De Colección Mutis
Saltar a: navegación, buscar



Colección Mutis
Conjunto documental de lenguas indígenas americanas de la Biblioteca del Palacio Real de Madrid



Logo icanh.png


2012 - 2013



Transcripción

Vocabulario ceona, doctrina cristiana, interrogatorio para confesión, etc
(Lengua siona)
Anónimo














Diego F. Gómez y Jennifer Torres














Manuscrito II/2915
Biblioteca del Palacio Real de Madrid

1.

Vocabulario de la Lengua que usan los Yndios de
estas Misiones. Ceona.


A ante B.

Acaya noxí, l, Acaia no mue = asi serà.
Acayíxí = asi dice.
Acame = asi es.
Acaquena = Siendo asi.
Acha = oir.
Achamay = no oir.
Achamayca = Sorda, boba, ó incorregible, ò q.e no hace caso.
Achamayque = Sordo, bobo ó incorregible.
Achasaza, l, achamesa = iré à oir.

A ante I.

Ayieca = eso ò aquello.
Ayie = Lo mismo.
Aihuay = matar de una vez, acabar de matar.
Ayetaxi = eso si.
Aitoca = entonces.
Aytoxi, l, aytotaxí = entonces si.
Ayrogue = Selva, montaña, ó bosque.
Aybue = los antepasados, ó mayores.
Ahí = comer.
Ahin sanyie = quiero comer.
Ahinza = comeré.
Ahintoza = En comiendo.
Ahixamàn = si comiera.
Ahinẽ = blando.

A ante M.

Amè = Lobanillo.

Aamè = eso es.

A ante N.

Anacaguay = Pato pintado.
Anaieni = Por eso.
Ana aca chani = oyendo esto.
Anca = Codorniz ave.
Ancuijze = vna fruta q.e se come asada.
Ancuepuea = fruta.
Anã[1] = vibora, ó culebra qualquiera.
Anẽ[2] , l. Aun = la comida, ò cosa comestible.

A ante V.

Auncua = tener hambre.
Auncuaco = hambrienta, ò la q.e tiene gana de comer.
Auncuaque = el q.e tiene hambre.
Auncuetoa = Caimito fruta.
Aun tico = comedora, ó golosa.
Auntique = comedor, ò goloso.
Aunseenque = pedigueño de comida.
Aunse enco = pedigueña de comida.
Aunxaque = He de dar de comer.
Aunza = daré de comer.
Aunme = da de comer.
Aunpue = buche qualquiera.
Aunpiti = pedazito de casabe, pan de Yuca.
Aunquezo = la Yuca.

A ante P.

Apiyera = una raiz q.e se come.
Apitara = platano empedernido, madurado à fuerza.
Apitea = eructar, ò regoldar.
Apiteahue = regueldo, azedia, ó eructo.
Apù = Lavar, ò bañarse.

Apuco = bañadora, ó la q.e se lava.
  1. Creemos que lo correcto debió ser Aña.
  2. Creemos que lo correcto debió ser Añe.


2.

Apuque = el q.e se baña, ó lava.
Aputù = Nadadero, ó lugar donde se bañan.
Apuye, l, apumue = Me lavo, ó me baño.
Apusaza, l, apumeza = iré à lavarme.
Apuzá = Lavaréme, ó bañarème.

A ante R. S. y Z.

Aricanco =à la mano ó banda siniestra.
Assù = estar caliente, o quemando.
Azi = doler alguna parte del Cuerpo.
Azineeñe = cuidado, no te lastime.
Aziquero? = os duele?
Azineequero? = os has lastimado?
Assineequero? = lastimarse, ò lastimar?
Azineè mai muè = no me he lastimado.
Azineè buè = me he lastimado.
Azineexi = Se lastimó.
Azineemaixi = no se lastimó.


B ante A.

Bacu = Vn peje q.e llaman Garopa.

B ante E.

Berò = vender, comprar, ò recivir.
Bessù = perder, ù olvidar, errar, ò no saber.
Besuxaye = cosa menuda.
Bezà = breve, ò presto.
Bezaye = brevemente.

B ante I.

Bica = hablar.
Bicamay = no hablar.
Bicaco = habladora ó parlera.

Bicamay huaco = callada ó silenciosa.


Bicaquè = Parlero ò hablador.
Bicamay huaque = callado ò silencioso.
Bicaa = comenzar, ó empezar.

B ante V.

Buhu = la Guatusa.
Buhuguè = Madriguera de Guatusas.


C ante A.

Caaguay = vna ave negra.
Caabue = alas como quiera.
Caa sansaxi = Está pelechando, ó retoñan plumas.
Cacā = entrar, o caber.
Cacarogue = entrada como quiera.
Cachà = descargar, ó soltar la carga q.e trahe.
Cachò = bajar alguna cosa de lo alto.
Caguamaha = camino que tiene rodeos.
Caguarò = un rodesno de asentar ollas.
Cahua = volar.
Cahuacan = plumas p.a volar.
Cai = resbalar.
Caixì = ha resbalado, ó resvaló.
Cain = dormir
Cain maco ahue = dexar de dormir.
Cajensisi = Mono pequeño anaranjado.
Cají = tener.
Caje = bajar, ò ir abajo.
Cajo = una raiz q.e llaman sigse.
Cajo jaò = vnas hojas con q.e tapan las Ollas.
Cami = sarna como quiera.
Camico = sarnosa.

Camique = sarnoso.


3.

Camiguay = Cangrejo.
Cane = arrugar.
Canibue = toda piel, ó cascara.
Canimansico = la que sabe caminar.
Canimansique = El q.e sabe caminar.
Canicò = caminadora, ò la q.e camina.
Canique = caminador, ó el q.e camina.
Cankocan = Corteza de un arbol que se llama Dama Jagua.
Canco kannẽ = Arbol de Dama Jagua.
Cancoque = Cigarra grande.
Cancorem = entrada de Verano.
Canje teobue = baston, bordon, ó palo.
Canjo huito = Cera de las orejas.
Canjonē = Palo de la balsa.
Canjoro = las orejas.
Canjore = Zarcillos.
Canque = Enredar, mesclar, ó revolver.
Canqueseè = Enredado, mesclado, ó revuelto.
Can reba = verdad.
Cansenē = Arbol de cocore.
Cansè = fruta de cocore.
Cansejao = hoja de cocore.
Cansepè = vn grano que llaman mani.
Carà = escasear alguna cosa de la medida.
Carapi = falta, ó está escaso.
Carapī = està duro.
Carobi[?] = de donde?
Carocaquejeca = alguno.
Carocacoajeca = algunos.
Caro ejeteca = hasta quando.

Carojaa? = por donde?


Carojeca = hasta donde, donde quiera, en ningún lugar.
Carocaque = qual, ó qualquiera.
Carona? = a donde?
Carone? = a donde?
Catà = Piedra qualquiera.
Catacànẽ = vn palo mui fino, p.a edificios.
Catajao = hoja de vijao.
Cati = huir.
Catiyico = la q.e huye.
Catiyique = el q.e huye.
Cató = derretir, freir, bruñir.
Catoregua = Sarten en q.e se frie.
Catosee = derretido, frito, ó bruñido.
Caxà = parir.
Caxacico = parida.
Caxabesuco = la esteril, ó q.e no pare.
Chaà = mecer.
Chafà = regar agua.
Chaò = tirar con onda.
Chaco = tirar con arco y flecha.
Chaco mansique = el q.e sabe tirar con flecha.
Chacò guatí = el que sabe tirar arco con q.e se tira.
Chaco Jarí = la flecha ò Saeta.
Chaco sique = asaeteado.
Chaco sico = asaeteada.
Chaco mansique = el q.e sabe tirar con onda.
Chaò-meà = la ónda.
Chao sique = aquel á quien le tiran con onda.
Chao sico = aquella à quien le tiran con onda.
Chohi = llamar.

Chohíhuaque = el q.e llama.

4.

Choò = reir.
Chohomaí = no reir.
Chohoque = risueño.
Chohoco = risueña.
Chonaguay = animalitos q.e se llaman aradores.

C ante E.

Cemeteo, , cemeño = la Lengua.
Ceñojañe = Color amarillo.
Ceñoriya = prensa para el casabe.
Ceñosziapue = Yema de huevo.
Ceño vti = Abispas amarillas.

C ante I.

Ciaya = el Rio.
Ciaya guay = peje, como quiera.
Ciaya gueque = Vaca marina.
Ciaya tentepa = Barranco, ribera del rio.
Cié = la sangre.
Ciepia = vn pajaro colorado.
Cijjai = Color negro, ò prieto.
Ciyieyo = chaquiras ó cuentas negras.
Ciysimi = barbudo negro. peje.
Ciyñosimi = barbudo de otra especie.
Ciypaya = Abeja negra.
Cijrea = Carate negro, ó azul.
Cijsico = monito negro, mui pequeño.
Ciyo = ahumar.
Ciyosehe = ahumado.
Cio = Sementera, chachra, ó rosa.
Cimi = Peje barbudo.
Cincà = Caspa de la Cabeza.

Cincapaco = Casposa, ò la q.e tiene caspa.

Cincapaque = Casposo, ó el q.e tiene caspa.
Ciribué = rio abajo, ó tierra abajo.
Cirica = Espuma, como quiera.
Ciripia = vbilla, fruta,
Cirisayhue = las nalgas.
Ciziyeoque = el q.e habla palabras sucias.

C ante O.

Coa. l. Joca = dexar.
Coaña = vna ave nocturna.
Coê = tortuga del Rio.
Coesso = vn pajaro q.e llaman muchillero.
Coesocogua = concha de tortuga.
Coesoguay = hormigas bravas q.e dan calentura.
Coio = volver à otro del camino
Coô = la uña.
Cohi = volver, ò volverse.
Cohò, l. berò = comprar, ó vender.
Cohoco, l. Beroco = la q.e compra.
Cohoque. l. beroque = el q.e compra.
Cohuè = pico de ave qualquiera.
Coje. l. reabue = agujero.
Cojempue = los genitales, ó compañones.
Cojempeoquè = hombre castrado.
Coca = Guerra, ó batalla.
Cocarè = Concha de perla.
Coco = el reumatismo.
Cocō = sonarse, toser, ó ladrar los perros.
Cocoguè = rio arriba.
Comē = menear.
Comeguati. l. comepempe = la cuchara.

Coné = mear.

5.

Coneco = la q.e mea.
Coneque = el q.e mea.
Coneguay = vn pajaro.
Conemiza = mal de orina.
Conemizajao = hierba, ù oja q.e se aplica à la enfermedad de (orina.
Conepuè = la vegiga.
Conereco = los meados, ù orines.
Conò = bebida, como quiera.
Conocahua = el cacao.
Conocha = la caña agria.
Conoguè = Casa donde hay banquete ó fiesta.
Conomaña = Yerba albahaca.
Conopoho = Paloma torcas.
Conobi = cosa aceda, ó esta acedo.
Cono toncopuè = mano entre blanco y negro.
Consañe = Palma de mijunçho.
Conzahui = fruta de mijunçho.
Conzaguay = Carnaza de ormigas p.a pescar.
Conzapayà = Abejas q.e habitan con hormigas.
Conza tanquè = machin negro.
Coquè = mentir.
Coqueco = mentirosa.
Coquè jaquè = Padre de la mentira.
Coquequè = mentiroso, ó el q.e miente.
Coqueè = mentira.
Corè = rascar.
Coreguay = Garrapata.
Coreco = la q.e raspa.
Corequè el q.e raspa.
Coreseè = rascado, ó rascadura.

Coripa = el pecho.


Coripejepue = las costillas.
Cosi = arder.
Cosijai = brunir, ó alisar.
Cóto = materia, ó podre, ó hinchazon.
Coto paujau = hojas contra hinchazones y tumores.
Cotosico = La q.e está hinchada, ó tumorada.
Cotosique = el apostemado, ó hinchado.
Cotoseè = apostemado, ó enconado.

C ante V.

Cuacò = cocinar.
Cuacocò = cocinera.
Cuacoque = cocinero, ó el q.e cocina.
Cuaco mansiquè = el q.e cocina, ò sabe cocinar.
Cuaco mansico = la q.e sabe cocinar.
Cuacoseè = cocinado.
Cuampuè = queso qualquiera.
Cuansè = mandar.
Cuanseco = la q.e manda.
Cuansequè = el q.e manda.
Cuamsesee = mandado, ò lo q.e se manda.
Cuaru = hervir alguna cosa puesta al fuego.
Cueccò = Abuela.
Cuecquè = Abuelo.
Cuè = buscar.
Cueyò = la yguana.
Cuegiguay = animal tejon, ó cusumbi.
Cuenà = Secar, secarse, ó consumirse.
Cuenaseè.. Secado, ó seco.
Cuenepì = Està seco (el rio).
Cuenè = Secarse el rio, ó estar seco el rio.

Cuenquè = medir, contar, señalar, ó remedar.

6.

Cuencue mansique = el q.e sabe medir, señalar.
Cuencueseè = medido, señalado, contado.
Cuemcuepuè = estaca, como quiera.
Cuencò = sacudir.
Cueñe = inmediato, ó cerca.
Cuensejuè = el garabato.
Cuenxi = está cerca, ò está inmediato.
Cuen = estar cerca.
Cuepè = embriagarse, ó estar borrache[1] .
Cuepesicò = la q.e está borracha, ó se embriaga.
Cuepesiquè = ebrio, ó el q.e está borracho.
Cuerò = sapallo, especie de calabaza.
Cuezoguay = Poncho, ó capiguara animal.
Cucuguay = qualq.r gavilan.
Cuhi = calentarse, calentar, ó gritar.
Cuhizeè = calentado, gritado, ó el grito.
Cui = morder.
Cuiye = cherrecles, pajaro.
Cuiha = Camarana, ave.
Cuypeeo = barbasco de hoja pequeña.
Cuize = bufeo, peje.
Cungìguay = un pexe.
Cuntibuê - ò = saxembuè = Cerro, ó cerrania.
Cura = el Gallo.
Curacù = vn pajaro q.e es de comer. Curi = chica ó pacan.
Curisisi = ardilla pequeña, y negra.
Curijayè = color azul.
Cuxi = el diente, ó dientes.
Cuxisahuè = la muela, ó muelas.
Cuxijozie = vna vivora de raro veneno.


  1. Creemos que lo correcto debió ser "borracho".

D ante E.

Debè = poder alguna cosa.
Debemay = no poder.
Dèo = bueno.
Deo bicaco = bien hablada.
Deobicaque =bien hablado.
Deoguê = Campo limpio y abierto.
Deo guàco = muger de buenas costumbreʃ.
Deo guàquè = hombre de buenas costumbres.
Dea janoxi. l. Deoyano muè = quiza está bueno.
Deo Jaco. l. Deocò = hermosa.
Deo Jaque, l. Deoque = hermoso.
Deojaico = bonita.
Deojaique = bonito.
Deo Jaimaca = cosa grande y buena.
Deo maca = cosa buena ó hermosa.
Deo may muè, l. Deo maixi = no está bueno.
Deo neseê = bien hecho.
Deo quenà = disque està bueno.
Deoreìn = buen tiempo. Deoxe, l. Deoxi, l. Deo muè = Bueno, ó está bueno.


E ante O.

= qualquier veneno.
Eohuati = un palo ó tea con q.e se alumbran.
Eopohò = barbasco de bejuco.
Eopumpu = lechuza grande.

E ante V.

Eovño = la canilla.

E ante C.

Eca = liga, para prender aves.

7.

Ecta = Salir.
Ectaguay = Papagayo comedor de mais.
Ectapipio = muger barrigona.
Ecte jojè = detras, ó à las espaldas.

E ante G.

Egā = querer o desear alguna cosa.
Egamai = no querer, ó no desear.
Egatoca = én queriendo.
Egamaitoca = En no queriendo.
Egaquenà = queriendo.
Eganíca = si quereis.

E ante H.

Ehò = quemar.
Ehomay = no quemar.
Ehóseè = quemado, ó quemadura.

E ante J.

Ejā = quedar, ò quedarse.
Ejacô = cazica, ò muger principal.
Ejaquè = cazique, Cap.n ó hombre principal.
Ejo = esperar.

E ante M.

Emuê = alto, arriba, ó encima.
Emuebipay = estar alto, arriba, ó encima.
Emuebitoin = Caer de lo alto, ò de arriba.
Emuenquè = varon, ó macho.
Emueyico = Muger enamorada.
Emû = Mono cotudo.
Emueguay = ormiguitas q.e ciegan à los perros.

E ante N.

Enè = chontaruru, fruta.

Eneñe = Palma de chontaruru.

Enehueco = loro de cabeza amarilla.
Ene yaji = camote, ó batata.
Enque aiero? = que es?
Enque ame? = que es?
Enque maca? = que cosa?
Enque neque? = para que?
Enque nehesanique? = Para hacer que?
Encuepuè = la nariz.
Enque quejeca = alguna, ó ninguna cosa.
Enque quemaca = alguna cosa.
Enque querempi = En ningun tiempo.
Enque rambué = ternilla de la nariz.
Enquere? = que?
Ensé = calentar el sol, ó hacer calor.
Ensena cuenà = calenta, ó secar alguna cosa puesta al sol.
Ensena cuenaseè = asoleado, ó puesto al sol.
Ensepia cuca = vna ave de rapina.
Ense tucú = lucerna pequeña.
Ente, l. entesarabuè = la mano, ó manos.
Ente robuè = la mano manca.
Ente sinquipuè = el codo, ó codos.
Ente ticapue = El brazo, ó brazos.
Entetubuè = la mano q.do está empuñada.
Entosenzè = la chucha, animal.
Essi = estornudar.


