De Colección Mutis
Revisión del 15:30 1 ene 2013 de Diegomez (discusión | contribuciones)
(dif) ← Revisión anterior | Revisión actual (dif) | Revisión siguiente → (dif)
Saltar a: navegación, buscar



Colección Mutis
Conjunto documental de lenguas indígenas americanas de la Biblioteca del Palacio Real de Madrid



Logo icanh.png


2012 - 2013



Transcripción

Vocabulario mosco - 1612 (2)
(Lengua muisca)
Anónimo














Diana A. Giraldo y Diego F. Gómez














Manuscrito II/2924
Biblioteca del Palacio Real de Madrid

1

Vocabulario Mosco. 1612.

A.

A. preposicion = Ca.

Abarcar, lo mismo que abrazar.

Abarrar alguna cosa á la pared, ó otra cosa = Ipquavie tapias zebgyi-

suca. l.[1] zeguitisúca._ La cosa que se abarra, ha de tener s ál
fin, verb. grat[2] . Al palo = quyes_ á la Casa = gues, &c.a
chaas – ā mi, maas – a ti, ys à él, &c.a

Abajo adverbio de quietud = Hischa fihistana, l. hischana,

l. tiena, l. guasaca.

Abajo, hablando de un mismo camino se dice todo lo dícho

fuera de los dos primeros.

Abajo, hablando del agua, ō de qualq.a cosa que tiene

fondo, aunque sea vna vasija pequeña, se dice = etana, l.
etaca.

Abajo, adverb. de movim.to son todas las dicciones pasa-

das, mudando la ultima sylaba na, en ca.

Abeja = Busuapquamne. Abeja de tierra caliente = Tochua.

Abilidad = Pquyquychie.

Abil cosa = Apquyquy chiegué.

Abilmente = Pquyquy chiegueca.

Abil hacerse = Zepuychieagas abxi.
  1. Abreviatura de vel. Tr. O. [Conjunción disyuntiva.]
  2. Abreviatura de verbi gratia. Tr. Por ejemplo.

Ablandar lo duro = Zebsus casuca.

Ablandarse lo duro, neutro = Asuscansuca, l. Ahy-

siensuca. part. Hysiesà.

Ablandar mas la maza, moliendola mas = Zebchosqua.

l. Zebgachasuca.

Abofetear = Obyfihistaque Zeguitysuca.

Abogar, lo mismo que hablar por otro.

Abollar = Zepinzysuca.

Abollarse, neutro = Apinzinsuca.

Aborrecer = Hoczegua haicansuca. neutro = Yasino,

idest[1] , ser aborrecido_ l. Afuchuan zebcusqua, neu-
tro tambien pasivo.

Abortar, malparir = Ziezamasqua. l. Zieguan amasqua.

Abrazar = Esichosqua. l. Isizasqua, zis[,] mis, is – yo le

abrazo. misichosqua– ā ti, zis, á mi, chijs mijs, &c.
l. Pquacazeb chosqua: hoc ant. verbum pertinet ad
amplexus inhonestos[2] . Esizone – tenerlo abrazado.

Abrasar, y Abrasarse, lo mismo que quemarse.

Abrigar, y Abrigarse, lo mismo q.e calentar, y calentarse.

Abrir = Quyhycas zebiasqua.

Abrirse, neutro = Quyhycasaiansuca.

Yten[3] , abrir = hyquis b zasqua. Abrirse, neutro, hyquis azas-qua[4]


[5]
  1. Tr. Es decir.
  2. Tr. Este verbo anterior es pertinente en caso de abrazos deshonestos [Entiéndase con cierta connotación sexual].
  3. Tr. Igualmente.
  4. La q se asemeja a una g. Transcribimos la primera por ser más coherente con las otras fuentes.
  5. Folio con sello de la Real Biblioteca puesto centrado en la parte inferior.

2

Abíerto estar = Hyquisazone.

Abrir fuera de lo que es puerta = Ytasbtasqua.

Abrirse correlativo de este = Ytasatasqua.

Ytem. Ytas zemasqua; neutro - Ytasavasqua.
Ytem. Ytas zebiasqua; neutro - Ytasaiansuca.

