexo. Piedra de amolár.
Pecanto. Mesa.
Batonaffi. Plato.
Minchinaxo. Cuchara.
Guajixi. Olla.
Guatihi. Mate[2] .
Jañuhe. Mate grande.
Guatizi. Matecito.
Guaxú. Aji.
Jiguazi Sal.
Ziyoxu. tortilla.
Zeambina. Peyne.
Fueraxú. Escoba.
Cobexa. Puerta.
Ficoñaxá. Víento.
Batoya. Carbon.
Szira. Ceniza.
Sumquarahá. Humo.
  1. Del náhuatl 'ahuacatl', "fruto del aguacate, testículo" (DRAE, 2001).
  2. Esta palabra proviene del quechua 'mati', que significa "taza" o "calabaza que sirve para muchos usos domésticos" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997).

13
Vnchicaxo buxu. Cascara de palo p.a cercar la Casa.
Bathohé. Brasa, ó fuego.
Saszá. Anaco[1] .
Sasza fiszasza. Anaco negro.
Sutagua. Vela, ó candil.
Aguayoxo. Medias, ó botas.
Kique. Maiz.
Micaffi. Maiz tostado.
Finticahé. Tusa de maiz.
Cahixi. Mazamorra.
Yahara. Rio.
Chataya. Rio grande.
Axo, l. Rajeguaxo. Brazo de Rio.
Upora. Corriente, ó raudal.
Yoxé. Charco.
Yatahá. Playa.
Dacoze, l. Andagu. Presto.
(Donde). Szajani. Donde.
Rini. Aqui.
Chini. Alli.
Antagoni. Aprisa.
Santini. De espacio.
  1. Del quechua 'anaku', "manta negra; especie de falda de la mujer indígena" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997)

Quejará. Lexos.
Chuxa, l. Jicue. Cerca.
Parini. Sacerdote.
Kaszinahi. Tuerto, ó ciego.
Guahuahi. Algodon.
Unanszaxi. Aguardiente.
Kanquexo. Espejo.
Cubixa, l. Jurajixa. Caliente.
Decazu. Cercado de la casa.
Junquera, l. Chitachini. Arriba.
Canara. Abajo.
Camihira. Adentro.
Unancagua. Vieja.
Chincahi. Cuñado.
Zangua. Cunada[1] .
Yojohé. Culebra.
Szanjenohé. Alacran.
Pintiguana. Patio de casa.
Mantinaxo. Sachamate[2] .
Szeszoxé. Leche.
Fuchigua. Anzuelo.
Szimeafazi. Chaquiras.
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Cuñada".
  2. Este término fue registrado por el ALEC en La Cruz Nariño como un sinónimo de totuma, vasija hecha a partir de la división del fruto de Crescentia cuiete (Montes, 1963). La palabra "sachamate" parece estar relacionada con el quechua 'mati' que significa "taza", según la etimología que da Cuervo de este vocablo (Cuervo, citado por Montes, 1963).

14
Acozinipihi. Bellaco.
Quasinimpihi. Bueno.
Minsziguaxo. Arma, Cuchara.
Bitonaxi. Macana.
Machinto. Chonta.
Maniguaca. Dardo.
Szuntixó. Rodela.
Chiyazera. Chacra[1] .
Jitinaxu. Rastrojo.
Guaxixi. Cantaro.
Chiya chinixo. Otro nomb.e de Cuchara p.a comer.
Fsrrixa. Cabuya, ó pilla[2] .
Sotosza. Palmicha.
Piszihi. Gallo.
Jaraguahé. Gallina.
Paszecahi Gallinazo.
Mincunajuhi. Pajaro.
Majihi. Guacamayo.
Cabihi. Loro.
Nancohé. Paba.
Fitihi. Pauji.
Fiyuchibi. Periquito.
  1. En Colombia se le conoce mayormente como "chagra", que según el DRAE proviene del quechua antiguo "chacra" (DRAE, 2001).
  2. Creemos que lo correcto debió ser "pita".

Jruguacahé. Perdiz.
Saganchihi. Gavilan.
Buytreni. Buytre.
Rimbihi. Tortola.
Szucuhí. Paleton.
Coguá. Cozina.
Juhuntahá. Desnudo.
Josahesza. Calzones.
Szicuhixo. Zapatos.
Juajumacaque. Perezoso.
Dicazá. Cinta.
Saszá. Camiseta.
Pexó. Barbacoa.
Reantiffi. Calabazo.
Bodoquera. Ricoxo. Ricoxo. Bodoquera.
Rumpaguaza. Veneno.
Mincharo. Flecha de Bodoquera.
Vrijigua. Preñada.
Pagara engua. Parida.
Hanszexa nimpigua. Puta, ó Ramera.
Guhigo. Uno.
Nanszihisze. Dos.

15
Nanszihisze haniguhé. tres.
Saquan cuachoaqua. cinco.
Sonjuhu. mochila de red.
Rampaqui. Bagre.
Bicahi. Dorada.
Nuszuhé. Boquichico.
Machihi. Sabaleta.
Szanahi. Sardina.
Jorapahi. Cayman.
Nañjihi. Cangrejo.
Jejohé. Peje raya.
Niquahaze. Calentura[.]
Naszuhé. Romadizo[.]
Sujubí.[1] Desmayo.
Jinã. Abispas.
Jihiguygo. Abispa.
Tunihi. Zancudo.
Jupenahé. Moscos.
Szajohé. Chapul.
Szahé. Guzano.
Juchunahé. Tabano.
Bintiguay. Murcielago.
  1. Encima de la primera "u" se encuentra un punto, tambien podria ser una "i".