F ante I.

Fio = Silvar.
Fioseè = Silvido.


G ante V.

Guà = Vaciar. ___ Guaya = brazear, como quien nada.

8.

Guayohuè = la megilla.
Guay = la carne.
Guayiore = red p.a pescar.
Guayioyo =pexe q.e llaman denton.
Guaycohue = el caldo.
Guaymoò = pescar.
Guaymoòque = Pescador, ó el q.e pesca.
Guaypuehe = caiman pequeño.
Guaypuèquè = bagre pintadillo.
Guaysen maymè = desabrido.
Guaçha = en vano, ó, yanga, como decimos.
Guaçhaguaque = hombre apacible, ó bonazo.
Guaguà = quebrar.
Guaguaseè = ya quebrado.
Guaje, l. guaji = estar vivo (o crudo.)
Guaji = vivir # ó estar la carne cruda.
Guajico = la q.e vive, ó muger viva.
Guajiquè = hombre vivo, ó q.e está vivo.
Guaysenxi = está sabroso.
Guayjii = tener miedo, ò verguenza.
Guayjiyco = la q.e tiene miedo ó verguenza.
Guayjiyquè = El q.e tiene miedo, ó verguenza.
Guansoyo = vara como quiera.
Guansocanjique = El q.e tiene vara de justicia.
Guaò = mono lanudo.
Guacò = muger pobre.
Guaquè = hombre pobre.
Guatianaca = abejon colorado.
Guè = casa de vivienda.
Gueà = el maiz.

Gueà catoreguà = tiesto de tostar maiz.

Gueà ô = Platano Dominico.
Gueaguè = Masorca de maiz.
Gueajao = hoja de maiz.
Gueajamu = Armadillo pequeño, animal.
Gueaorā = Palma : bonbon.
Guehà = alzar, ó levantar lo caido.
Guehè = cargar.
Guehesico = muger q.e va cargada.
Guehesique = el q.e lleva carga, ó va cargado.
Guecoco = hojas con q.e tiñen de negro las bocas.
Guehó = embarnizar, cargar, ó bajar el rio.
Gueguè = correr.
Guegue aña = vna vibora.
Guegue mansico = muger q.e sabe correr.
Guegue mansique = el q.e sabe correr.
Guegueseè = corrido, ó la carrera.
Guegue ranâpaquè[1] = el q.e tiene pelo crespo.
Guegue ranâpaco[2] = muger crespa.
Guegueñe = palo, barbasco.
Gueguò = peinar.
Guejapaco = muger amancebada.
Guejapaque = hombre amancebado.
Guejaco = la manceba amiga.
Guejaquè = el mancebo amigo.
Guèjopò = Pueblo, ó plaza.
Guereyojò = jugar, ó retozar como Niños.
Guerù = la lama q.e se cria entre arroyos ó piedras.
Guepisicù = cumbrera de la casa.
Guessè = afuera, ò fuera.
Gueteobùe = Estante, ò pilar de la casa.

Guetènte = Choza, rancho, ó ramada.
  1. Creemos que lo correcto debió ser rañapaquè.
  2. Creemos que lo correcto debió ser rañapaco.

9.

Guetènto = alar de casa.
Guy = levantar, ó levantarse.
Guyio = dardo de guadua.
Guiri = pellizcar.


H ante E.

Hei = Si.
Heca = leña.
Hecasaze = hastilla qualquiera.
Hexen = El marido.

H ante I.

Hiejeteca = htā aqui.
Hi... e = = vbas de mono, ó de monte.
Himizanza = vna ave pequeña de Rio.

Huayeto Guati = el cuchillo.
Huayo Guay = vn buitre casi blanco.
Huaycò = muger matadora.
Huayquè = matador, ó el q.e mata.
Huayseè. l. toctaseè = herido, muerto, ó aporreado.
Huacarà = Guacharaca ave.
Huacò = Cuñada, nuera, ò suegra.
Huacosenji = huele.
Huajeco = muger viuda.
Huajequè = viudo.
Huansocanco = ave de rapiña.
Huansocañe = vn arbol q.e da leche.
Huansocahuito = la leche de este arbol eficaz contra eva-(-cuaciones.
Huansoguay = El conejo.
Huanniguay = Vn peje.

Huaño = ablandar.

Huaque = cuñado, yerno, ó suegro.
Huaque aña = vibora Yaruma.
Huaqueñe = Guarumo arbol.
Huaquinehè = comeson.
Huaquineoñe = Palo, ò arbol amarillo.
Huaquineoguay = hormiga cazadora.
Huarari = Nutria.
Huaticu = los atabales.
Huatinca = el cauchuc.
Huatincanẽ = Arbol de cauchuc.
Huati ô. l. Jai, o. = Platano harton.
Huatò = vn pajaro, cuio pico es contra todo veneno.
Hueageoguay = diversa especie de barbudo.
Hucō = el sueño.
Hueo cainco = dormilona, ó la q.e duerme.
Hueo cainque = dormilon, ó el q.e duerme.
Hueoyaji = bostezar.
Huecà = Guadua.
Huecò = Papagayo como quiera.
Huecopo = Papagayo grande.
Huecosico puê = lagartija pequeña.
Huejá = casarse el varon, ó la muger.
Huepi = està atorado, ó està atajado.
Hueque oyò = morsielago grande.
Hueque paya = abejas negras grandes.
Huereguay = Mosca q.e pone gusano.
Huiya = Basura como quiera.
Huiyaguè = arboleda espesa, ó montaña sucia.
Huiyape = Manteca como quiera, ó aceite.
Huiyapepaco = muger gorda.

Huiyapepaquè = hombre gordo.

10.

Huija gueâ = maiz tierno, ò choclo.
Hui conza = fruta de mijuncho pequeño.
Hui majà = brea, ó pegote.
Hui majaguay = abejas q.e crian la brea.
Huitâ = estar pegajoso.
Huitaji = està pegajoso.
Huito = todo genero de resina, ó leche de arbol.
Huitoyo = vara con q.e pescan.
Huitosen = el anzuelo.
Huitoñanca = la aguja de coser.
Huytomeâ = el cordel del anzuelo.
Huyperepuè = pala de fierro ó chonta.


Y ante A.

Yacamay = detener el resuello.
Yaij = el perro.
Yajabuè = el costado, ó parte del corazon.
Yayò = Apagar luz, ó todo fuego.
Yayù = marchitar.
Yaiguay = Bagre cuchara.
Yaò = barrial, lodo, ó pantano.
Yao zensè = tatabro, ó puerco cerril.
Yaca = resollar, respirar, ó asesar.
Yacaeò = barbasco de oja, distinto.
Yacaguay = un peje llamado = Caraguaja.
Yahi = fornicar.
Yaji = fruta, en su forma, especie de guinda.
Yajiguay = lombriz como quiera.
Yajisio = vn árbol.
Yajiseè = maduro, ò madurado.
Yamayay = el Leon, ó Leopardo.

Yamà = el venado.

Yanta crudé = Lucero de la mañana.
Yantaguay = hormiga negra mui brava.
Yaji = estar lleno, ó comido.
Yajibuê = está comido, ó lleno.
Yabè = esconder.
Yantajé = la Gallina. _ Yantescia = huevo de Gallina.
Yantaje coroco = Gallina culeca.
Yantajeguè = Gallinero, ó casa de Gallinas.
Yantò = derramar, ó trastornar.
Yaño = coger.
Yano = pronunciado breve, es = quiza.
Yáquere = Ay! - dolor.
Yariyo = flecha ó saeta.
Yaripà= barbacoa como quiera.
Yatú = espirar, ó agonizar.
Yazoguay = vn pajaro.

Y ante E.

Yeyà = enseñar.
Yeyò = chaquiras, abalorios, ó cuentas.
Yeò = idioma, razon, ó palabra.
Yeobò = la boca.
Yeomate = mudo.
Yeosahò = embiar, ó mandar razones ó recaudo.
Yebò, l. Yeguò = aconsejar, ó reprehender.
Yecò = otra muger.
Yehè = oler.
Yehe muetò = Tabaco en polvo.
Yehuà = nadar.
Yehua mansico = la q.e sabe nadar.
Yehua mansiquè = El q.e sabe nadar.

Yeja = él suelo, la tierra, ó cosa baja.


11.

Yejaoâ = abejas de tierra.
Yejabitoin = caer abajo.
Yejamaca. l. peamaca = cosa baja.
Yejaporo = cebolla, ó cebolleta.
Yenacooni = conmigo.
Yene maca = cosa mia.
Yene amè = es mio.
Yequè = otro.
Yetè = lexia. ______ [1]

Y ante I.

Yibique = huerfano de Padres.
Yigte = rasgar, ó cortar.
Yigto = cortar carne, ropa, ó cordel.
Yigto guati = la Zierra.
Yigtossè = cortado, ó cortadura.
Yihi = decir.
Yihico = la q.e dice.
Yihique = El q.e dice.

Y ante O.

Yoà = ya.
Yoañami = la madrugada.
Yoarẽm = de antes, ó antecedentem.te
Yohà = barrer.
Yohacibò = la Escoba p.a barrer.
Yohacò = la q.e barre.
Yohaquè = el q.e barre.
Yoeorè = la azuela.
Yoyò = fruncir.
Yoyosico = la q.e frunce.
Yoyosiquè = el q.e frunce.
Yoyosimacà = cosa fruncida.

Yohi = hollin.
  1. Se agregó un salto de línea.

Yohò = Enlazar.
Yohuãti = Remo, ó canalete.
Yocò = bebida del sumo de un bejuco.
Yocomû = el bejuco, cuio sumo se bebe.
Yocoguè = proa de la barca, ó canoa.
Yocoque = lucero de la mañana.
Yoògu = barca, ó canoa.
Yoguay = boquichico peje.
Yojepi. l. Yojè = despues.
Yojecò = hermana menor.
Yojequè = hermano menor.
Yojuà = palanquear.
Yohosarò = Puerto, donde llegan las canoas, ó hacen pausa (las barcas.
Yooteobuè = la palanca.
Yosami = abertura de boca.

Y ante V.

Yuí = algodon en mota.
Yuyũ = huso p.a hilar.
Yuijoyaseè = algodon hilado.
Yuimeà = algodon, hilo de algodon.
Yuipuè = ovillo de algodon.
Yuixe huehè = debanar.
Yucta = todavia.
Yuctajoje = poco despues.
Yucta mea = no es tiempo.
Yucta reba = pocb ha[1] , ó ahora poco.
Yuha, l. Yehua = nadar.
Yuhaco, l. Yehuhuaco = la q.e nada.
Yuhaquê, l. Yehuaque = el q.e nada.
Yuha mansico, l. Yehua mansico = la q.e sabe nadar.

Yuha mansique, l. Yehua mansique = El q.e sabe nadar.
  1. Creemos que lo correcto debió ser "poco ha".

12.

Yuhi = bramar el tigre, ó el pauji.
Yurè = aora.
Yure vmuguzè = oy dia, ó ahora este dia.
Yurubuê = Cantaro, ó jarra.
Yncō = remedio, como quiera.
Ynconso = cola, ó rabo de animal terrestre.
Yncopa = cola de ave, ó peje.
Yña = ver, ó mirar.
Yñae egamaí huaque = hombre q.e aborrece á otro.
Yñamayco = ciega, ó la q.e no ve.
Yñamayquè = Ciego, ò el q.e no ve.
Yño = monstrar, ó señalar.
Yrà = envejecer, crecer, ó criar.
Yracami = Lepra, o sarna.
Yracò = vieja.
Yramami = sobrenombre, ó apellido.
Yraguesè = criarse, acrecentar, ó añadir.
Yragueseè = criado, acrecentado, o añadido.
Yraquê = viejo.
Ynsi = dar.
Ynsicoê = tortuga de tierra, ó galapago.
Ynsiconò = Papaya fruta.
Ynzi = piña fruta.


J ante A.

Jaacoa = esos, ó aquellos.
Jaacon reba aquena = por ser asi verdad.
Jaaco = esa.
Jiaaque = ese.
Jaare = eso, ó aquello.
Jaareba = alli. l. Jaarohuê.

Jaaroyye = por eso.

Jaarona = alla.
Jaarepare = por ahi, ó alla.
Jaya = menospreciar, ó no hacer caso.
Jayaxi = lo mismo.
Jaye = hermano mayor.
Jayo = hermana menor.
Jaicoa = muchos.
Jaico = muger principal.
Jaique = hombre grande, ó principal.
Jaiquetarosico = muger barrigona.
Jaiquetarosique = hombre barrigon.
Jai = grande por lo abultado.
Jaisaro = ancho, ó abierto grandem.te
Jaisijumbuebuepaque = hombre cabezon.
Jaizumquicoa = arboles altos, ó montañaʃ grandes.
Jaò = nombre comun de qualq.a hoja.
Jao Guati = Demonio.
Jaocoro oyo = otra especie de murcielago.
Jāca = asi.
Jaca amē = asi es.
Jaco = madre.
Jacta = mucho, harto, ó abundante.
Jactareba = mui mucho, ó mui harto.
Jahò = tender, arropar, ó abrigar.
Jaosico = muger q.e está arropada, ó abrigada.
Jaosique = hombre abrigado, ò arropado.
Jaguaco = la rodilla.
Jajaseè = ampolla, ó ampollado.
Jajā = ampollarse.
Jaji = estar blando.

Jajimaca = cosa blanda.

13.

Jajiseè = blando.
Jajun = podrirse.
Jajunseè = podrido, ó podre.
Jaunrè = red, ó hamaca, para dormir.
Jancò = abrir.
Jancoseè = abierto.
Jancucû = viga, ó solera de la casa.
Jancuticapue = viga atravesada q.e sirve de llave.
Jantosàro = Puerta, ó porton.
Jàpa = barranco.
Jaque = Padre.
Jati = tabla de palma.
Jaticoa = Rodela.

J ante E.

Jeè = canasto, ó saparo.
Jeepuê = caña de q.e se hacen los canastos.
Jehè = atravesar monte, rio, ò llano.
Jeoguè = la bodoquera de cazar.
Jeojuijay = ir à tirar.
Jeojui mansique = El q.e sabe tirar.
Jecà = tambien.
Jeomansique = el q.e sabe tirar, ó cazar.
Jeopetocan = los tobillos, ó ñudos de los pies.
Jeo. l. Yoha = barrer.
Jeja = las fuerzas, lo fuerte, duro, ò valiente.
Jejacanco = a manderecha.
Jejaguesse = endurecer, ó fortalecer.
Jejayè = fuerte, recio, ó duro.
Jejapeocò = la q.e no tiene fuerzas, ó es floxa.
Jejapeoque = el q.e no tiene fuerzas, ó es floxo.

Jejo = rempujar.

Jenà = pegar, ó embetunar.
Jeteyoje = las espaldas.
Jetequiripuè = el Espinazo.
Jeèteon mansique = el q.e sabe hacer canastos.
Jexè = la araña.
Jexehuantere = tela de araña.

J ante I.

Jiyyè = esto.
Jiyco = esta.
Jiyque = este.
Jijcoa = estos ò estas.
Jijruiñe = aqui derecho.
Jijepuè = el cedazo.

J ante O.

Joejeteca = hasta aqui.
Jocà. l. Coha = dejar.
Jocha = estar agrio.
Jocha paya guay = abejas de miel agria.
Jochí = desatar.
Jochiseè = desatado.
Johò = rajar.
Johiseè = rajado.
Joya = Esclavo, ò cautivo.
Joyaco = la q.e es esclava.
Joyaque = El q.e es esclavo.
Joyahiye = vba camayrona.
Joyapenne = Guavas vejucas.
Joô = aqui. _ tambien, seso, ó tuetano.
Jojo = la harina de Yuca.
Jona. l. Jore = aqui, ó acà.

Jongô = fregar.

14.

Jopo = la mitad, ó el medio.
Jopo vmuguze = el medio dia.
Jóxo = la rana.

J ante V.

Juague = ramazon, ó rama.
Juefuê = rebentar.
Juhè = ahogarse.
Julī = morir.
Juhisicò = muerta.
Juhisiquè = muerto.
Juhubuè = racimo qualquiera.
Jùbo = Isla.
Jujū = el soplo.
Jujusico = la q.e está gorda.
Jujusique. l. huyyapepague = El q.e está gordo.
Juntaco = prima, ó parienta.
Juntaque = primo, ó pariente.
Jurè = Gallareta ave
Juriguê = flauta, como quiera.
Jurimansiquè = el q.e sabe tocar flauta.


K ante A.

= Caracol sin carne.
Kacco = aquella.
Kaccoa = aquellos, ó áquellas.
Kacque = aquel.
Kaguay = caracol con carne.
Kahui = hierba polipodio.
Kàn = todo genero de vestuario, ò ropa de ponerse.
Kanco = barbasco de corteza de arbol. = tuhuco = lo mismo.

Kanjao = arropar.

Kanjao = arropar.
Kanpeocò = la q.e está desnuda, ó sin ropa.
Kanpeoquè = El q.e está desnudo.
Kansoà = el jabon.
Kansoacò = Lavandera, ó la q.e lava.
Kansoaqué = el q.e lava.
Kansoapojò = Vna semilla q.e sirve de jabon.
Kante = la caña brava.
Kantiyo = flor de la caña brava q.e sirve de fle...