Abrirse la flor = Obazavinsuca, con todos los demas verbos

de abrir, fuera de lo que ēs puerta.

Abrirse la cara, la pierna. &c. oba. l. gocazavinsuca.

Abrir la boca = Azebgasqua.

Acá, ó aqui = sina. l. sinaca. l. sieca. l. sisy. l. sihica, y

sirven para los verbos de quietud, y movimiento.

A buen tiempo = Esupquan. l. Aquypquanuca. l. aquyp-

quan. l. quypqua choca.

A cavallo = Cavallo gica.

Acabarse = Achahansuca. Item = Abgyunsuca.

Acabar, hoc est, perficere[1] = Yquy zeb chucosuca. l. bquy-

hipquasuca.

Acabarse, neutro = Yquystehuensuca[2] .

Acaecer = Aquynsuca.

Acardenalarse = Zemuynansuca. part. = muynasa.

Achacar, hacelle cargo, echarle la culpa = Ynzebzysqua.

l. agahanzemnysqua. pret. = Zemnyquy.
  1. Tr. Es decir, llevar a término.
  2. La s está ligada a la t semejando una A y la grafía siguiente es una e, sin embargo, creemos que debió haber sido "YquyAchuensuca", ya que en otros vocabularios manuscritos se lee:
    Acabarse, perfiçionarse. Ycachuensuca (ms. 158, fol. 3 vuelto),
    Acabarse perficionarse. yquy achuensuca (ms. 2922, fol. 3 vuelto.).

Achicar = Anupquaque zebquysqua. l. Anupquaque Zeb-
gasqua. l. Yszeb tasqua.

Aclarar alguna cosa. Vide descubrir.

Aclarar alguna cosa, hoc eʃt, decirla claro = Muyias, l.

muyian zegusqua.

Aclararse lo turbio = Achys quynsuca.

Aclararse el tiempo = Quyca muyian abquysqua. l. Agas-

qua. l. aquynsuca.

Acocear = Ynzeb zahanasuca.

Acometer à otro = Amuys zemisqua l. amuys zebcasqua.

Acompañar ā Otro = Abohoza inasqua.

Acompañar ā otro como criado = Obataque inasqua.

Aconsejar ā otro = Ahuichque zegusqua. l. Ahuichque-

zecubunsuca. l. Aquyhizegusqua.

Acordarse = Zepuynagasqua.

Acordar ā otro = No hay verbo simple; pero dirase de esta ma-

nera: Acordarmelo has = Chac.m.vques zepuẏnaganga[1] .
Pedro me lo acordó = Pedro chaha caguques Zepuynaga[.]

Acortar = Asuca zaquebquysqua. l. Asuca zaqueb gasqua.

Acosar ā otro, id est, tratalle mal = Zemaisuca.

Acosar ā otro corriendo tras dėl = Zemohoisuca. imp. hoinhoiua.

Acostarse = Aizegusqua.
  1. En el original la y está tildada. La transcribimos como .

3

Acostado estar = Hychasizone.

Acostarse de lado = Quyche izasqua.

Acostado estar de lado = Quyche izone.

Acostarse boca arriba = Ybcac. l. his chasizasqua. l. hyquyizasqua.

Acostado estar boca arriba = Ybcac izone. l. hyquyizone.

l. hischasizone.

Acostarse boca abajo = Sacafihista izasqua. l. fihisqua fi-

hista izasqua.

Acostarse encorbado = iosque izasqua.

Acostado estar de esta manera = iosque azone.

Acostumbrarse = Ysatyny. l. a apquaque zegasqua. l. aap-

quaque caga. l. a apquaque caguėne - todas estas poʃpuestaʃ
a los verbos significan acostumbrarse. V.g. choque zeguenʃ
ysatini. l. apquaque zega, &c.

Acrecentar = Yquy zebg yisuca.

Acrecentarse, neutro = Yquyag yisuca. l. Ynazysqua. Di-

cese tambien = ichubiazainsuca, Zipquaza iansuca,
mis deudas se van acrecentando, mi hacienda, &c.

A cuestas poner = Aga hanb zasqua. Neutros correlati-

vos de este = Agahan izasqua, Agahan izone.