Bacoya. Abexas.
Rashunguahé. Tonto.
Yazicu. Feo.
Umanihi. Mezquino.
Juanizí. Largo.
Cueronehaxo. Cuero.
Guacarahé. Baca.
Chiguahé guacarahé. Becerrito.
Szuntijohé. Danta.
Shuntahé. Venado.
Szitihi. Chucha[.]
Mixinehi shotajihi. Tigre.
Verayuhé. Conejo.
Sziñucahé. Guaratinajo.
Guacahi. Sapo.
Ziyuhé. Mono.
Zinquinahi. Mico chiquito.
Canchiveja. Boqueroncito.
Cauchoc[1] . Sonchoa.
Ubanôco. Plumage.
Chataszu. Camino.
Rinicurambia. Rastro, ó huella.
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Caucho".

16
Juatuxa. Derecho.
Canâxa. Torcido.
Mujuhaza. Caraña.
Cujuffi. Estantillo.
Huasho. Guebo de Gallina.
Maszengua. Rabo.
Guajuchixi. Canasto.
Szahicahá. Caña dulze.
Cacheca. Caña braba.
Szahicanxe. Miel de caña.
Bacuhenxe. Miel de abexas.
Nichi. Cera de colmena.
Shuhi. Raton.
Pituguahé. Rana.
Szamunihi. Garrapata.
Rancahi. Podrido.
Finizicahé. Coxo.
Ynchua. Mentira.
Nozihi. Piojos.
Guasu nosehazu. Liendres.
Camiyá. Niguas.
Biszatuhi. Pulgas.

Yszicará. Oro.
Bihina. Plata.
Guatihi. Piedra.
Minzará. Arena.
Minzará, l. Jiszarahá. Jagua[1] .
Cupihi. Mayor.
Chibihi. Menor.
Jushuanipihi. Gordo.
Chiguahé. Muchacho.
Chiguacoa, huaruzucoa. Muchacha.
Quasiantiri. Arto.
Chiguayzico. Poco.
Janûca, l. Janûgaqué[2] . Grande.
Chanahî. Cosa fuerte.
Oyga. Yguano[3] .
Jana. Llanos.
Szajihi. Laguna.
Jinahé. Negro.
Guachuarazi. Amarillo.
Jiszimizi. Azul.
Fitizi. Colorado.
Guambucahi. Cedro.
  1. Del náhuatl 'xahualli', "Árbol de América intertropical, de la familia de las Rubiáceas" (DRAE, 2001).
  2. En el original la e tiene encima un signo parecido a un "menor que".
  3. Del arawak antillano (DRAE, 2001). Reptil del género iguana.

17
Nuhaxi. Guaduales.
Uhajizó. Guaduas.
Tiffi. Uba Camayrona.
Cacachixo. Cacao.
Fsrragua. Bejuco guamo.
Jogua chichi. Rascadera.
Banûcuchú. Llauto[1] .
Nanquazi. Bonito.
Nanquahá. Bueno está.
Nifssrraquahá. Dareis.
Riszijanxe. Para beber.
Kariszi? Bebisteis?
Raguayahá. Dixeron.
Naqua ragua quani? Quien te dixo?
Ringa shungua. Yo lo oý.
Ringa biszica. Yo soi hombre.
Quihi. vine.
Kachiyahá? Ya comiste?
Kabujibi? Ya te vas?
Quixarani. Vamos lexos[.]
Pará nanqueanca. nada traigo.
Rica vcha naga quehi. Tu eres valiente.
  1. Creemos debió ser "llanto". Sin embargo, la palabra "llauto" podría ser un quechuismo derivado de "llaugtu", cuyo significado es "corona o diadema" (Levinsohn, Maffla & Tandioy, 1997).

Rica bayaga quihi, l.
bajoagaquihi.

Tu eres floxo.
Vnajagaquehé? Eres rico?
Ringa rajancahá. Yo soi pobre.
Daraguahé? Quiere casarse?
Rica fizicamini? Y tú, que dices?
Rica chajanûca quihi. Tu eres mi pariente.
Ricá quiqua quihi. Tu no eres mi pariente.
Ringa quanqua cogo uchiga juguacara. Yo quiero hacer caʃa en la punta de eʃe palo.
Yhiza vmaniquini. No seas mezquino.
Ringa fsruaquahá. Yo tropezé.
Nifsrraca quahá. No tropiezes.
Ychuhizi caquani? Que dices?
Ychuhizi cazini? Que haces?
Jibi chihizera. Voi á orinar.
Ringa rini zajahá. Yo me quedo aqui.
Ringa rajeari jizincahá. Yo no sé nadar.
Rajibi jizincahá. Yo no sé nadar. (de otro modo.)
Nszâzi raguayani xingaxá?. Que dicen de mi?
Firajichihi. Yo tengo hambre.
Chiyagâ? Quereis comer.
Ahá. Si quiero.

18
Firajiquichaza cobaquea
rincaxahá.

En teniendo hambre ven á mi.
Chiyazi joantizi Kahué. En tu Casa tienes harta comida.
Juantiya neayayá? Hay mucha gente en tu tierra?
Rajuyagohó. Poca gente hay.
Ringa bajo hachi. Yo estoy cansado[.]
Canozá bujucá. Amuela la Hacha.
Quaniguajea guajixi. Hazme vna olla.
Nazin quancahá. No sé hacer.
Ringa pacahá. Yo no tengo Casa.
Quarajea cogora. Llevame á tu Casa.
Kajinszi? Perdistes?


[1]




  1. Sello de la Real Biblioteca. Siguen dos folios en blanco sin numerar.

[Folio en blanco.]



















Notas de pie de página