K. ante E.

Keancaic = como, ó de q.e manera.
Keancaxeca = como quiera.
Kēenguay = el piojo.
Keenhuati = el peine p.a peinarse.
Keenszia = la liendre.
Keō = calentar.
Keon = el pie.
Keonrijuaco = la q.e hace medias.
Keonrijuaque = El q.e hace medias, ó calcetas.
Keonrica = la media, ó calzeta.
Keonperepue = empeine del pie.
Keonsinquipue = la rodilla.
Keoncirisaibue = El carcañal.
Keoncorogue = Zapato, ó alpargate.
Keccō = espantar, ó atemorizar.
Keccoque = el q.e espanta, ó atemoriza à otro.
Kehon = atar, ó amarrar.
Kehonseè = atado, ò amarrado.
Kejaito = quando, ó alguna vez.
Kemiato = pasado mañana.

Kēna = el fierro, ù otro metal.

15.

Kena = regir, ó exonerar el cuerpo.
Kena huansoyo = barra de fierro.
Kenaioguay = Peje sabalo.
Kenavnte = orilla, como quiera.
Kena parahua = igual ó parejo.
Kena perepue = pala de fierro.
Kenaxoro = la campaña.
Kensohua = el muslo, como quiera.
Kequebue = tronco de palo.
Kerebue = cosa q.e está torcida, ó corva.
Kere = aguzar, ó refregar.
Kerenxeca = para siempre, ó nunca.
Kerohue = à aquella parte, ó aquel lugar.
Kēsamo = quantos. _ Kehecoa = lo mismo.
Kēsoe = alla lexos.
Kēta = escremento, como quiera.
Ketacarasico = estreñida.
Ketacarasique = estreñido, ó el q.e lo està.
Ketacaro = Gallinazo.
Ketacorosique = empachado, ó ahito.
Ketacoje = el estantino.
Ketajui = ventosear, ó peer.
Ketamea = las tripas.
Kētaro = el vientre, ò la barriga.
Ketarorogue = el bacin.
Ketarumbue = abejon verde.
Ketaturubue = las entrañas, ò el menudo.
Ketocata = piedra de amolar.
Keto = afilar, ò amolar, ó rallar.
Ketoseè = amolado, ò afilado, ò rallado.

K ante I.

____[1] Kiye = lorito pequeño.
  1. Interpretamos la línea como un salto de página.

Kiño = quitar, apartarse, ó apartar à otro.
Kiquē = pujar.
Kino = vn papagayo.
Kiriquírí = el cascabel.

K ante O.

= saliva, ó baba.
Kōmeco = babosa.
Kōmeque = baboso.
Kopue = el gargajo.
Korohue = corteza, ó cascara, como quiera del Arbol.

K ante V.

Kunti = ceja sobre los ojos.


L ante O.

Longue = estar tuerto.
Longuepue = corcoba, ó tortura.
Longuepi = està tuerto.


M ante A.

Maāro = Plumajin, ó llanto.
Māca = cosa.
Macamiñe = palo de brasil.
Macataña = el salvage animal.
Māguay = bagre colorado.
Maguaso = sardinata peje.
Maha = el camino.
Mahaguiseè = Camino cerrado.
Mayaji = batata morada.
Mayao = barro colorado.
Mayeja = tierra colorada.

May = nuestro, nosotros.

16.

Maineame = es de nosotros, ó es nuestro.
Majaique = carmesi, ó colorado color.
Majairañapaco = mujer bermeja.
Majairañapaque = bervemejo[1] hombre.
Majaasae = el madrono[2] .
Majenpue = bagre negro.
Mame = nuevo, ó cosa nueva.
Mamemoco = hierba de la Golondrina.
Mami = nombre como quiera.
Mamigueo = el bautismo.
Mansi = saber.
Mansico = la q.e sabe.
Mansique = el q.e sabe.
Mansisayuye = haveis de saber.
Mañoco = estrella como quiera.
Mañojuicahua = sortija, ó anillo.
Maoseè = cogido en anzuelo
Mapuin = la mejor hoja con q.e cobijan las casas.
Maqueje = resina de Galvano.
Māsansañe = palo colorado.
Matanque = Mono colorado.
Mauno = pajaro colorado.
Maxa = cera de todo genero de colmena.
Maxaiño = alumbrar, ó mostrar la luz.
Maxamea = rollete de cera, p.a alumbrar.
Maxa roro = el candelero .
Maxa tehā = despavezar.

M. ante E.

Mea = hilo como quiera.
Meaguay = hormiga colorada pequeña.

Mecaoyo = Murcielago q.e no pica.
  1. Creemos que lo correcto debió ser "bermejo".
  2. Creemos que lo correcto debió ser "madroño".

Mecaguay = hormigas q.e se comen.
Mecanenco = hormiguero de estas hormigas q.e se comen.
Meco = pexe torpedo, ó temblon.
Meho. l. Zuhu = colar, ó cernir.
Mejasusi = ortiga de una hoja ancha.
Meja = la arena.
Mejacu = Playa, cascajal, ò arenal.
Mejaguay = vnas abejas grandes coloradas.
Menā = acariciar.

M. ante I.

Mia = claridad, ó luz.
Miacacacoje = ventana, ó agujero, por donde entra la luz.
Miato = mañana.
Mie = oso hormiguero.
Mio = espina.
Mioinsi = la pita.
Miocosixi = hoja de covijar casa.
Miojexe = araña espinosa.
Miopehè = Raton grande espinoso.
Miopuin = otra hoja de covijar casas.
Mioquetamu = zarza medicinal.
Mica = vna fruta semejante à la chirimoya.
Minà. l. rantò = estirar ó estender.

M. ante O.

Mohò = pescar.
Mohoquè = el q.e pesca.
Mosacuâ = vosotros.

M.ante V

.

Muañe = el cedro.
Mueoño = el dedo, ó dedos.

Muè = vos, ó tu.

17.

Muecaguay = Peje q.e no se come.
Muenqué = él.
Muenquequehè = de èl.
Muenque quenaheni = P.a èl.
Muenquenâ = á él.
Muenquena coni = con èl.
Mueni = à ti, ó a vos.
Mueosonzo = calambre, ó adormecim.to
Muhi = subir.
Muhisen. l. muhisenhuè = Escalera.
Mumù = la mariposa.
Mueteguay = mosco sancudo.
Mueto = tabaco en hoja.
Mujunquè = el relampago.

N ante A.

Naitò = de tarde.
Naitè = ayer.
Nayte cahuè = menguante de luna.
Namiño = punta como quiera.
Nazò = Mono chorote.
Nazocucu = ave de rapiña.
Nazojexe = araña ponzoñosa.
Ña = hallar.
Ñancoca = los ojos.
Ñancó coo = las Lagrimas.
Ñancogueo = las pestañas.
Ñancojitoque = las Niñas de los ojos.
Nāncomiaguay = abejas de cera blanca.
Nânconasico = ciega.

Nânconasique = ciego.

Nañco peóco = tuerta, ó sin ojos.
Nañco peòque = tuerto, ó sin ojos.
Nañcosere = sardinata peje.
Náñcosiji = Nube de los ojos.
Nañcosuhu = vrsuelo.
Ñaxecaguà = Gargantilla.
Ñaxeteca = Garganta, ó pescueso.
Nãjecoa = nietos.
Nãxeco = nieta.
Nãxequè = Nieto.
Nãxeseamù = Nuca.
Najò = vna raiz especie de papas.
Nãjoyaxi = batata morada.
Ñahà = hurtar.
Ñahaco = Ladrona.
Ñahaquè = Ladron, ò el q.e hurta.
Ñaazo = camaron peje.
Ñamè = peresear.
Ñamecò = perezosa.
Ñamequè = Perezoso.
Ñamaroquè = la polvora.
Ñami = la noche.
Ñamihue = mono dormilon.
Ñaña = despeñarse, ó desbarrancarse.
Ñamijopo = media noche.
Ñañaque = la Luna.
Ñañaroguê = despeño, ó despeñadero.
Ñanzè = pajaro picudo, ˰ó predicador.
Ñanzeguay = vn peje pico de ave.
Ñantarè = cresta de gallo.

N ante E.

___[1] Neaña = vivora colorada.
  1. Salto de página

18.

Neeñe = Palma de canangucho.
Neè = fruta de canangucho.
Neò = el carbol. l. neo vricara.
Nebi˰l? = quien?
Neguayo = buitre negro.
Nehè = hacer.
Nejeca = Nadie, ò ninguno.
Nenaconi? = con quien?
Nenè = gustar, ó probar.
Nencà = pararse, ó parar.
Ñeho = doblar.
Ñentiseè = quijada como quiera.
Ñehè = todo genero de arbol.

N ante O.

Noeguà = natura de muger.
Nōho = poner.

N ante V.

Nuéco = muger ramera.
Nuéque = hombre mundano.
Ñumi = palma de coroso.
Ñunquà = Palmicha.
Ñunquaçìbo = palmicha torcida.
Ñunquamu = peje denton.
Ñuñquasīsi = mono pequeño cabezon.
Ñunquasen = los calzones.
Ñuntisaygue = banco, ó asiento p.a sentarse.


O ante A.

'Oaguay = Abeja como quiera.

O ante C.

'Ocobeto = peje tablon.

'Ococacaguay = una ave semejante al cuerbo.
'Oco = el agua.
Ococao = Garza negra.
Ococuruxi = està tronando.
Ocoguaniguay = vn peje.
Ocoyanta = hormiga conga.
Ocoyorobue = arroyo, ó quebrada.
Ocoyay = Garza, como quiera.
Ocomuè = el cielo.
Ocopexeguay = raton del agua, ó cieno.
Ocopiyu = otra especie de picudo.
Ocoquiqui = totuma pequeña, ò pilche.
Ocorecoaè = Cosa aguada.
Ocoreoxi = crece el rio.
Ocorinri = hoja de cobijar casas.
Ocosijumbuè =cabezera de rio.
Ocosihi = empapar, ó mojar.
Ocosihiseè = mojado, ó empapado.
Ocotin = totumo q.e llamamos mate.
Ocovncuay = vn peje q.e se llama vio.
Ocojamu = armadillo animal.
Ocoxi = llueve.
Octa. l. oy = llorar.
Octé = Sembrar maiz.
Ocū = racimo de platanos.

O ante G.

Ogū = racimo de platanos.

O ante Y.

Oyà = torzer.
Oyò = murcielago q.e pica.

Oyoçibi = Golondrina.

Pain peco = gusano q.e se introduce en los cuerpos.
Pain perù = reñir, ó pleitear à voces.
Pain raisique = hombre forastero, ò advenedizo.
Pain siapi = la conjunción.
Painsijo = abejon grande q.e pica.
Pay = estar, aver, ò quedar.
Payquepay = estaos, ó quedaos.
Payaà = boltear.
Payaaquê = el q.e boltea.
Payaaco = la q.e boltea.
Payo = volverse à otro.
Payoseè = buelta, ò regreso.
...... La Lechuza.
Paunca = Aleta de peje.
Paco = ella.
Paque = èl.
Paacoa = ellos.
Pajacu = una hoja con q.e tinen el morado.
Pajā = entablar.
Pamuè. l. Pañe = No.
Panabuè, l. panapuè = cienega, barrial, ó pantano.
Pancò = bambanear.
Panxi = no es, ó no.
Pantó = de no, ó sino.
Pantoca = en no.
Paparo =. l. Yatetero = labio grueso, ó befo.
Parahua = juntos.
Paro. l. pepe = tentar, ó atentar.

P. ante E.

Pean maca = cosa delgada.

Peañe = delgado.

20.

Peccò = amiga, ó camarada.
Pecquè = amigo, ó camarada.
Pecò = gusano cualquiera.
Pectē = seguir.
Pejē = trabajar.
Peneme tucu = vna Ave nocturna.
Penezansa = barbudo aguja peje.
Peô = no haver, no tener, ó estar vacio.
Peoco = Peoco = la q.e no tiene.
Peoquẽ = El q.e no tiene, falto, ó vacio.
Perepue = Pala de madera, ó de chonta.
Peri = embuelto de mais, ó de plàtanos.
Periguay = la cucaracha.
Petè = Pato negro y grande.
Peto = Coco, fruta de palma de q.e hacen rosar.s[1]
Petoco. l. vsepo = vnas estrellas.
Petoñe = la Palma q.e da los cocos.
Pejijaò = el floripondio.

P. ante I.

Piaguay = pajaro como quiera.
Piarò = una ensalada, ó embrodio q.e hacen los barbaros.
Piarunri = El agenjibre.
Piaturiguay = raton pequeño.
Pia = agi, ó pimiento.
Pihi = hartarse de comida, ó bebida.
Pihixi = estrecho, o estrechura.
Picori = el humo.
Picarique = las nubes.
........ Picudo, ó paleton pequeño.
........ Carrizo, ò caña.

''Pirā = espantar. __ ''Piraco = la q.e se espanta.
  1. Abreviatura de "rosarios".

/ Piràque = el q.e se espanta.
/ Pirisonzo = vn pajaro comedor de maiz.
/ Pirisahuè = Vejuco con q.e tiñen los mateʃ.

P. ante O.

Pooico = la q.e tiene canas.
Pooique = el q.e tiene canas.
Pooyeio = chaquira blanca.
Pooyaji = batata blanca.
Poojai = Color blanco.
Poojaimaca = cosa blanca.
Poojaico = muger blanca.
Poojaique = él q.e es blanco.
Poojayririguay = bagre blanco.
Poojaisemepuê = higado, ó bofes.
Poopaya = azucar, ó miel blanca.
Pohò = asar carne, ó otra cosa.
Pocoporo = la salamanquesa ponzoñosa.
Pojo = alegrarse.
Pojoyè = alegria.
Pojoco = La q.e está alegre.
Pojoquè = el q.e está alegre.
Pojomaca = cosa alegre.
Pojohuesse = hacer q.e otro se alegre.
Pojoreba = despacio, quedo, ó poco á poco.
Pojo huaque = hombre alegre.
Ponsecò = muchacha, moza.
Ponsequè = muchacho, ó joven.
Ponza = El achote, ó vija.
Ponzeguay = vna especie de bagre.
Ponzé = hacienda, ó bienes.

Porè = mohoso. _ Poreseè = mohoseado.

21.

P. ante V.

Puehe = el cayman.
Puebue = lagartija grande.
Pueco = tia.
Puejeco = muger enana.
Pueheque, l. Pejehuaque = hombre enano.
Puejeye = corto.
Puepuè = borrar.
..... riri = Pauji nocturno.
........ Lunar, barro, ò berruga.
Puetiquè = el q.e tiene barro, ó lunar.
Puyaò = el platano guineo.
Puin = estar bravo, ó regañon.
Puinxi = està bravo.
Puinco = la q.e está brava.
Puinque = el q.e está bravo, ó regañon.
Puinhuesse = hacer q.e otro se embravesca.
Puinjao = hoja cualq.a de cobijar casas.
Pui = llenar, ó henchir.
Puimaca = cosa llena.
Puyio = recoger cosa regada.
Puin can = mantilla, ó reboso.
Puegà = sentarse.
Puegaco = la q.e está sentada.
Puegaque = el q.e está sentado.
Puni = Alacran.
Punti = ramo, ó cogollo de Palma.
Puntillaguay = vn peje.
Puñu = vn peje pequeño q.e rompe la red.
Purà = abollar, ó despavezar.

Puraseè = abollado.

Purasimaca = cosa abollada, ó mellada.
Purahuè = embotarse, ò mellarse el filo.
Pujuguay = el grillo especie de cigarra.
Putibuejaò = hierba de S.ta Maria.
Puxi = està lleno, ò està rebosando.
Puzuguay = tambien: especie de cigarra.


Q ante V.

Quayepaco = la q.e está con el menstruo.
Quayñomaca = cosa fea.
Quacò = muger mala ò bellaca.
Quaxà = cansarse.
Quaxasico = muger cansada.
Quaxasiquè = hombre cansado.
Quajo = acompañar.
Quajoni nehē = acompañar à hacer.
Quajoni = compañia, ó acompañam.to
Quaxañuiroque = descansadero.
Quamacā = cosa mala.
Quaneheseè = mal hecho.
.....nquè = tio.
......què = hombre malo, y bellaco.
Quarubue. vel. Sectobuê = rastrojo de sementera.
Quasenxi = està hediondo, ó huele mal.
Quegâ = avisar, ó decir.

R. ante A.

Rabuè = enfermedad, ó achaque.
Rabuejuico = enferma.
Rabuejuiquè = enfermo.

Rabueco = Bruja.

22.

Rabueque = Brujo.
Rayabuè. l. Raribuè = parte llana, ó anegadiza.
Rayoxi = estar con camaras, ó cursos.
Ray = venir.
Raha = traher, ó pedir la cosa.
Rajo = Pato mediano.
Ranto. l. minā = arrastrar, estirar ó estender.
Rantoseè = arrastrado, ò estirado.
Raña = Cabellos, pelos, ó bellos.
Rañacaabuê = alas como quiera.
Rañapaco = muger bellosa.
Rañapaquè = hombre belloso.
Rañapeoco = la q.e no tiene.
Rañapeoquè = calvo, ò q.e no tiene pelo.
Rañatentosaihue = las tixeras.
Rañavpuè = cabezon.