Acusar = Zebʃipquasuca. l. Zebsipqua gosqua.

Acepillar = Alisar, refregar = Zemohosisuca.

Acertar en lo que dice = Chaguisca zafistacazasqua. id est,
salió verdad lo que dixe.

Acertar, hoc eʃt, saber decir, ó hacer alguna cosa (él Espa-

ñol dice, No acertāre, ó si acertaré) = Zuhuich quy-
zazysqua.

Azotar = Zeguytísuca.

Azotador, que lo tiene de maña andar azotando, ā vnos, y

á otros = Achihizuan mague.

Azul = Achys quyn mague. l. achisque co.

Azul hacerse = Achys quynsuca.

Adelante adverb. de quietud, id est, primero = Quyhyna =

Adelante, id est, ulterius[1] = Quyhysa. como anda adelan-

te = Quyhysi sui[2] .

Adelante, id est, mas allá = Acà. l. Aaca. v.g. Mas allá

de la casa de Pedro = Pedro gûen aӱguê. l. Pedro guên, aaquegue.

Adelgazar = Sotuque zebgasqua.

Admirarse = Zepquyquy Zaiansuca_ saa, és pala-

bra de admiracion.

Adonde? preguntando = Epquanva?

Adonde, dando razon = Yn. y pide participio, al fin del

qual se ha de poner la posposicion na[3] , quando corres-

ponde al vbi[4] , y esta posposicion ca, quando corresponde
  1. Tr. Es decir, más allá.
  2. Creemos debió ser siu, imperativo del verbo nasqua.
  3. La n aparece sobrepuesta. Al parecer había escrito inicialmente una c.
  4. Tr. Dónde.

4

a quo.[1] v.g. Donde tu estás = Ynmasuzana. l. inmasuza-
ca. Donde tu estas, está Pedro = Ynmasuzan Pedro zasu-
cune. iré donde estás = Ynmasuza quinanga. General-
mente ȧdonde relativo pide participio.

Adonde quiera, dicese asi = Donde quiera q.e lo hallare,

se lo tengo de decir = Epquanva zemistynyngaxin-
yque zegunga.

Adonde quiera que esté lo tengo de matar = Epquan-

va asucun Zemistynyngaxin zebgunga.

De donde quiera que estuviere lo tengo de traer = Epquan-

va asucun nyngaxin bsonga. De suerte que este modo de
decir pide que esta interrogacion va se ponga immedia-
te post particulam epquan[2] , y la particula xin tras
del verbo que se sigue, y ultimam.te se ha de poner otro
verbo de futuro que determine la duda de la oracíon
procedente, digo de la oracion proced.te porq.e la oracíon
procedente nó siguiendose el dhō.[3] verbo de futuro, quie-
re[4] decir = no sé donde estā, no sé donde le verē, &c. Lo
mismo se ha de decir, quando el adverb. dondequiera
corresponde āl adverb. quo[5] , mudando la posposicion
na, en ca, v.g. Donde quiera que vayas, tengo de se-

guirte, ō ir tras &c. = Epquaqueva m nangaxin m-
  1. Tr. A dónde.
  2. Tr. Inmediatamente después de la partícula epquan.
  3. Abreviatura de "dicho".
  4. En el original "quierre".
  5. Probablemente hace referencia a la palabra quocumque. Tr. Dondequiera.

sucasmanga. A donde quiera que vas, te tengo de seguir =
Epquaqueva m naxin msucas manga.

Donde tu quisieres. v.g. Ponlo donde tu quisieres = Ep-

quanva mzangaxin mu huca chuenunga.

Adorar, reverenciar, respetar = Achiezegusqua. l. Achie-

zemnysqua. l. Achie zebzysqua.

Adormecerse = Zequiva zahusqua. l. Zequiva zamasqua.

Adormecerse la pierna, ō otro miembro = Zegoca zamny-

hychysuca.

Adquirir hacienda, hoc est, hacerse suya = Zipqua zagasqua.

Adrede, ā sabiendas, maliciosam.te = mansiegoca.

Advenedizo = Gueba.

El q.e viene de otro Pueblo ā casarse con Muger de este = sunguia.