R. ante E.

Reā = carate.
Reabuè = abujero, ò hoyo.
Reaco = caratosa.
Reaquè = caratoso.
Reasenseco = Gavilan negro.
Recaquè = el vaso opuesto al higado.
Recoyò = el corazon.
Reguà = guardar, ó aderezar.
Reguô = encerrar.
Renmê = agachar.
Renrê = acarrear.
Renreseè = acarreado.
Rehesico = ronca, ó enronquecida.

Rehesiquê = ronco, ó enronquecido.

Rehixi = hondo, ó hondura.
Resaña = culebron de rio.
Reò = colgar, suspender, ó tenir.
Reoseè = colgado.
Reoncoroguè = Garguero, ó tragadero.
Reon = tragar.
Reonco = la q.e traga.
Reonquè = el q.e traga.
Requemaca = cosa pesada.

R. ante I.

Rimbuè = cabo, ó sobra de alg.a cosa.
Rihi. l. Rehi = estar hondo.
Rihixi. l. Rehixi = està hondo.
Rionjao = hoja con q.e alisan, ó bruñen.
Riño = pequeño, poco, ó chiquito.
Riño = adelgazar, achicar, ó acortar.
Riñoçiaya = Rio pequeño.
Riñoyay = el Gato.
Riñomaca = cosa pequeña, o chica.
Riñomacaro = poquito.
Riñoocoreco. l. Riñoreco = poca agua.
Riñosaro = estrecho, ó parte angosta.
Riñoseè = delgado.
Rinto = picar como abispa.
Rirohuè = hondura, ó parte honda.
Rixó = Refregar.

R. ante O.

Roà = bogar, ó remar.
Roctā = acordarse, ó pensar.
Roctamay = no acordarse, ó no pensar.

Rochō = añadir.

23.

Rochoseè = añadido.
Rohò = chorrear, ó gotear.
Rohotubuē = bordon, ó palo.
Royè = arrodillarse, ó hincarse.
Royeguay = un peje.
Roy = achacar, ó imputar.
Romico = hembra como quiera.
Romisico[1] = muger tierna, ó Niña.
Romieo = barbarco[2] de bejuco.
Romihique = hombre enamorado.
Ronqueguay = Zigarra pequeña.
Roo = cojear.
Rooco = coja.
Rooquè = cojo.
Roquemaca = cosa sucià.
Rorò = hacer cosquillas.

R. ante V.

Ruà = afirmar. __ Rui. = volver.
Ructa = sacar.
Ruhi = arrojarse al riò.
Ruiñe = derecho.
Ruipuè = molleja de la Gallina.
Runri = vna raiz olorosa. [chundul.
Runta = tabano grande.
Runtibuè = miembro viril del hombre.
Ruña = enderezar.

S ante A.

Sacū = Pisar.
Sacuseè = pisada, huella, ó rastro.

Sahā = llevar.
  1. La última “i” posee un grafo parecido a una “z” adherido en la parte inferior. En la actulidad esta palabra corresponde con “romi zin hua'go”. Ver Weeler, 1987. Pág. 146.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "barbasco".

Sahamay = no llevar.
Sahò = despedir, embiar, ó mandar.
Saý = irse, ó hacer q.e se vaya.
Saymay. . no irse, ò mandar q.e no se vaya.
Saiye = me voy.
Saymē = anda, ó idos.
Sayesejo = apedrear.
Saijay = soltar[1] , ó brincar.
Samū = dos.
Samucoā = entrambos, ó los dos.
Samuyuteyquē = tres.
Samusarabuè = diez, ó las dos manos q.e constan de los (diez dedos.
Sanauntè = afondo, ó adentro.
Sanauntemeaxi = Se fue à fondo.
Sanzaguay = vna ave.
Sanso = encajar.
Sañe = Guzano q.e se come.
Sañti = Estar triste.
Santiye = estoi triste.
Santihuesse = hacer q.e otro se entristezca.
Sanctimay = no entristecerse.
Santihuaque = hombre triste.
Santico = la q.e está triste.
Santiquè = el q.e está triste.
Sanzā = nacer, brotar, ó retoñar.
Sanzañe = arbol q.e da totumos.
Sanzapuè. . calabazo q.e se cria en arbol.
Sanzatin = calabazo partido hecho totumo.
Sanzaqui = mascar.
Saomayrohuè = remanso del Rio.

Saopó = corriente, raudal, ò olas del Rio.
  1. Creemos que lo correcto debió ser "saltar".

24.

Sapi = amasar, ó esprimir.
Sapimè = amasa, ó esprimí.
Saquè = lagañas.
Sarahuà = l. Zazà = bocana, ò desemboque.
Sarupuê = qualq.r afrecho.
Saxembuê = l. cuntibuē = cerro, montaña, ó zerrania.

S. ante E.

Seā = coger.
Seeñ = preguntar, ó pedir. Seenmē = pregunta, ó pedi.
Seco = Soplar.
Secta = despertar, ó recordar.
Seguā = herir con dardo.
Seguē = la barba, o pelos de barba.
Seguepaquē = hombre barbudo.
Seguetentò = el q.e hace la barba.
Seguetentò = afeitarse, ó hacer la barba.
Sehê = otra vez, ó mas.
Seheyoje = en otra vez.
Sehetoin = caer otra vez.
Sehuaiji = el filo como quiera.
Sejequē = la hiel.
Sexeji = está amargo.
Sejo = arrojar, ó botar.
Sejuncutu = vna fruta.
Semepuè = el higado.
Semenqueta = la baynilla olorosa.
Sensecami = la buba.
Sensecamico = ba bubosa.
Sensecamique = Buboso.

Sensecõ = ardilla grande.

Sensō = desherbar.
Senquè = estrujar.
Sentitayoque = Piloto.
Senze cante = Caña dulce.
Senzeguay = raton grande de comer.
Sezepayā = miel de caña.
Seō = encender.
Sesè = tener frio. ó estar frio.
Sesemacá = cosa frìa.
Seseguay = vn peje grande.
Sesepachú = vna abeja.
Seserabuè = mal de tercianas.
Seresaírepa = sombra, ó sombrio. chicharepana. en len-
gua Encabellada.

S ante I.

Siâ = vel texi = acabar alguna cosa.
Siaye. vel texi = todo, ò entero.
Siaroguequeè = de todas partes.
Siaroguē = en todas partes.
Siaseè = acabado.
Siàsireba = en lo acabado.
Siasiroguē = destruido, ó acabado.
Sihi = mojar, ò mojarse.
Sihuysuñe = Arbol de Guayacan.
Siyesico = flaca.
Siyesiquè = flaco.
Sijumbo = primero, ó delante.
Sijumbuē = la cabeza.
Sijuncuto = vna fruta.
Sijunpojoro = remolino del pelo.

Sijunteobute = la almoada, ó cabecera.

25.

Sijuncorobuẽ = la calavera.
Sinqui = coyuntura.
Sinquipè = Ñudo.
Sinsē = azotar.
Sinsemeā = el azote.
Sinsesicō = azotada.
Sinsesiquè = azotado.
Sisipenē = Guabas de mono.
Sizo = bomitar, ó tener bascas.
Szia = el guevo.
Sziacorobuē = cascara de guevo
Siarecoyo = de todo corazon.

S. ante O.

Soā = lavar ropa, ó otra cosa.
Soacò = muger larga.
Soaye = cosa larga.
Soaquè = hombre largo.
Soē = chamuscar, ò atizar.
So... = lexos.
So... = . l. Soobi = de lexos.
Socō = cimiento, gueso, pepita, ó escama de peje.
Socoquē = Escamoso.
Somapuē = apostema.
Sonsobuē = nacido, ó tumor.
Sonzaaun = Pan de Yuca (casabe).
Sonzō = calabaza, ò sapallo.
Sonohuè. l. turipuē = quarto, ò aposento.
Soque keta = los riñones.
Sotō = el barro, con q.e hacen la losa.
Sotoreguā = Plato de barro.

Sotoro = la olla en q.e se cocina.

Sototiqui = el tiesto en q.e asan el casabe.
Sotoquè = el arco del cielo.

S ante V.

Supō = la hacha de cortar.
Sui = el pauji ave.
Suipennē = Guavas de pauji.
Sujunpuè. l. sumbuē = El ombligo.
Sunquisauhē = raiz de arbol.
Sunsubuê = monton.
Sunzu = chupar cañas.
Suuticapuē = cabo de hacha.
Suureguaquē = El herrero.
Suxi = vn pajaro.
Suziguay = mosco rodador.
Suzijao = la ortiga.


T. ante A.

Tacaguay = hormigas con cuernos.
Tahā = enterrar.
Tayā = herbuno, ò hierba.
Tayō = atrancar, cerrar la puerta, echar la llave,
o errar el tiro.
Tayomacā = llave, candado, ó cerradura.
Tai = texer.
Tamū = paba de otra especie.
Tán = sembrar platanos, ó otro arbol.
Tanamezusi = ortiga de bejuco.
Tanē = coser una cosa con otra, ó remendar.
Taneseē = cosido, ó remendado.
Tantacorerō = el sobaco.

Tantacubuè = el hombro.

26.

Tapiseè = cerrada la puerta, ò otro cosa.
Tarahuati = rallo p.a rallar.
Tauñ = derribar.

T ante E.

Tebā = atravesarse alguna cosa, ó ponerla al traveʃ .
Tebeseē = atravesado, ó puesto al traves.
Teenmeã = faxa.
Teón = esperar.
Tecte = desbaratar, romper, ó deshacer.
Tecteseè = desbaratado, ò deshecho.
Tecto = desmontar.
Teguō = atajar. l. tego = atajar.
Tehā = quitar à otro, apartar uno de otro, ó quitar algo
à otro, faxarse, ò arrancar.
Tehequē = vno, ò solo.
Tehesarabuè = cinco.
Tehuā = defender.
Teyoje = en una vez.
Teñ = estar espeso.
Teñó = ensartar qualesq.a cuentas, ò limpiar el sudor.
Tenteguay = Paxaro trompetero.
Tento = demostrar, socalar[1] , rozar, ò labrar qualq.r made--ra.
Tentoseè = demostrado, ó labrado.
Tento mansique = carpintero, ò el q.e sabe labrar madera.
Tentoguay = vn peje grande de escama.
Tere = cercar, ò cerrar con cerco.
Tereseè = cercado, ó cercado con cerco.
Texī = acabar, ó dar fin.
Texi ame = está acabado, ó està justo, ò cabal.

T. ante I.

Tia = alcanzar lo q.e va delante, ó lo q.e huye.
  1. El DRAE lo trae como "socolar" (DRAE, 2001).

Tibuē = manojo, como quiera.
Ticū = palmito.
Ticupuē = palmito.
Tijo = soltar alguna cosa presa.
Tincā = hormiga negra q.e pica fuertem.te
Tiyō = cortar palos.
Tinjahuē = encontrarse.
Tinjaseè = encontrado.
Tinmeā = ceñidor, ó faxa.
Tinquaniroy = achacar.
Ti..tō = cocear.
Tiribué = la frente del rostro.
Tiri = gruñir el puerco.
Tixisimaca. l. Texisimaca = cosa acabada.

T. ante O.

Toā = fuego, lumbre, ó candela.
Toacatā = el pedernal.
Toaguē = escopeta, ò qualq.r boca de fuego.
Toa maā = Guacamayo colorado.
Toa turubuē = yesquero.
Toctā = golpear, magullar, machucar, ó moler, ó he-
rir, ó pisonear.
Toctaroroguê = mortero, ó almirez.
Tohā = moler.
Tohireā = carate escamoso.
Tohocū = arteza en q.e muelen a falta de piedra.
Tohopuē = el mazo con q.e muelen.
Toia = pintar, escrivir, ò bordar.
Toiaquè = el q.e escrive, ò pinta.
Toiaseè = escrito, ò pintura.

Toin = caerse, ò caer.

27.

Toma señejao = hierba p.a hinchazones.
Tonõ = roncar.
Tongo = tener hipo.
Tonto = tabla de madera.
Torō = Lagartija.
Toroguay = Pexe dorado.

T. ante V.

Tucū = Lucerna grande.
Tuhueo = Barbasco de corteza de Arbol.
Tuhikán = Anaco vestuario de muger.
Tui = Lorito de cabeza azul.
Tuirō = el sombrero.
Tunē = rodar.
Tupue. l. Tubuē = madero, o palo.
Tunejaixi = redondo.
Tunā = envolver.
Tunacō = la q.e envuelve.
Tunaquè = el q.e envuelve.
Tunaseè = envuelto, ò envoltorio.
Tunejai = redondear.
Turu = Guadua. de q.e hacen dardos.
Turubuē = arguena, de q.e hacen dardos.ó talega de cargar.
Turuhueca = Caña de q.e hacen dardos.
Tu... ujui = Tortola.
Tutu = viento, ò ayre.
Tutucan = vna raiz q.e llaman Achira.

V ante A.

= la sal.
Vaqueta = Ceniza cualquiera.

Vayuiu = salar.

Vhā. l. Ño = poner.
Vhé = Guatusa animal.
Vhi = Cavar, ò escarbar, ó estar espesa la selva.
Vhiseè = cavado, escarbado, ó monte espeso.
Vhū.., quemarse casa, ó sembrado.
Vjē = sembrar Yucas.
Vjeguay = Sambico, peje.
Vjeyõ = teta de muger.
Vmē = recostarse, ó echarse.
Vmesico = muger recostada.
Vmesiquè = El q.e està recostado.
Vmeren. l. erem = Verano, ò año.
Vmeyaripa = cama, ó barbacoa de dormir.
Vmuguze = el dia.
Vmuguay = un peje.
Vmú = vn pajaro.
Vncū = beber.
Vncuā = dar de beber.
Vncucō = bebedora.
Vncuquè = bebedor.
Vncumansique = el q.e sabe beber.
Vncuguay = hormigas en las riveras de los Rios.
Vfá = rezar.
Vfaquè = el q.e reza.
Viaguē = Yglesia, ó casa de rezar.
Vfé = otra especie de paba.
Vnquejerō = Nato, ò romo de las narices.
Vri = brasas de fuego.
Vriscosehe = hacer brasas de fuego.
Vtiguay = abispa.
Vtijao = carta, libro, ó qualq.r escrito.
Vsepō = vnas estrellas conocidas.
Vvpuni = Gusano q.e pica.


28.

X ante A.

Xaman = ojala.
Xamubuē = Cuerno.
Xamucoro = Doradilla hierba.
Xamugue = bobona, ó bocina.
Xamujuiquē = el q.e toca la bobona.
Xaroxejepuē = muger corcobada.

X ante E.

Xejepuē = corcobado.
Xejo = clavar, ò rempujar.
Xejonãnca = clavo p.a clavar.
Xejoseè = clavado.
Xejé = embarrar.

X ante I.

Xincoguay = gusano q.e se cria en Palma.

X ante O.

Xorā = afloxar.

Z ante A.

Zanza = espina de peje.
Zaputi = vna fruta.
Zazaguay = mosco jexen.

Z ante E.

Zemẽ = pintadillo animal.
Zencaguay = Ave colorada, coronada de negro.
Zenō = barrenar, horadar, ó batir.
Zenonãnca = la barrena.
Zenocoje = remolino del rio.
Zenoguay = pexe q.e no se come.
Zenoseè = barrenado, ó horadado.

Zeô = gusano q.e pica, ẏ da calentura.

Zeogue = Nido de pajaro.
Zeonguay = pajaro curillo.
Zenqueguay = la pulga.
Zeruquē = Carrasposo, ó aspero.
Zenseguay = Puerco motes.

Z ante I.

Zia = el rostro, ó cara.
Zia iñomaca = el espejo.
Zijn = hijo.
Zijnhuaco = hija, ó Niña.
Zijnhuaque = hijo, ó Niño.
Zijncoā = hijos.
Zijnsico = preñada.
Zijntu = criatura de pechos recien nacida.
Zijnturubuē = las pares de la muger.
Zijnsejo = abortar, ó malparir.
Zijnsejosicō = mal parida.
Zijnnehehuessẽ = engendrar.
Zima = Yuca venenosa.
Zinzo = raspar.
Zitameā = las venas.
Zitamû = los nervios, raiz, ò vena de arbol.
Zitara = laguna, charco, ó lago.

Z ante V.

Zuhu = cernir, ó colar.
Zuhuseè = cernido, ó colado.
Zunca = abrazar.
Zuncaseè = Abrazado, ó abrazo.
Zunquinẽ = arbol como quiera.
Zuña = meter.
Zuuguay = la Nigua.



29.
+

Doctrina christiana.

P... Quegame Zincoa Dios payquero? P.. Decidme, hijos, si hay Dios?
R... Dios paymuē, Padre. R... Si padre. Dios hay.
P... Kesamo Dios payquero? P... Quantos Dioses hay?
R... Teheque Dios amuẽ. R...Vno solo, no mas.
P... Jij Dios carona payquero? P. Donde està este Dios.
}
R... Ocomuena, Yaoyejaro, siaroguete
paymuē.
R... En el cielo, en la tierra, y en toda
parte y lugar.
P... Nebi Dios ayero? P... Quien es Dios? = R... La SS.ma trinidad.
P... Nebi Santisima Trinidad aquero? P...Quienes la Santisima trinidad?
}
R... Dios Jaque, Dios Zijn, Dios Espiri-
tu-Santo, Samuy uteyque perso-
na, teseca Dios amuē.
R... Dios Padre, Dios hijo, Dios Espiri-
tu- Santo, q.e son tres personas dis-
tintas, y no mas q.e un solo Dios.
P... Jaque Dios aquero? P... El Padre es Dios?
R... Acame Padre. R... Si padre.
P... Zijn Dios ayero? P... El Hijo es Dios.
R... Acame padre. R... Si padre.
P... Espiritu Santo, Dios ayero? P... El Espiritu Santo es Dios?
R... Acame padre. R... Si padre.
P. Samuyuteique Dios paiquero? P... Hay tres Dioses?
R... Pañe padre, teheque seca Dios amue. R... No padre, es un solo Dios, no mas.
}
P... Keanca samuyuteique persona,
paitoca, teseca Dios ayero?
P... Como siendo tres personas, no es
mas q.e un solo Dios?
}
R... Samuyuteique Persona, paito-ta
xi, temansiye; te egaye; te nehe-
yete paimue, asetoca teseca Dioʃ
amue.
R... Porq.e todas tres personas tienen
un saber, vn querer, y un hacer.
por eso no son mas q.e un solo
Dios.
}
P... Carocaque Divina Persona, ma-
yni oyque painque, ruinsique,
aquero?
P... Qual de las tres personas se
hizo hombre por nosotros?
R... Dios Zijn. R... Dios Hijo.

P... Carona painque ruin sique aquero? P... Donde se hizo hombre?
}
R... May ejaco Maria SS.ma ketarona
painque ruinsique amue.
R... En el vientre de Maria SS.ma,
nrã Señora, se hizo hombre.
P... Keanca, painque, ruinsique aquero? P... Como se hizo hombre?
}
R... Espiritu-Santo nehesique amue, pa-
inque ne maisique amue.
R... El Espiritu Santo lo hizo; mas
no como los hombres.
}
P... Jihi Dios Zijn painque ruinsique, in-
quimamiquequero?
P... Este Dios hijo despues de hecho
hombre, como se llamò?
R... Jesu-Christo mamiamue. R... Se llamó Jesu-Christo.
P... Nebi Jesu-Christo ayero? P... Quien es Jesu-Christo?
R... Dios reba, painque reba ame. R... Es Dios y hombre verdadero.
}
P... Jihi Jesu-Christo mayni oique, en-
quere neherēro?
P... Este Jesu-Christo que hizo por nrō
amor?
}
R... Cruz tupuena juisique amue, ma-
yre jucha teasaniye.
R... Murió en la Cruz, por librarnos de nrōs pecados.
P... Juisiete yoje, sehe guapesique aque-
ro?
P... Y desp.s de muerto, volvió à vivir?
R... Acame Padre. R... Si padre.
P... Guajenica carona satero? P... Dess de vivo, donde está?
R... Ocomuena muhisique amuē. R... Subió á los Cielos.
P... Muhisiete yoje sehe raisaque ne-
quero?
P... Y desp.s de haver subido, ha de volver?
R... Acame padre. R... Si padre.
P... Euquerempi raisaqueneye? P... En q.e tiempo ha de venir?
R... Juicio vmuguze raysaque neye. R... El dia del juicio ha de venir.
P... Enque nehe saniye? P... A què ha de venir?
}
R... Siacoareca, guajicoareca, juisicoa-
reca keanca guajirero, seen saniy-
enayeni, raisaque ñeñe.
R... Ha de venir à preguntar à todos
los vivos y à los muertos; como han
vivido?.
}
P... Deoye guajesicoareca, enquere
insijaque aquero?
P... A los q.e han vivido bien, que les
ha de dar?
}
R... Ocomuena, insisaque neye, inque
yeo, regua sicoareca.
R... Les dará el Cielo à los q.e guar-
daron su palabra, ó mandam.tos

30.
}
P... Quaye guajesicoareca, enquere insi-
jaque aquero?
P... A los q.e han vivido mal, q.e les ha de
dar?
}
R... Jai toare, insisaque neye, inque Yeo,
reguamay sicoareca.
R... Les dará un gran fuego, por no ha-
ver guardado su palabra, ò mandam--tos.
}
P... Mosacoa roctatojaro enquere jai-
toca?
P... Què pensais vosotros que es ese gran
fuego?
}
R... Jaarogueca, yaoyeja sanaunte, jao
guaticoa, payro gueca, hacoa ma-
mi peoco are, christiano coa taxi,
teoye guajimay sicoareca, vye pai-
saque neye kerenjeca.
R... Alla dentro de la Tierra, donde es-
tàn los demonios, han de tener à
los Gentileʃ, y à los malos christia-
nos, quemandolos p.a siempre.
}
P... Deoye guajesicoareca, enquere
ocomuena insijaque aquero?
P... A los q.e vivieron bien, què les darà
en el Cielo?
}
R... Inque yeo reguasicoa, insisaque
neye, soe guaje yete, kerenjeca
may pojoye, pay jaroguete en-
queque aun cuayeca, enqueque
rabuejeca peomue.
R... A los q.e guardaron sus Santos
mandamientos, les dara una vida
alegre y larga p.a siempre, donde
no havrá ninguna necesidad, ni me-
nos enfermedad.
}
P...Mosacoa rocta paitoca senseguay
xemaca juitoaro, keanca Dios
harogueca deorogue, insisaque
ñeñe?
P... Si vosotros pensáis q.e moris co-
mo los

puercos, como les ha de dar
Dios ese lugar?

}
R... Maireca, zenseguay xemaca
juimañe may alma ectaque-
na canibue juiñe, sehe juicio
vmuguzepi may canibue guaji-
sa que neñe; aitoca deoye gua-
jesicoa reca alma canibuena
quajoni ocomuena saisaque
neñe. Quaye guajesicoareca al-
ma canibuena quajoni vye say-
jaquene mue kerenjeca.
R... Nosotros no morimos como los puer-
cos, saliendo el alma, muere el cuerpo;
el dia del juicio ha de volver à vivir
juntandose con el alma: Y entonces, los
q.e vivieron bien guardando la Ley de
Dios, irán en cuerpo y en alma à la
Gloria; y los q.e vivieron mal, irán
en cuerpo y en alma à quemar-
se en el infierno para siempre.

Acto de Contricion.


May ejaque Jesu-Christo Dios reba, Pa.
inque rebaame, Yeninehe besusique,
jao Guati joya, paysique taxi, muepi
jeni tea besubue, muereba aquena,
taijaye siarogue Payiete, mueni oi-
to sia recoyo juchana guajique Pay-
seroye, santoye, yoana mueni man-
si maise. Santoye, jure muē ye-
naconi paitoca sia recoyo jejaye
roctani sehe juchanehemaque roc-
taye; Yenijucha nehebesucoa joca
jaque ye juchacoa confesasaniye,
Padre penitencia ye jucharo ye
cuansequena nehexaque mue re-
ba aquena aseeñe xemaca ejoye
ye juchacoa perdonasaqueneye,
anayeni yeni oique cruz na jui-
sique ame, Jaaquena kerenjeca
Juchane he may recoyo yeni insija
que ejoye. Amen.
Jesu-Christo Señor nrō, Dios y hom-
bre verdadero, q.e me criaste de la na-
da, y siendo esclavo del demonio, me
libraste: por ser vos quien sois, que-
riendoos à vos, mas q.e à todo lo q.e hay
en el mundo, me pesa de todo corazon,
de haver vivido en culpas, me pesa
de no haverte conocido anteʃ; y...
siendo vos conmigo, dandome cora-
zon valeroso, de no hacer mas cul-
pas, y dejar los q.e me ocasionan à
pecar, y despues de confesarme y
hacer la penitencia q.e el Padre me
mandare; asi como lo pido, espe-
ro, por ser vos quien sois, me per-
donareis; pues p.a eso por mi amor
moriste en la Cruz: Y siendo eso
asi, espero me daràs corazon p.a
nunca mas pecar. Amen.

31.
+

Ynterrogatorio para la Confesion.


P... Confesai egaguero? = Quieres confesarte?
R... Egaye = quiero._ Pañe = no quiero.
P... Kesamo erem confesamaisique aquero? = Quanto tpō. ha q.e no te
confiesas?
R... te vmerem = vn año. _ te pain = vn mes.
P... Padre vfa quanseseè, enqueneheñejeca, nehesique aquero? = Lo
q.e el Padre te ha mandado rezar, ò otra cosa q.e te mandó, lo
has hecho?
R...Vfasique amué = Si recè. _ nehesique amue = si hice._ Y si no
cumplió = Pañe,l. Pamue.
P... Enquevfa, enqueneheñe cuansequena caraquero? = Què
otra cosa, ò que rezado q.e te mandó hacer, falta q.e hacer?
R... Texi cuansee, nehesique amuē = Todo lo q.e se me mandó, lo hice.
P... Confesani enque Jucha maca iabesique aquero? = Confesan-
do, escondiste, ó callaste algun pecado?
R... Jabesique amuē = Si callè. _ Pañe = No callè...


Primer Mandamiento


P... Guacha caintoaro acayanomue roctasique aquero? = Soñando
has pensado q.e eso era asi?
R... Roctasique amue. l. pañe = Es asi, ó no es.
P... Piaguayreca, creesique aquero? = has creido en pajaros.
R... Creesique amuē = l. pañe = Es asi, ó no es.
P... Mujunqueni, creesique aquero? = has creido en truenos?
R... Hei = Si. l. pañe = no.
P... Ayrocaguay creesique aquero? = Has creido en animaleʃ del
monte?
R... Hei = Si. l. pañe = no.
P... Ayroiay creesique aquero? = Has creido en tigres?
R... Hei = si. l. pañe = no.

P... Rabue nehesique aquero? = Has hecho brujerias?

R... Hei = si. l. pañe = no.
P... Tincoa rabue nehesaniye mausijaman roctasique aquero? =
Has deseado hacer brujerias p.a hacer daño à otros?
R... Roctasique amuē. l. pañe = Si, ó no.
P... Vfa mansiquero? = sabes rezar?
R... Vfa mansiye = si se rezar. _ l. Pañe = no.
P...Junica yay roy soniye, roctasique aquero? = Has creido que
en muriendote, te has de hacer tigre?
R... Hei. l. pañe = si, ò no.


Segundo Mandamiento


P... Christiano coapi Diosni vfaguere vfayete guacha amue rocta
ni pain perusique aquero? = De lo q.e los Cristianos rezan en la
Yglesia, pensando q.e es Yanga, has murmurado?
R... Hei. l. pañe = Si, ó no. &.
P... Padre coapi Dios yeo yeiatoaro guacha coquexi roctasique
aquero? = Has pensado q.e enseñando los padres la palabra
de Dios Yanga mienten?
P... Diosni, Santocoa nayeni quab.... puínsique aquero? = Te
has enojado con Dios, ó con sus Santos, hablando mal de ellos?
P... Jaoguatini choisique aquero? = Has llamado al diablo?
P... Enque nayeni choisique aquero? = para què lo has llamado?
P... Kejaisamo choisique aquero? = Quantas veces lo llamaste?
P... Siarecoyo choirero? = De todo corazon lo llamaste?


Tercero mandamiento.


P... Domingocoa, fiesta vmuguzejeca mìsa achasíque aquero? =
Has oido mìsa los Domingos y dias de fiesta?
P... Domingocoa fiesta vmuguzejeca pejesique aquero? = Has tra-
bajado los Domingos y dias de fiesta?
P... Mosacua ayuna vmuguze iraguay aunsique aquero? = Los
dias q.e vosotros debeis ayunar, haveis comido carne?

P... Jaa vmuguze coa tincoareca iraguay aunsique aquero? = En

32.

esos dias diste de comer carne à otros?
P... Tinahinñe peosique aquero? = No tuviste otra cosa q.e comer?

Quarto Mandam.to


P... Mue Jaque coareca cuanse xena coa chani puinni pain peru-
sique aquero? = Quando vrõs Padres ò madres os mandan, haci-
endote q.e no les oyes, te has enojado, ó has murmurado d'ellos?
P... Painroicoa, iracoa huansoyo, cajincoa pain peruni puinsique
aquero? = Te has enojado con tus parientes, Alcaldes, ó Gover-
nadores, ò has murmurado d'ellos?
P... Mue zincoareca Deo christiano roixaque yeyo maisique
aquero? = No has enseñado à tus hijos q.e sean buenos christi-
anos?
P... Mue rejoreca huaysique aquero? = Has aporreado à tu mug.r.?
P... Mue rejoreca tinqueni caniyojoquena guacha inani Pa-
dreni quega maysique aquero? = Has visto a tu muger q.e
anda mal con otro, no has avisado al Padre?

Quinto Mandam.to


P... Muejaqueoca, iracoa, huansoyocajincoahuaysique aquero? =
Has aporreado à tus padres, Alcaldes, ò mayores?
P... Tincoareca puinni cocanehesique aquero? = Mojandote[1]
con otro, has reñido con èl?
P... Tincoana cohoni qua recoyo pahani, quaiñasique aquero? =
Estando tu corazon enojado con otros, los has desprecia-
do, ò no has hecho caso de otros?
P... Tuixaman roctasique aquero? = Te has deseado la muerte?
P... Tincoani tuijaman roctamaysique aquero? = Y á otros
no has deseado la muerte?
P... Paincoani jayhuaye roctasique aquero? = Has deseado
matar gente?
P... Nejeca hayguay maisique aquero? = No has muerto à
alguno?


  1. Creemos que lo correcto debió ser "Mofándote".

Sexto Mandam.to


P... Romicoareca cizijojosique aquero? = Has pecado con mugeres?
P... Hexen peocoa, hexen pacoareca? = Con solteras, ó con casadas?
R... Hexen pacoa, hexen peocoa, yojosique amue.
P... Kessamo hejen peocoa? = Quantas solteras?
R... Samuyutecoa.
P... Kessamo hexen pacoa? = Quantas casadas?
R... Samucoa.
P... Aucacoa çizi yojosique aquero? = Con aucas, ó con infieleʃ has pecado?
P... Pain roicoaaro çizi yojosique aquero? = Con parientes has pecado?
R... ajeca yojosique amue. l. nehesique. = Si he pecado, ò he hecho.
P... Kessamo painroycoa? = Quantos parientes?
R... Teeque.
P... Tuicoani hueja paha besuye yebasique aquero? = haveis acon-
sejado à otros q.e esten amancebados?
R... Pañe. l. hei.
P... Emuencoareca çizi pepesicoa coro? = Has tenido tocamien-
tos deshonestos con hombres?
P... Romicoareca çizi pepesique aquero? = Has tenido tocam.tos.
deshonestos con mugeres?
P... tincoareca çizi yojoyenayeni yeo canisique aquero? aca-
jeca mueni painpacoa juçha canixenarō iñasique aquero?
Haveis aconsejado, llevado, ò trahido recaudo p.a q.e pequen
asi tambien viendo q.e tus parientes andan en culpas, los
has visto yanga?
R... Hei. l. pañe.
P... Mue Juchacoareca tincoana quegani pojosique aquero? =
te has alegrado contando à otros tus culpas? R. = hey.l. pañe.
l. pojogue.

P... Muerebaque ziçi pepesique aquero? = has tocado deshones-
tamente? - R. = Pepesique amue.

33.

P... Çizibicasique aquero? = Has hablado deshonestam.te?
R... Hei. l. pañe.
P... Hejen paacote egamay xaman roctasique aquero? = Has deseado mu-
ger casada para pecar? R = hey. l. pañe.


Septimo mandamiento


P... Enqueque maca ñamaysique aquero? = No has hurtado alguna co-
sa? = hey.l. pañe.
P... May Dios vfaguere payete ñasique aquero? = De aquello q.e hay en
la casa de nrõ. Dios, has hurtado?
R... ñabue. l. ñasique amue = Si hurté.
P... Jaimacareca ñasique aquero? = Has hurtado harto?
P... Riñomaca ñarero? = has hurtado poco?
R... Jactabi ñabue = Harto hurte.
P... Tincoa ñaye jebosique aquero? = Has aconsejado à otros q.e hurten?
P... Tinque ñacaysee mueguere yabesique aquero? = Lo q.e otro ha hur-
tado, has escondido en tu casa?
P... ñacaysee Jaaponze paysiqueni coysique aquero? = Al q.e tuvo la
hacienda q.e tu hurtaste, le has vuelto, ò restituido?


Octavo Mandamiento


P. Canreba mansi mayto, Jucha peohuaqueni guacharoisique aque-
ro? = No sabiendo q.e era verdad, al pobre q.e no tenia culpa, en
vano le achacasteis?
P... Guacha coquesique aquero? = Haveis mentido en vano, ó yanga?
P... Coqueni painbicasique aquero? = mintiendo mintiendo haveiʃ
hablado de otro?
P... Guacha niansi mayto bicaseẽ cuina... caricoana cohoni acamay-
xi Yihi maysique aquero? = Lo q.e hablaste no sabiendo, con aque-
llos mismos que hablasteis, no les dixisteis q.e no era asi?


[Folio en blanco.]



















34.

Varios nombres y vocablos q.e facilitan la Lengua.


Paque = el.
Paco = ella.
Pacoa = ellos.
Kacque = aquel.
Kacco = aquella.
Kaccoa = aquellos.
Haque = ese.
Haco = esa.
Hacoa = esos.
Hare = eso.
Jijque = este.
Jijco = esta.
Jijcoa = estos.
Jijye = esto.
Yee = Yo.
Mue = tu.
Yequina = nosotros.
Mosacua = vosotros.
Yeeni = à mi.
Mueni. l. muere = à ti.
Kacqueni = à aquel.
Yequinani = à nosotros.
Mosacoani = à vosotros.
Kacquecoani = a aquellos.