A escondidas = Ysuaca. l. chisgoca. v.g. vine a escondidas

de mi Padre = Zepaba quihichaque chisgoque Zehuquy.
l. Zepaba quihichaque ysuaque zehuquy.

A escuras = Umzaque. l. muyian zaque. Este ultimo és

propiam.te no descubriendose, nó apareciendo.

A estas horas = Sihiqua sina: v.g. Mañana ā estas

horas = Aique sihiqua sina.

Afloxar = Zebsua hasuca. Afloxarse, neutro cor-

relativo de este = Asua hansuca.

5

Ytem. Afloxar = Zebsuahantasuca. neutro correlativo
de este Asua hanta suca.

Ytem. Afloxarse lo apretado = Amuypquásuca.

Afrecho = iga.

Afrentar = A,banzebquysqua. l. A,ban,asucanzebquys-

qua. Zeban, vmban, vm, sucan. &c.

A gatas andar imp. afogo. Zeboogosqua. Dicese tamb.n = Zema-

ques inanga = iré a gatas. Zemosqua = á solas significa bañar.

Agena hacienda = maepqua maguaca. Agena muger =

maguima fucha. Y generalm.te hablando esta particula
ma antepuesta āl nombre, ēs lo mismo q.e alienus, á, vm[1] .

Agî = Quybsa. Agi largo y grande = Nympqua quybsa.

El redondo, y grande = Pquata quybsa = El chiquito = Agua
quybsa. El Amarillo = guapa quybsa.

Agra cosa = Atyzyn mague.

Agotarse = Ysabsu husqua.

Agradar = Zuhuca chuensuca. l. Zepquys azasqua. Zu-

huca achuenza = no me agrada.

Agradar ā otro = Hoque cho zeb quysqua.

Agradecer = Agachibgas achihicha Zebchoesuca.

Agua = Sie. Agua caliente = Sisque.

Aguar = Sieyquyb tasqua. Este és verbo comun de echar:

El
  1. Tr. Ajeno, ajena, ajeno (neutro).

El propio es = Sie vino achichybtasqua.

Aguanoso hacerse = Achu hu zansuca.

Aguardar = Zemachysuca. activo. l. Zeba chy gos qua, neutro.

Agulla[1] = Tẏgua.

Agudeza de Yngenio = Pquyquychie.

Agudo de ingenio = Zepuy quy chiê guē.

Agudeza de vista = Opquachie.

Agudo de vista = Zup qua chiè gué.

Aguelo = Guêxica. Mi aguelo = Zeguexica.

Aguela = Caca.

Agujero = Pihigua.

Agujerear = Zepihiguasuca.

Aechar = Zebtytysuca.

Aechaduras = gy. l. ihigá.

Ahincadamente = Gata gueca =

Ahitarse = Ziecama suasuca. l. Ziecabty sysuca.

Ahogarse en el agua = Sieque bhysqua.

Ahogar ā otro asi = ʃiéque[2] zebgusqua.

Ahorcar = Guanbzasqua.

Ahorcado estar = Guan izone.

Ahorcarse = Chihizque izasqua.

Ahuyentar = hacer huir = Zebia hasysuca.
  1. Creemos que era "Águila".
  2. En el original hay una ʃ escrita sobre una f.

6

Ahumarse = Aiquensuca.

Aŷ = quexandose = Agai. l. Aguyi.

Ai, donde tú estas, ō alli refiriendo = Ynaca. l. Ynoca.

Ai, id est, en eso de ay = Ynapuy hycana.

Ay cerquita = Hamipqua. i. en otro buio, o aposento de la

misma casa.

Ay, id est, Væ![1] Tohoni. l. Chyhẏzyca.

Ayer = Muyhyca suasa.

Ayer de mañana = Muy hyca suasa zacosa.

Ayer tarde = Muyhyca suasa suamena.

Ayrazo fuerte = Cusyb chyhica.

Ayre = Fiba.

Ayudar = Asan bzisqua.

Ayunar de Gentiles = Izagosqua.

Ayuno asi = Zago.

Ajuntar = Hatan zebquysqua. l. Ubaque zebtasqua.

Ajuntarse = Hatan aquynsuca. Participio = Hatanquysa.

l. Ubaque Zebquysqua. l. Atuguaque b gasqua.