Yure = ahora.
Yoarem = de antes.
Yoje = despues.
Yuctajoje = poco despues.
Yuctareba = poco ha.

Yucta = recien ò todavia.
Yuctamea = no es tiempo.
Yoā = Ya.
Jacta = mucho.
Jactareba = mui mucho.
Jaicoa = muchos.
Vmuguze = el dia.
Ñami = la noche.
Miato = Mañana.
Kemiato = pasado mañana.
Nayte = ayer.
Naito = à la tarde.
Jopo vmuguze = el medio dia.
Ñamijopo = media noche.
Jopo = la mitad.
Siaye = todo.
Mia = la luz, ó claridad.
Nayte cague = la menguante.


Otros

Tereme = cerra, ò cerca.
Tentome = desmonta, ó labra, ó socala.
Toctame = golpea, ó magulla.
Toiame = escrevi, ó pinta.
Emuebi paẏxi = arriba esta.
Yeja payxi = abajo està.
Jijca cijjaique = este es prieto, ò negro.
Paynehe hueseme = hace dulce.
Painciapi = la conjuncion.
Pain ñantarogue = la conjuncion.

Cẏaya = el rio.
Cẏayatentepa = el barranco, ò
ribera del rio.
Meja = la arena.
Mejacu = playa , ò cascajal.
Zitara = Laguna, ò Lago.
Japa = el barranco.
Ñañarogue = despeñadero.
Ciribue = rio abajo.
Pañabue = Pantano, cienega,
ò barrial.
Oco = el agua.


Carobi? = de donde?
Carojaa? = por donde?
Carona, ó Carore? = à donde?
Carojeca = hasta donde, ò donde qui-
era.
Caro ejeteca = htā quando.
Hiejeteca = htā aqui.
Carocaque = qual, ò qualquiera.
Carocaquejeca = alguno.
Caroca coajeca = algunos.


Cuacome = cosina.
Cuarume = herve.
Chafame = rega.
Jongome = frega.
Pecteme = segui.
Jocame = dexa.
Coime = volveos.
Neheme = hace.
Zuñame = mete.

Vhame = pone.
Cacame = entra.
Ectame = sali.
Ejame = quedaos.
Ejome = esperaos.
Puegame = sentate.
Cueme = busca.
Toame = mole.
Suhume = cerni.
Soame = lava.
Seome = encende.


Yrubue = cantaro.
Gueacatoregua = tiesto de tostar
mais.
Catoregua = sarten. p.a freir.
Soto = el barro.
Sotoro = la olla.
Sotoreguá = el plato.
Ocotin = mate guasca.
Ocoquiqui = mate pequeño.
Sanzatin = totumo, ò pilche.
Sansapue = calabazo.
Sototiqui = tiesto, ò callana.
Tarahuati = el rallo.
Toctarorogue = mortero.
Toocu = batan de moler.
Toopue = maso del batan.
Jijepue = el cedazo.
Comeguati. l. Comepempe = la cu-
chara.
Baboya = el aventador.
Sarapuē = el afrecho.


35.

Guame = vacia.
Yantome = derrama, ó trastorna.
Ruetame = saca.
Sapime = esprimi.
Cuenàme =. seca.
Xejeme = embarra.
Yohame = barre.
Teonme = espera.
Sahame = lleva.
Sahamaẏme = no lleveis.
Sahome = embia.
Sahomayme = no embieis.


Sanaunte = adentro, ò afondo.
Guesse = afuera.
Guesena ectame = sali afuera.
Sonohue. l. Turipue = el aposento.


Yoaraisaqueneye = Ya de venir.
Kejaito raysa quene quero? = Quan-
do has de venir?
Enque nehesanique? = p.a hacer
que?
Enque nehesaniye sayquero? = que
vas à hacer?
R... Enqueque maca maimue = nin-
guna cosa.
Quereraime = ven un poco p.a acà.
Queresayme = apartate un poco,
da lugar.
Quereraome = embiame un poco,
ò trahe.


Ensena quename = seca, ò calenta al sol.
Guay mohome. = Pesca peje.
Yuire huesseme = haz ovillo, ó ovilla.
Tincoaniroime = achaca à otros.
Ancuetoa = el caimito.
Majasae = el Madroño.
Senzepaya = Miel de Caña.
Hueca = la Guadua.
Conocha = Caña agria.
Conocagua = El cacao.
Riñomacare = mui poco.
Jaisaro = Puerta, ò entrada mui grande.
Riñosaro = Puerta, ò entrada pequeña.
Cacarogue = entrada cualquiera.
Saniteame = anda, quita.
Paiquepay = quedaos, ó estaos.
Ruiñe = derecho.
Soaye = largo.
Puejeye = corto.
Jejaye = duro, ó fuerte.
Peañe = delgado.
Siarogue = en todas partes.
Siaque = entero.
Sehē = otra vez.
Samueoa = entre ambos.
Siarecoyo = todo el corazon.
Parahua = juntos.
Coje. l. reabue = hoyo, ò agujero.
Cuencuepue = Estaca.
Sinquipue = ñudo.
Miacacacoje = Ventana.

Cijjaixi = está obscuro.
Naibi raxi = va anocheciendo.
Yuctañami ame = todavia es de
noche.
Yoañami ame = Yà es de noche.
Kena = el fierro, ò otro metal.
Supo = la hacha.
Sauticapue = cabo de la hacha.
... Guati = el machete.
Perepue = pala.
Kena perepue = pala de hierro.
Huitoñanca = La aguja.
Paio huito = el alfiler.
Raña tentosaihue = las tixeras.
Zenoñanca = la barrena.
Xejoñanca = el clavo de fierro.
Yigtohuati = la sierra.
Yoeore = la azuela.
Kenaguansoyo = barrena de
fierro.
Ketocata = Piedra de amolar.
Sehuayji = el filo.


Kejaito raixaque aquero? = Q.do
has de venir.
Emuenque = el hombre.
Guay = la carne.
Meñame = acaricia.
Huejāme = casate.
Keen huati = el peine.
Kereme = aguza.
Tebāme = pone al traves.

Yenā cohoni = conmigo.
Muēzia = por delante.


Aguard.te ructa sotoro = El Alambique.
Siona saye = voi à la chachra.
Cajeme = baxa.
Cohime = volveos.
Choime = llama.
Apume = lavate.
Kanjaome = arropate.
Pejeme = trabaja.
Quajome = acompaña.
Jename = embetuna.
Keome = calenta.
Ketome = afila.
Oyame = torce.
Yeiome = enseña.
Yeeme = ole.
Yehuame = nada.
Yohome = enlasa.
Yojuame = palanquea.
Yñome = mostra, ò señala.
Jancome = abri.
Yigtime = rasga.
Yime = deci.
Gueame = alza.
Gueeme = carga.
Guegueme = corre.
Guaguame = quebra.
Insime = da.
Ruame = afirma.
Saijaime = brinca.

36.

Sectame = desperta.
Vuayuiume = salà.
Tenome = ensarta.
Zisome = vomita.
Seenme = pregunta.
Vjeme = sembrá yucas.
Tectome = desmonta.
Taime = texe.


Jaique = Grande en honor.
Ejaco = Casica, ó principal.
Jaico = Señora grande.
Mami = nombre.
Yramami = sobre nombre.
Mamigueo = el bautismo.
Kenaroro = Campana.
Vtijao = libro, ó carta, ó qualq.r
papel escrito.
Ñuntisayhue = el banco, ó asi-
ento.
Ñamiño = qualq.r punta.
Mioquetamu = La Zarza.
Soco = la escama.


Yui = el algodon en mota.
Yui oyaseè = el algodon hilado.
Yuimeā = hilo de algodon.
Yuipuē = ovillo de algodon.
Mio ynzi = la pita.
Nunquacibo = Palmicha
torcida.
Vme yaripa = Tarima de
dormir.


Ectejoyē = detras ò á las espaldas.
Canreba = la verdad.
Coqueseè = la mentira.
Xaman = ojala.
Yure vmuguze = oi dia.
Mueo zonso = calambre.
Huesuye = no sé.
Jijruiñe = aqui derecho.
Guajijiye = Tengo miedo, ò verguenza.


Otros Vocablos

Huesuye = no se.
Ocoectaxi = El agua está saliendo.
Sehēciome = ahuma otra vez.
Yacague ame = Està hueco.
Serejayxi = está frio, ó está dulce.
Serehuesseme = haz q.e se enfrie, ó
esté dulce.
Ahínsanyye = he de comer.
Taneye. l. Tanemue = Yo coso, ò re-
miendo.
Auncuaye = tengo hambre.
Saye = Me voi.
Hueocaixi = está con sueño.
Sejeñe = estoi, ó está amargo.
Ensena pampaye = estoi sudando.
Tunexi = ha rodado.
Yejabitoinxi = ha caido abajo.
Roctamayñe = no pienso.
Guay guay jaime = anda mata carne.

Deoye paisaquenexi = Ha de estar
bueno.
Longuepi = está tuerto.
Azinehexi = está lastimado.
Deoxi = bueno està.
Huepi = está atajado.
Puinxi = esta bravo.
Puimayxi = no está lleno.
Guaysenxi = está sabroso.
Tunexi = está redondo.
Yraxi = está viejo.

Debemaixi = no puede.
Puixi = està estrecho.
Muencoapeocoa = Sin ellos
Mansiseè = sabido.
Juhesicoame = se ahogó.
Juisicoame = murió.
Mansixaman = si supiera.
Mansibue. l.. mansiqueame =
Supe.
Mansiq.... roye = por haver
sabido.


Decisiones varias en esta Lengua.


Cio nebi ehoaquero? = Quien quema la
rosa?
Quere aro? = Y el Locro?
Enquena Juico? = Què, estàs enferma?
Nebi raaquero? = Quien ha trahido?
Raamaxaque Yihime = deci q.e
no trahiga.
Raatoca quegame = en trahien-
do avisame.
Raamaytoca, quegame = en no
trayendo avisame.
Ciaya reosilla paitoca saymayme =
estando el rio crecido no vayas.
Ciaya gueaquena saime = En ba-
jando el rio anda.
Neheni texini, rayme = acaban-
do de hacer veni.
Nehetoca rahame = En hacien
do trahe.

Saique pai = anda caminando.
Tehecanco guatirepaixi, hijayme =
A un lado esta el machete, trahe.
Emuē muhinica oco rahame = su-
biendo arriba trahe agua.
Cajeni hijaime = bajando anda
trahe.
Yejare paixi hijaime = abajo está
anda trahe.
Hini rayme = trahiendo veni.
Ayeca Yeni insime yejeca enque-
quemaca insixaque = Eso dame
a mi, yo tambien te daré alguna
cosa.
Muepi yeni insimaytoca yejeca in-
simay xaque = Si vos no me dais,
Yo tambien no te daré.
Nebi choiquero? Quien te ha lla-
mado?
Neheni choixaquero? = à quien hemoʃ
de llamar?

37.

Yepi choimañe = Yo no he llamado.
Yepi choitoca raime = En llaman-
dote yo, veni.
Enqueneque paincoa choimairero?
porq.e no has llamado à la gente?
Nejacani choime = llama à qual-
quiera.
Mamoni sayme paincoani choni-
caraime = anda à los mamos,
y llamando à la gente, veni.
Amuguajeca Yihique yñare : Zen-
segua.......... huay raisaqueneñe
l. Saqueneye = Los Amuguajes
dizque dicen q.e han de venir á
matar á los Zenseguajes.
Zeonguajecoa, l. Amuguajeco a-
quaname hicayeseca roctaque.
gue mue = Los Amuguajes son
mala gente, porq.e solo piensan
en matar.
Muencoani maini huay roctani-
ca, yequinajeca huay naā = Si
ellos nos quieren matar, tam-
bien nosotros los mataremos.
Yequinajeca emuencoa ame huay
entesarabue sihico ame = Tam-
bien nosotros somos hombreʃ, y
tenemos manos p.a matar.
Anayeni siacoreca santico a pa-
ye = Por eso estamos todos triʃ
tres.

Santopay maime, Yihisee acha may-
me = No esteis tristes, no hagais ca-
so de lo q.e dicen.
Anayeni, Padre coani paye muencoa.
pi mosacoani teajaniye = Para
eso teneis al padre (ó à los padreʃ)
ellos te defenderàn.
......... oabi mosacoani taijaye Padre-
coa oixena, iñanica, anayeni aca
yihiye = Viendo ellos q.e los Padres
quieren à vosotros mas q.e à elloʃ,
por eso dicen asi.
Mosacoa santique paijaye ega
maimue = Yo no quiero q.e vosot.s
esteis tristes.
Paincoa santinica, Padre jecabi
santoxi = En estando la gente
triste, tambien el Padre està
triste.
Aacoa ayero? = Son esos?
Aame = eso es.
Sanica pojoye pai huesseme, pain-
coa bipojoye paitoca; Padre jeca po-
jaye pay huesseme = En estando
la jente alegre, tambien el Padre
está alegre.
Mosacoani insijaye paha maitoca
aytoca santique paye = Quando no
tengo q.e dar à vosotros, entonces
estoi triste.

Mosacoani insisaniye seca roctaye =
Yo

Yo solo pienso dar á vosotros.
Mosacoani insisaniye nayeni
enque maca pahaxaman =
ojala tuviera alguna cosa p.a
dar à vosotros.
De˰oye nehena, quaye nehe ma-
ina = Lo bueno hemos de ha-
cer, y no lo malo.
Enque nehe samye que macabi
rahaquero? = para q.e traheʃ
una cosa mala?
Deo maca hinjaime = anda
trahe cosa buena.
Raina jaquero? = Si vendra?
Raysaque neye = Si ha de venir.
Parebana eja saniqueña = di-
jo q.e si havia de venir.
Raymaisaque neye = no ha de
venir.
Carona guay cuesaniye saisi
que aquero? = Por donde fuis-
te à buscar carne.


Ye kemaca neheme = haz co-
mo yo.
Joobi yohame = barre esto, ò
barre aqui.
Joorē enqueneque yoha may
coro? =
esto porque no has
barrido?
Yohani texini, cocina saani
aunqua coco paime = En aca-

bando de barrer, anda à la cocina.
...Periguay aun coa sico ame = todo
lo han comido las cucarachas.
Sehe periguay ahi mairebana re-
guame = En otra vez guarda don-
de no coman las cucarachas.
Yurubue puhi ejeteca ocay ame =
pone agua, htā llenar los cantaroʃ
Mueteque ayro saimayme, ayro
paincoa mueni debe guay saque-
neñe = Vos solo no vayas al mon-
te, porque la gente del monte te
puede matar.
Oco keojaìme assuquena raame =
anda calenta agua : en estando
caliente, trahe.
Texi ahimaime yoje ahixañe re-
guame = No coman todo, guar-
den p.a despues.
Paroque samuyuteyque painguay
paitoca raixaque = Estando fuera
tres meses, he de venir.
Mosocoani insisaniyenayeni en que
quemaca inque saye = Voi à traer
algo, p.a dar à vosotros.
Yusijaye peoquena joore santique-
paye = aqui estoi triste, porque
no tengo q.e dar.
Raatoca insixaque = En trahien-
do dare.
Cuebesuquena subo ticamue =....

38.

... cortar; por eso quebraste la hacha.
Jureca enqueque maca pahamañe,
pahatoca jacta insixaque = Aora
nada tengo, en teniendo les daré
harto.
Yuretaxi mosacoa, ò, aunquezo, ci-
aya ahin saniye nayeni, yeheni
insicaime = Aora si vosotros me
han de dar Yucas y platanos p.a
comer en el rio.


Jejayme guayme = Golpea con fuer-za.
Mue vfamansimaimue, miato
naitocaraini vfa yeojaque. = Vos
no sabes rezar, vení mañana
à la tarde; te enseñaré.
Vfa mansinica yeepi oyxaque =
En sabiendo rezar, yo te he de
querer.
Vfa mansinica, subo, Guati (ha-
cha, machete) insijaque = En
sabiendo rezar, yo te daré ha-
cha, machete.
Vfa mansimaito, enqueque maca
insimaijaque = En no sabiendo
rezar, no te he de dar nada.
.... Vfa ciocoa deoye iraxi, aun jac-
ta insixi, Juitoioje o comuena
saha saquenexi = En rezando,
cria Dios las chacras, da
harto de comer, y en muri-
endo, lleva al cielo.

Vfamaque panica rabue jacta
paimue ciocoa Deoye ira mai-
mue, acaquena jacta auncua
mue = En no rezando, hay har-
ta enfermedad, no se crian laʃ
chacras, y asi hay hasta ham-
bre.
Sia recoyo mai Dios, pueca cojeca
oique pahame, aitoca pacoa
mosacoani oni, ocomuena sa
ha saqueneye = Con todo el
corazon haveis de amar à
Dios y a su SS.ma Madre, en-
tonces ellos queriendo a vos, os
llevarán al cielo.
Dios ni roctaye jocamaime, mo-
sacoa paiqueni roctamaque
pahanica, paquejeca mosacoa-
ni roctamai Jaque = No de-
jeis de acordaros de Dios, por-
que si vosotros dejais de acor-
daros, él tambien no se ha de
acordar de vosotros.


Ticame = corta.
Jijme = quebra.
Juhicoa paitoca apumayme =
En estando enfermos, no se la-
va.
Apunica meacta reame = En
lavandose se enferma maʃ.
Anayeni mosacoani reaye = Por

eso os enfermais vosotros.
Neeque ayero? = De quien es?
Nenayeni ayero, l. aquero? = p.a
quien es?
Nenaconi raiquero? = con qui-
en veniste?
Nenaconi sahatero? = con qui-
en fuiste?
En quere yihique raiquero? = què
queriendo haveis venido?
Seen sahaniye nayeni raha -
quero? = à pedir no mas veniʃ-
te?
Yeheni insisaniyenayeni enquebi
rahaquero? = Que trahes p.a dar-
me?
Muearo enqueque vmuguze en-
quequemaca yeni insimayque
mué = Vos nunca me dais na-
da.
Yeheteque insiye = Yo no mas te-
doi.
Santimaque maimue, coisa-
haqueneye = No estès triste;
Yo voi à volver.
Kejaito mosacoani joca may-
saquene..... Yo quando te he de
dejar.
Mosacoanaconi paisaque neye =
Yo quiero vivir con vosotros.
Joana juixaque = aqui he de mo-
rir.

Mosacoa yeeni tancayme = Vosotros
me enterrareis.
Huacha enquequemaca nehemaque
paysique aya nomue = Yanga estáis
sin hacer nada.
Yehe cuansejee neheñu juneñe = Lo
que yo mando, eso has de hacer.
Yee cuansesee nehemaque pa-
nica puinxaque = En no haci-
endo lo q.e mando, me he de eno-
jar.
Yo añami vfaraime = veni à re-
zar de madrugada.
Enqueque maca nehemayto sijum-
bo vfaye ame = Primero has de re-
zar, p.a hacer alguna cosa.
Sijumbo vfamaytoca Dios mosa-
anaconi paymay saaqueneye =
En no rezando primero, Dios
no estará con vosotros.


Raacaime = trahe.
Santoquena = estando tristes.


Otros Vocablos.

Jejacanco = a manderecha.
Aricanco = a manizquierda.


Puepueme = borra. Ñehome = dobla.
Zuume = cerni, ó colá.
Puime = llena, ó henchi.

39.

Renreme = acarrea.
Jejome = rempuja.
Pirame. l. Keccome = espan-
ta.
Jocame. l. cohame = deja.
Payome = volveldo. = volvedlo.
Renme = agachate.
Quegame = avisa, ó deci.
Yohacibo = la Escoba.
Tinmea = ceñidor.
Yeyo = chaquiras.
Puin kan = reboso.
.. enmea = Faxa.
Jee = canasto.
.. Mañojuicahua = Sortija.
Jeogue = bodoquera.
Picori = el humo.
Va = sal.


Terminos q.e perfeccionan

el modo de hablar en los ver-
bos. Vbīgrā.[1] en el verbo
Bica q.e

significa hablar.

Presente


Yeebicaye = Yo hablo.
Muepibicaye = tu hablas.
Kacquebi bicaxi = aquel habla.
Yequinabi bicaye = nosot.s hablamoʃ.
Mosacoabi bicaye = vosot.s hablais.
Kacque coabi bicaxi = aquellos
hablan.

En los preteritos imperfectos,

perfecto y pluscuam perfecto,

se dirá del modo siguiente._


1. Bicabue.
2. Muepi bicabue.
3. Kacquebi bicabi.
4. Yequinabi bicabue.
5. Mosocoabi bicabue.
6. Kacquecoabi bicabue. l. bicasico-
ame.

Futuro imperfecto.


1. Yee bicaza = Yo hablarè.
2. Muepi bicae =
3. Kacquebi bicajaque =
4. May bicanaā. =
5. Mosacoabi = bicae. =
6. Kacquecoabi = bicajapue.

Ymperativo.


1. Muepi bicame.
2. Kacquebi bicajaque.
3. Yequinabi bicañu.
4. Mosacoabi bicaxe.
5. Kacquecoabi bicajapue.

Pluscuam perfecto.


1. Yeepi bicarexahue.
2. Muepi bicarexahue.
3. Kacquebi bicarexahue.
4. Yequinabi bicarexahue.
5. Mosacoabi bicarexahue.
6. Kacquecoabi bicarexahue.


  1. Tr. "Por ejemplo.".

Ynfinitivo.

Bica = hablar.
Bicani = hablando.
Bicaquena = haviendo hablado.
Bicayenayeni = Por hablar, ó
p.a hablar.
Bicatoca = En hablando.
Bicaque = El q.e habla.


Hasta aqui el original de este
manuscripto q.e es un quader-
nito en 8o de 64 hojas.
Ahora se pone à continua-
cion vn vocabulario ʃuccin-
to de verbos de la misma lengua
desde la letra A htā la S inclu-
sive con su significado caste-
llano, q.e està por caveza del
expresado quadernito. La le-
tra es distinta, y las quatro
hojitas à q.e se reduce, no eʃ
tán foliadas.


A.

Ahi = comer.
Acununcua = tener hambre.
Aun = dar de comer. Apitea = eructar.
Apu = lavarse.
Assu = quemarse.
Azi = doler.
Azineè = lastimar.


B.

Berò. l. Cohò = comprar, ò vender.
Besu = perder, ù olvidar.
Bica = hablar.
Bira = comenzar.


C.

Caca = entrar.
Cacha = Soltar la carga, ó descargar.
Cacho = bajar algo de lo alto.
Cahua = volar.
Choo = reir.
Cai = resbalar.
Cain = dormir.
Caji = tener.
Caje = bajar.
Cane = arrugar.
Cara = faltar.
Cati = huir.
Cato = derretir, ò freir.
Caxa = parir.
Chaā = mecer.
Chafa = regar.
Chao = tirar con Honda.
Chaco = tirar con flecha.
Chohi = llamar.
Ciyo = ahumar.
Coá. l. Joca = dexar.
Cohi = volverse.
Coio = volver à otro.
Coho. l. Bero = comprar, ò vender.
Cocé = sonarse.
Comè = menear.
Coné = mear.
Coqué = mentir.
Coré = rascar.
Cosi = arder.
Cosijai = alisar.

40.

Cuaco = cocinar.
Cuanse = mandar.
Cuaru = Herver. Cue = buscar.
Cuena = Secar, ó consu--mir.
Cuene = Secarse el rio.
Cuencue = medir, contar,
ó señalar.
Cuenco = Sacudir.
Cuen = estar cerca.
Cuepe = embriagarse.
Cuhi = calentar, ó gritar.
Cui = morder.


D.

Debe = poder.


E.

Ecta = Salir.
Ega = querer, ó desear.
Eho = quemar.
Eja = quedar.
Ejo = esperar.
Ense = calentar, ò hacer
calor.
Ensenacuena = sacar
al sol.
Essi = estornudar.


F.

Fio = Silvar.


G.

Gua = vaciar.
Guaya = brasear.
Guaymoō = pescar.
Guagua = quebrar.
Guaje. l. Guaji = vivir,
ò estar crudo.
Guaisen = estar sabro--so.
Guagiyi = tener miedo
ò verguenza.

Gueha = alzar lo caido.
Guehe = cargar.
Gueho = bajar el rio, ò car-
gar.
Guegue = correr.
Guego = peinar.
Gui = levantarse.
Guiri = pelliscar.


H.

Huay = matar, herir, ó
aporrear.
Huacosen = estar oloroso.
Huaño = ablandar.
Hueoiaji = bostezar.
Huita = estar pegajoso.


Y.

Yaamai = no resollar.
Yayo = apagar luz, ò fue-
go.
Yayu = marchitar.
Yacā = resollar, ó respirar.
Yahi = fornicar.
Yaji = estar lleno, ò comido.
Yabe = esconder.
Yanto = derramar, ó
trastornar.
Yano = cojer.
Yatu = espirar, ó agoni-(-zar.
Yeio = enseñar.
Yeosaho = mandar re-
caudo.
Yebo. l. Yeguo =Aconsejar,
ó reprehender.
Yehe = oler.
Yehua = nadar.
Yejapay = estar debajo.
Yigte = rascar, ó cortar.
Yigto = cortar carne, ó-
cordel.

Yihi = decir.
Yoha = barrer.
Yoyo = fruncir.
Yoho = enlazar.
Yojuha = palanquear.
Yuirehuehe = devanar.
Yuha. l. Yehua = nadar.
Yuhi = bramar tigre, ó
paujil.
Yña = mirar, ò ver.
Yño = mostrar ó señalar.
Yra = criar, crecer, ó en-
vejecer.
Yrahuesse = criar, acre-
centar, ó añadir.
Ynsi = dar.


J.

Jaia = no hacer caso, ó
menospreciar.
Jao = arropar, ò tender.
Jaja = ampollarse.
Jaji = estar blando.
Jajun = podrirse.
Jancō = abrir.
Jehe = atravesar mon-
te, rio, ò llano.
Jejuijai = ir à tirar.
Jeho. l. Yoha = barrer.
Jejahuese = endurecer,
ò fortalecer.
Jejo = rempujar.
Jeña = pegar, ó embetu-
nar.
Joca. l. Coa = dejar.
Jocha = estar agrio.
Jochi = desatar.
Joho = rajar.
Jongo = fregar.
Juefue = rebentar.

Juhe = ahogarse.
Juhi = morir.


K.

Keo = calentar.
Keoco = espantar.
Keon = amarrar.
Kena = exonerar.
Kerē = aguzar, ò refre-
gar.
Ketajui = peer.
Keto = afilar.
Kiño = quitar, ò apartar
à otro.
Kique = pujar.


L.

Longuè = estar tuerto,
ó corbo.

M

Mansi = saber.
Maxaiño = alumbrar.
Majatea = despavezar.
Meo. l. zuhu = cernir,
ó colar.
Meña = acariciar.
Minā. l.ranto = estirar.
Moho = pescar.
Muhi = subir.
Mueto pumpu = chu-
par tabaco.


N.

Ña = hallar.
Ñaha = hurtar.
Ñame = peresear.
Ñaña = despeñarse.
Nehe = hacer.
Nenca = pararse.
Ñeho = doblar.

Ñoho = poner.
Ñuñu = faltar, ò no alcan--zar.
Ñuncoa = juntar ó amon-
tonar.


O.

Ocoreo = crecer el Rio.
Ocosihi = mojar, ò empa-
par.
Ocō = llover.
Octa. l. oẏ = llorar.
Octē = sembrar mais.
Oya = torcer.
Oy = amar ò llorar.


P.

Painbica = murmurar.
Painperu = reñir con otro.
Pay = estar, ó haver.
Paiaha = voltear.
Payo = volverse à otro.
Paja = Entablar.
Pànco = bambanear.
Pao. l. pepe = tentar, ó
atentar.
Pecte = seguir.
Peje = trabajar.
Peo = no haver, ò no tener.
Pihi = hartarse, ò estar lle-
no.
Pira = espantar.
Piranisaho = echarlo eʃ-
pantando.
Poho = asar como carne.
Pojo = alegrarse.
Pohuese = hacer q.e se alegre.
Puepue = borrar.
Pin = estar bravo.
Pin huese = hacer q.e esté
bravo.
Pui = llenar.
Puiyo = recoger.
Puega = sentarse.
Purá = abollar


Q.

Quaja = cansarse.
Quajo = acompañar.
Quajoni nehe = hace acompañado.
Quasen = oler mal.
Quega = avisar.


R

Regua = guardar.
Reguo = Encerrar.
Renmue = agachar.
Renre = acarrear.
Rehi = estar hondo.l. Ri[hi].
Rehē = Enronquecer.
Reo = colgar, ò suspender.
Reon = Tragar.
Riño = acortar, ò adelgazar.
Rinto = picar como abispa.
Rijo = refregar.
Roa = bogar, ò remar.
Rocta = pensar, ò acordar[se].
Rocho = añadir.
Roho = chorrear, ò gotear.
Roye = hincarse de rodillaʃ.
Roi = achacar.
Roō = cojear.
Roro = hacer cosquillaʃ, ò la
cosquillas.
Rua = afirmar.
Ructa = Sacar.
Ruhi = arrojarse.
Ruña = enderezar.

S

Sacu = pisar.
Saha = llevar.
Saho = embiar.
Sai = irse.
Saiesejo = apedrear.
Saijai = brincar, ó saltar.
Sanso = encajar.
Santi = estar triste.
Santihuese = entristecer à otr[o].
Sunsa = retoñar.
Szanqui = mascar.
Sapi = esprimir, ò amasar.
Sea = coger.
Seen = preguntar.
Seco = soplar.
Secta = dispertar.
Segua = herir con dardo
Seguetento = afeitar.
Seentoin = caer otra vez.


41.
+

Traduccion, ò vocabulario de las palabras indicadas en la

Lista remitida por el S.or Mutis con el Numero 2, en
Lengua Zeona, ò Amuguaje, de las Misiones encarga-

das al Colegio de Franciscanos de Popayan.


Dios = Dio (no tienen termino.)
Padre = Aque.
Padre Sacerdote ò Religioso = Pairi.
Governador, Cacique, ò persona
grande.
Jaque, vel, Ejaque.
Governadora &. = Jaco. vel, Ejaco.
todo femenino acaba en co, y
el masculino en que.
Madre = Aco.
Hijo (como quiera) = Zin. _ Criatu-
ra de pechos = Zinintu.
Hijo = Zinhuaque.
Hija = Zinhuaco.
Hermano. maior = Majaye.
Hermano menor = Yojeque.
Hermana. maior = Majayo.
Hermana menor = Yojeco.
Marido = Ye emueque. (Quiere decir =
mi varon.) tambien dicen = Yepaque.
Muger, ò Esposa = Ye rego. l. Yepaco.
Doncella = Emuehusuco. l. Cajamai.
sico, ó Ziziuesuco. Quiere decir =
Emuehusuco = La q.e no sabe de varon.
Cajamaisico = La q.e no ha parido.
Ziziuesuco = la q.e no sabe de cosas su-
cias: porque zizi = es cosa sucia, ò

deshonesta. uesuco = no saber à mu-
ger. à varon = uesuque.
Mozo = Ponzeque.
Moza = Ponzeco.
Niño = Zinguaque.
Niña = Zinguaco.
Niños, ó Niñas = Zinincoa. l. Zinin-
guana.
Hombre, ò varon = Emueque.
Hembra, ò muger = Rumico.
Gentes = Pain. vel. Paincoa.
Cabeza = Sigumbue.
Cara = Zia.
Cabellos = Vaña.
Nariz = Yncuepue.
Ojos = Ñancoca.
Cejas, Pestañas, vello = Daña.
Orejas = Cangodo.
Mexillas = Entize.
Boca = Yovo. l. Yeovo.
Dientes = Cunji.
Muelas = Jaicuinji.
Lengua = Zemeteo.
Cuello = Ñajeteca.
Hombro, codo, rodilla, ò coyuntu-
ra,
ò ñudo = Sinquipue.

Brazo = tantahua.
Manos = Entesara.
Dedos = Meollo, ó Meoño.
Vña = Coo.
Pecho, ó costilla = Covipa.
Pecho, ó tetas = Vjeyo.
Vientre = Kiquitaro.
Espalda = Eteyoje. (Quiere decir
tambien = atras.)
Pierna, ò Muslo = Kensoa.
Pie = Keon.
Corazon = vecoyo.
Menudo = Quita turupue.
Tripas = Quita tuumca.
Sangre = Zie.
Leche = hueje.
Piel (qualquiera) = Caniugue. vel.
Canigue.
Carne = Guay. Hueso = Cuampue.
Vista, ò ver = Yña. Yñaque = el
quevè. Yñaco = la q.e vē.
Yñame = Vè. Yña Ye = Yo veo.
Yñamai = no ver.
Oler, ó besar = hiy.l. yi.
olè, ò besà = yiime.
La q.e no huele, ó besa = yi imaico.
E1 q.e no huele, ó besa = yi imaique.
Tacto, ò tentar = Pepe. El q.e tien-
ta = pepesique. La q.e tienta = pe-
pesico. Tentà = pepeme.

Nombre = mami. Como se lla-
ma? = inqui mami?
Gritar, ò grito = Cui. Grita = cuime.
Gritan, ó grita = Cuiji, ó cuimue.
Ahullido = cocoji.
Llorar, ó amar = oy. Llora, ó ama =
oyme. La q.e llora, ó ama = Oyco. l.
oysico. El q.e llora, ó ama = oysi-
que. l. oyque. No llorar, ó amar =
oymai.
Reir = Choo. Reite = chome.
La q.e rie = chosico. El q.e rie = Cho-
sique.
Cantar, ó rezar = Vfa. Cantà, ò
rezà = vfame.
Estornudar = Esi.
Temblar = Guegue.
Suspirar, ò tristeza = Santi. El
q.e suspira, ò està triste. = Santi-
que. La q.e suspira, ò està triste.=
Santico.
Pobres = Santiguana. Pobrecito =
Santiguaque = Pobrecita = santi-
guaco.
Bostezar = Huiji. l. hueoji.
Silvar = Fìo.
Echarse = ume. Échate = umeme
Echado = umese. l. umeji.
Yr = Sai. Vete tu = Mue saime.
Dormir = Cain, ó Cai.
Sueño = Cocaji. l. Cocainji.

42.