Alabar. Vide adorar.

Ala de Ave = Gaca.

A las seis del dia = Suaz huchaque aza.

A las siete del dia = Suas Sinianyquy.
  1. Tr. ¡Ay! [Interjección].

A la vna = Suaz guasananene. A las dos, ō tres Suas guas
aquyne. A las tres de la tarde = Suazatequyne.

Al poner del sol = Suazaia quensuca. l. Suazaibansuca.

Alacrán = Quysua.

Alargar algo, hacerle largo = Zebga hasysuca. l. gahasí-

obgasqua.

Alargarse vna cosa asi = Agahasynsuca.

Alargar la mano, azia allá = Ai ichosqua.

Alagar = Hizan huan zebquysqua. l. btasqua. y si es de

palabra Zegusqua.

Alargar la mano azia acá = Sie ichosqua.

Alargar otra cosa azia allá = Aizebchosqua.

Alargar otra cosa azia acá = Sie zeb chosqua.

A la redonda = Bosa.

Alcanzar á alguna cosa llegando = Amuys Zepquasqua. l.

Esugue zebquasqua. Bien, ō bastantemente alcansó,
y puede responder á solas = Esunga zebqua, y tamb.n se dice
á solas – Esunga. El negativo se dice asi = Esuque Zep-
guaza, esuque zep qua zinga, ō, á solas – Esunza
esunzinga.

Alcanzar al que vá delante = Asucas zep quasqua.

Alegrar ā Otros = Apquyquy Zeb chué ó sũca. l. Ap-

quy-

7

quy quy (zeb)muyian zebquysqua. l. Apquyquy choc zeb-
zasqua.

Alegrarse = Zepuyquy achuensuca. l. Zepuy quy muy ian

atasqua. l. azasqua. l. equyne. l. achuensuca.

Alegre persona = Apuy quy chuen mague.

Alegremente = Pquyquy choca.

Al fuego = Gati iena.

A lo mas mas, quando mucho, ad summum[1] = Ynazyquynan.

Algo = Iquavie =

Algodon = Quyhysa.

Alguna cosa = Ipquabe.

Alguno = Atabe. l. Atebie.

Alguna vez = Ycatebieca.

Algunas veces = de quando en quando = fienhacanya, fíen

hacana, fihistan ganna.

Al lado = Zequihina, niquihina[2] , aquihina &c. l. Zequi hy-

ten vm quihẏten &c. v.g. sientate a mi lado = Zequi-
hin atycu.

A vn lado = Acuhutana. v.g. A vn lado de la casa = Gue acu-

hutana. A vn lado está = Acuhutane gue.

Aliso arbol = Guanne.

Alla = Ana. l. anaca.
  1. Tr. A lo más, cuando mucho.
  2. En el ms. 2923 (fol. 5r) y el ms. 158 (fol. 12r): mquihina ; en el ms. 2922 (fol. 11v): vnquihina .

Alla relatívo = Ynaca.

Allá, id est, en eso de alla = Anapuyhycana.

Almohada = Ubaca.

Almorzada = Ubasa.

Almorzar = Zequy hyza Zamisqua. imper.o vmquyZamiu.

.l. vmquy hy zamye.

Ytem = itochua Zebgusqua. l. busua Zebgusqua. l. ichu-

my baquebtasqua.

Alquile = vtafihista.

Al reves = materialiter, vel formaliter[1] = Yquy auscoca.

Al salir del sol = Suaz guan amisqua.

Asi como salga el sol, ō luego en saliendo el Sol = Suaz guanami

boza. &c. l. Suaz absoques, absyquy.

Al sol = Suana.

Alçar lo caido = Guatyb quysqua.

Amancebarse = ichuegosqua.

Amanecer = Fusuca gasqua. l. Suasagasqua.

Al amanecer = fusuquagasquana. l. Suasagasquana. Rom-

per el Alba = Quycaz, abtosqua.

A mano derecha = Ytachousa. l. Ytazui husa.

Amar = Zebtyzysuca. imp. = tyzu, matyzua. l. chahaca[2] ty-

zẏnsuca. l. Zuhucatyzynsuca. l. vca. l cua hanb quysqua.
  1. Tr. Materialmente o formalmente.
  2. En el original la segunda h está sobrescrita.