Saltar = Sacusai.
Tener, ò estar = Pai, Paique = ay està,
ó tener. Paico = esta (à muger.
Paiji. l. Paimue. l. Paise = Si hay,
ò si està, ò si tiene. No hay, no eʃ-
tá, ò no tiene = Peoji, ò Peomue.
Correr = Guegue.
Baylar = Pojosacu. | Quiere de-
cir = pisar alegre. Pojoji = ale-
gria, ò gozo. sacu = pisar.
Amar, ò llorar = oy.
Gozoso, ò alegre = Pojosique.
Gozosa, ò alegre= Pojosico.
Tristeza = Santi, ò pena.
Dolor = Asi, ò Asijo.
Trabajo = Peje. Trabajà = Pejeme.
Perezoso = Ñameque.
Perezosa = Ñameco.
Yo = Ye.
Tu = Mue.
Aquel = Kaque.
Nosotros = Yequena.
Vosotros = Mosaqua.
Aquellos = Quecoa.
Aquellos otros = Caquecoa.
Yo soi = Ye ae. vel. Ye amue.
Tu eres = Mue ae. l. Mue amue.
El es = Paque ae. l. Paque amue.
Nosot.s somos = Yequena ae. l. Yequena
amue.
Vosotros sois = Mosacua ae. l. Masacua
amue.
Aquellos son = Quecoa. l. Kaquecoa ae.
l. amue.

Fue = sai.
Comer = ain.
Yo como = Ain ye.
Tu comes = Mue ain. Come = ainme.
Aq.l come = Kaque ain, ò, Kaque ain-
que. A muger = Kaco ainco
Beber = uncu.
Golpear, vel matar = guai. Golpea
vel. mata = Guaime. La q.e golpea,
ò mata = Guaisico. l. Guaico. El q.e
golpea, ò mata = Guaisique. l. guai-
que.
Echar alguna cosa = Alla, ò Aya.
Echa = Ayame, ò allame.
Echar, ò acostar = ume. Echate, ò
acostate = umeme. Acostado
umesique. Acostada = umesico.
Desgarrar, despedazar = Titi.
Vertir, ò salir = Eta. Sale, ò vierte =
etaji. l. etamue. Cosa salida, ò
vertida = etase.
Dar = inzi. Da tu = inzime.
Cortar = hiyto. corta = hiytome.
Ocultar, ó guardar = reguame.
Fuerza = Jeja.
Poder = Debe. Puedo ir = Debe saye.
Puedes ir = Debe saique.
Parir = Caja. Parida = Cajasico.
Matrimonio = Hueja.
Hermoso = Acta deoji.
Redondo = Sumbue.

Circulo = Noe sumbue.
Bola = Macapue.
Ligero = Besaysique = dice el que an-
da breve. Breve = besa. Brevem.te =
besaye
Pesado = requeje, ò, riquiji.
Fuerte = Giga = vel duro.
Endeble, ò sin fuerzas = Gega peo-
mue.
Delgado = Peañe.
Grueso. l. grande = Jay. cosa
grande, ó gruesa = Jaymaca.
Presto. l. breve = Besa Brevem-te
besaye.
Blanco = Pejai.
Negro = Sijai.
Encarnado = Majai.
Sol = Enze. l. Enzeque l. Pain en-
zeque.
Luna = Ñaña. l. Ñañaque. l. Pain
ñañaque.
Estrellas = Petoco.
Lucero = Mañoco.
Cielo = Ocomue.
Niebla, vel. humo = Pico.
Nube = Pico zirica. quiere decir.
espuma de humo.
Espuma = Zirica.
Arco iris = Soto, y solo, dice tam-
bien barro de hacer Losa
Rayo = Mugunque. l. Tòa mugun-
que.

Ayre, viento = tutu
Ventilar = tutuji.
Turbonada, ò vracan = Jaitutu-
amue.
Lluvia = Ocoji. l. Ocoame.
Rocio = Ñamiooco.
Granizo = Ococata.
(Ñamioco dice = agua de noche
Ñami = noche - oco = agua.)
(Ococata dice = agua de piedra.
Cata = piedra. l. Catapue.)
Trueno = Ococuruji. Relampago. l. Rayo = Alugunque.
Frio = Zisiji. Zisimue, lo mismo.
elado, Yelo.
Fuego, vel lumbre = toa.
Escuro, sombrio, ò cosa negra = Si-
ja. l. Sijaiji, Sijaimue.
Sombra de gente = huate, ò huati:
tambien dicen huati, al Diablo,
Machete =
Diablo = Jao huati.
Machete = Jai huati.
Cuchillo = huaito, huati. vel hua-
yeto, huate.
Eslabon de sacar fuego = Toa huati-
toa = fuego, lumbre.
Arena = Mexa.
Playa de Arena = Mejaco.
Playa de piedra = Cataco.
Dia = muguse. Por la maña-

43.

na. = Yantaque. V. Buenos dias?
Deo Yantaquero? R: Buenos
dias = Deo Yantague.
Medio dia = Muguse Jopo. Jopo =
la mitad, ò en medio.
Tarde, ò la tarde = Naiji. l. Naimue.
V. Deo Naiquero? = Buenas tar-
des? R. Deo Naigue. l. Naimue.
Deo = bueno.
Oriente = Enserai logue. Ense =
el sol. rai = venir. Logue = par-
te, ò lugar.
Poniente = Ense sai logue. Sai =
ir, ò irse.
Verano = Cancoren. l. Enseren.
l. Deoren. Canco = orilla, la-
do, ò bordo. ren = tiempo.
Ynvierno = ocoren.
Año = Humeren.
Tiempo = ren.
Mundo = Ciarogue. l. Cia Yesa.
Tierra, suelo, ò bajo = Yesa.
Agua = oco
Rio = ciaya. Rio grande = Jaya.
Lago (como quiera) Citara.
Olas = Ocosai.
Ysla = Gupo. l. Jupo.
Polvo, tierra, suelo, ò bajo = Yesa.
vel, Yao Yesa.
Cieno = Yaò.
Montaña = Ayro. l. Ayrogue.

Rivera = Ayrocanco.
Valle = Logue.
Profundo = riyji. vel. riymue.
Altura = Emue.
Anchura = Jaiperepue.
Longitud = Jairogue.
Agujero = Coje. vel. oyo.
Fosa, ò Foso = ococoje.
Cueba = Yaohuè.
Piedra = cata. l. catapue.
Oro = Maxaicuri.
Plata = Pojai curi.
Cobre, estaño, ò plomo = Curima-
ca. vel curi cuina paragua.
Maca = cosa Paragua, ó cuina
paragua = igual, ò juntos, ò lo mismo.
Fierro = Catamaca. vel. Cata cui-
na, o Kena.
Sal = va, ò hua.
Miel, azucar, ò cosa dulce = Paya.
Veneno = eo, ò cima. vel. Heo.
Maravilla = Cuamaca.
Yerva = Huiya.
Arbol = Sunqui. vel. Sunquine.
Leña = Eca. vel. Heca.
Bosque = Ayroguemaca. vel. Ay-
roguegubo, ò gupo.
Palo = Sunqui.
Garrote, ó pedazo de palo = Sun-
quiticapue.
Raiz, vena, ò Nervio = citamca.

Raiz gruesa, ò grande = Sunquisai
Tronco = Tica.
Corteza, ò cosa cortada = Tiyose.
Cosa cortada con cuchillo = hitose.
Monte derribado à trabajo = Cue-
ze.
Rama = Sunquisara.
Oja = Xaò.
Flor = Tenta.
Fruta = Ancuemaca. l. ancueae.
Semilla = Tan cimaca =Tan =
Sembrar. Tanme = Sembrà.
Viña, ò cementera = cio.
Llanura = Yao perepue. l. rogue pe-
repue.
Campo = Ayropeo roguena.
Animal = Huaimaca.
Pescado = Zayahuai.
Cangrejo = Camihuai.
Serpiente, culebra, ò vivora co-
mo quiera = aña. Si es grande =
Jaiaña. Las q.e tragan = Reo aña.
Rana = Riño coco.
Gusano = pecò.
Mosca = Pesco caxasico.
Moscos = Susi. l. Sunsi.
Ormiga = Mecaguay.
Araña = Eopaisiguana. dice
el q.e tiene veneno.
Aveja = Meaguai.
Miel = paya.

Baca, Buey = Huagra.
Ternera = Huagra ponseque. vel
Huagra zin.
oveja, cabra = Yamacuīna.
Venado = Yamaguai.
Cuerno = Jamuhuo.
Caballo, Camello, asno = Hueque
huai cuina. vel. cisirogue hueque.
Ante, ò Danta = Huueque.
cisirogue = aquel lugar del frio.
Perro = Joya Yai.
Tigre = Ayro Yai. _ Joya = es toda
gente, ò animal q.e se cria, ò es-
tà en su servicio, ò esclavo.
Joyaque = à varon. Joyaco = à
hembra.
Cerdo = Zenze.
Gato = Senzeyai.
Leon, oso, Lobo = Ayroyai.
Zorra = Entocenque.
Liebre = Yama. l. Ñama.
Raton = Senzeguai.
Gallina = Curaguai.
Gallo = Yantajeguai.
Pato = pete.
Aguìla= Huaiñasique. l. Paio hui.
Cuerbo = Quitasoa.
Gallinazo = Quitasaro.
Codorniz = Curaco.
Pajaro = Piaguai. Y toda ave
pequeña.

44.

Pluma = Huaimacacan.
Huevo = Zia. De Gallina = Cura zia.
Nido = Hue. Lo mismo à la casa.
Rastro, ò huella = Sacuse.
Casa = Hue. vel. Gue.
Choza = Huetente.
Puerta = Yantosaro.
Ciudad = reguani yñame.
Ciudad, villa, ò pueblo = uego-
po. l. Huegopo.
Seguir = Yojenisai.
Medida = Cuenquemaca.
Cuchillo = Huaitoguati.
Caldero = Kena sotoro.
Barra = Kenaguanso.
Pala = Kenapelepue.
Mesa = Ain tonto. Ain = co-
mer. tonto = tabla qualq.a
Banco, silla, ó asiento = Ñui-
intisaigue.
Navio, ó embarcac.n como quie-
ra = Yogo.
Vestido à toda ropa = Can.
Camisa = entesara can.
Calzones = Ñuncuazen.
Medias, ó calzetas = Keonrica.
Zapato = Keon corogue.
Gorro, ò sombrero = tuiro.
Faja = Sitamea.
Lana = Vana.
Comida = ain.

Crudo, ò cosa viva = Huaji. l.
Huajigi. l. Huajimue.
Cocer = Cuacu.
Cerveza = cono. l. uncu.
Aceite. l.manteca = uyape = huy-
iape
Pan = aum.
Dinero = curi.
Ladron = Ñaaque. Ladrona =
Ñaaco.
Guerra = Coca.
Contienda = Cocavica.
Lanza = Kenauiyo.
Dardo = Huyllo, ó uiyo.
Arco = chao uati.
Flecha = chaoyari. l. chao huiyo.
Amigo = Ye oysique.
Enemigo = oymaisique.
Señor = Jaque. vel. Ejaque.
Siervo = Joyaque.
Rey = Jaiejaque.
Ley = Cuansesè. (quiere decir, lo
mandado.)
Mandar = cuansè. Mandà =
cuanseme.
Mande, ó mando = cuanseye. l.
Cuansegue. Mando = cuan
seji. l. Cuansemue.
Principe = Jai ejaque zin. vel
Jai ejaque mamaque.
Si = ae. l. Anca ae.

Ahora = Yuré. = oi dia = Yudemu-
guze, ò, Yuremuguze.
Despues = Yuta, ò Yutarepa. l.
Yoge.
Lexos = Soò. Hombre largo = Soò-
aque.
Alla = Querona. l. Querogue.
Oy = Yure.
Hè aqui = Erai.
Escrivir, ò pintar = Toya.
Escrito, ò pintado = Toyase.
Toda cosa acabada, acaba
en , ò en mué, ò en ji. v.g.
Fin, ò acabar = Siase. l. Siame.
l. Siaye. l. Siaji.
Acabar algun trabajo, ù obra =
teji : Acabasteis? = tejiquero?
Acaba tejime. cosa acabada =
tejise. l. tejisi. l. tejiamue, ò
ame. vel. tejiye. Porque no
has acabado = Enqueneque te-
jimaiquero
Como = Enque aye. l. enqueayero.
Que cosa = Enque quemaca.
Donde = Carore. l. Carona. l. Ca-
rore ae.
Que = Enqueaye, ó Queanca. l.
Queanca, à me: (Lo mismo p.a de-
cir = como.
Con quien = Nenacone. l. Nenaco-
ni. Conmigo = Yenaconi.

Con tu = Mue naconi.
Vajo = Yejana.
Numero = Cuenquese. l. cuenquesi-
maca. (Lo mismo, -peso, ò medida.)
Vno = Féeque.
Dos = Samó, ò Samui.
Tres = Somoyuteeque. l. Samuyu-
teique. No tiene mas termi-
nos propios en contar.
Cinco = te entesarabue. (quiere
decir, una mano.) te eque, ó te
eyo = vno, ó un dedo. Sarabue, ó,
entesara = mano.
Diez = Samo sarabue = (Quiere
decir dos manos.)
Quinze = Samo saratequeon.
(Quiere decir, dos manos, y un pie.)
Veinte = Samo sara, Samo Keon
(Quiere decir, dos manos y pies.
Desde 6. htā 20. cuentan por
los dedos. V.g. seis = Te entesara
te meoyo nacone. (Quiere decir =
una mano con un dedo.) Te = un
meoyo = dedo. Nacone = con.
Siete = Tesara samo meoyo na-
cone.
Ocho = Tesara samuyuteique me-
oyo nacone.
Nueve = Samo sara te meoyo ca-
rase. (Dice = dos manos, faltando
un dedo. Carase = faltar. cara-

45.

Carague. l. Caraji = falta, ò, no
alcanza.
Tintamai. l. tintamaiji, ò, tin-
tamaimue = no alcanza, ò no
llega.
Alcanzar, ó llegar = Tintaji, ò
tintamue
. Alcanzais, ó lle-
gais = tintaquero. Podeis al-
canzar &. = debe tintaquero.
No = Pañe l. pamue l. Panji.
No hay, no estar, ò no haver =
Peojil. Peomue.
No quiero = ejamaiye.
El termino may antes de ra-
zon, significa nuestro. V.g.
Nrō Pueblo = May huegopo.
Nrā. casa = Mai hue. Pero
despues de razon, ù oracion,
el mai significa no, ò negac.n
V.g. No voi = Saimaiye.
No vais = Sai maime.
No fuisteis = Sai maiquero.
toda cosa de mando acaba en
me. V.g. Anda, vete = Saime.
Sai = ir, ò ìrse.
Ven = rayme. ray = venir.
Come = Ainme. Ain = comer.
Bebe = uncume. uncu = beber.
Sientate = Puegame. Puega. l.
Puea = sentar.
Nuestro, ó de nosotros = Mai,

como queda dicho, antes de razon,
porque desp.s de razon, ú oración, sig-
nifica = no, ò negar.
Toda cosa de preguntar acaba en
quero à hombres, y en coro à mu
geres. V.g. Has ido = Saiquero = à
hombre. Saicoro = à muger.
Has venido = raiquero; raicoro.
Ha comido = Ainquero; Aincoro.
Han bebido = uncuquero, uncucoro.
Antes, ò primero = Siun. l. Sigun.
Cerca = Cueñe. l. Cueeji.
Aquì = Joò. l. Jona. l. Jore
Hasta = Queteca.
Hasta aqui = Joò queteca. l. Joo.
eteca. Hasta alli, ò alla = Quera-
na queteca. l. Queroque eteca.
Hasta aquel lado = Quecanco eteca.
canco = lado. Aquel lado = Que
canco. Este lado = Joò canco. Mi
lado = Yecanco. tu lado = Mue can-
co.
Ayer = Naite.
Ante ayer = Quenaite.
Mañana = Miato.
Pasado mañana = Que miato.
Otro dia = Yeque muguze = Yeque =
otro = muguze = dia.
Viuda = Cati.
Viudo = Catisique = Viuda = Catisico.
Vivir = Huaji. l. Guaji

Estais bueno? = Huajiquero? à
mujer = Huajicoro?
Estoi bueno, ò vivo = Huajiye. vel.
Huajimue.
Vida = (lo mismo) Huaji.
Cuerpo = Piel = Canigue.
Espiritu, alma, sombra, muerto,
espantajo, ò ruido = Guate. l. Huate.
Morir = Juigii, vel. Juimue.
Viejo = Yra. viejo hombre = Yraque.
Vieja muger = Yraco.
Joven hombre = Ponceque.
Joven muger = Ponceco.
Grande = Jai. vel. Jaique.
Pequeño = Riño.
Alto = Emue.
Vajo = Yeja.
Frio = Ziziji. vel. Zisimue.
Caliente = Asu. l. Asuji. l. Asu-
mue.

Ardiente = Actareba ensemue.
l. Actareba ensemero.
Sano = Huaji. l. Guaji (lo mismo
q.e vivir).
Bien, mucho, bastante, ò muchos
Acta.
Mui mucho en cantidad, ó nu-
mero = Actareba.
Bueno = Deo. l. Deoji, ò Deomue.
Mui Bueno hermoso = Actadeoji.
l. actareba deoji. l. Deomue.
Malvado = Cuaque. (à mujer)
cuaco.
Malo, ò maluco = cuaye.l. cuaji.
Acaba, ò dejar de hacer = cuame.
Mal = Cua.
Quando = Keayto. l. Quejaito.
Quien = Nebi.
Conque = Enquenaconè.
Sobre = Emuena.


Copióse en la ciudad de Mariquita en 16 de Julio de 1788.


Notas de pie de página

<references>