8

Amargar = Aquy hy quyn suca.

Amarga cosa = Aquy hyquyn mague. l. chuan mague.

Amarilla cosa = tybco. l. Atyban mague. l. tybaguazy

Este ultimo se dice de las cosas que se ponen amarillas non
natura, sed arte, l. ex accidenti[1] .

Amarillo ponerse = Atybansuca.

A media noche = Zapquana. l. Zachinna.

A medio dia = Suaz quyp quas anyquy. l. suquych quysa.

l. quych quycapqua. l. Suazytasanyquy. l. Suagazas any-
quy.

Amenazar.  }

Amedrentar.}

Atemorizar.} Apuyquy zebiasqua. l. Achie zebiasqua.

Espantar.  }[2]

Amedrentarse, &c. Zepuyquy za iansuca.

A menudo = Atyzaca Atyzaca. l. Spquina spquina.

Amigo honesto = Guaque. l. hisque atyzyn mague.

A mi vista, id est, viendolo yo = Zupqua fihistana. l. Zuba-

na. Uistelo tu ir? = muban anaoa? vel. mupqua fi-
histan anaoa? l. muez mistuas ana?

A mi vista, id est, a lo q.e me pareció ā mi vista = Zupqua

chieca.
  1. Tr. No por naturaleza, sino artificialmente, por accidente.
  2. Las llaves de las entradas "amenazar", "amedrentar", "atemorizar" y "espantar" constituyen una sola llave.

A la vista humana = Muysca opqua chieca.

Amontonar = Asan Asan. l. Agyn agyn zebquysqua.

l. Zebchunos zebquysqua. l. Zebchunoasuca. l. Zeguatosuca.

A montones = Achonuca.

Amortecerse, desmayarse = Ysmuynyque chabgasqua. l. Ze-

gasqua. l. Cha has amuynsuca.

Ampollarse una cosa, ó āvexigarse = Siez yquy agahazy suca.

Ambos = tamca. l. tamque nuca. l. bozenuca.

Anca = Gypqua.

Ancha cosa = Afihistague. Pero el anchor de la Ygl.a Casa, ō

de qualq.r cosa q.e tiene hueco, no se dice sino_ Atyegue.

Andar = Ynynsuca.

Andar tras Mugeres el deshonesto = Fuchoque zemisqua.

Andar, hoc est, al talle que decimos por ay anda = isẏnsuca.

Por ay anda = Asasyne.

Andar sobre un pie = Zeco quyngosqua.

Andar descaminado = Zinquynsuca. l. ienzasinas-

qua. l. ienzas zemisqua.

Angosto = Atyeza. l. Afihistaza. l. Afihísta magueza,

conforme lo que está dicho de lo ancho.

Animoso = Atyhyba cuhumague.

Animar ā otro = Apquyquy cuhumquebgasqua. l. Apuy-

quy

9

quy Zebcuhumy suca. Neutros correlativos de estos = Ap-
quyquy cuhuma cagasqua, Apuyquy acuhumynsuca.

Anoche prima noche = Zasca.

Anoche, hablando absolutam.te = Zahasa.

Anoche toda la noche = Zasinca.

Anochecer = Azínansuca. l. (Aumzásuca) Achẏhisquyn-

suca. l. muy ian zacagasqua.

Anochecer del todo = Azacansuca. l. Aumzásuca.

Anteyer = mon na.

Ante noche = Mozyn zynaca. l. muyhycazaca.

Antaño = Zocamana.

Antes que = Zacuca. Pide pret.o como, antes que tu hicieses =

mquy zacuca. / Antes que hagas = mquy zacuca; suelese
poner āl principio esta particula sa, samquy zacuca.

Antes del dia = Suas agazacuca. l. Suasagazauca.

Antiguamte = Sasia. l. quycachoquia. l. aybequia. sasbequia.

banzaquia, Zaitania.

Antigua cosa = Quŷca choca, gue cua. Quyca. l. chonchoque

suza sue – Español antiguo.

Anzuelo p.a pescar = ty hysua.

Año = Zocam.

Anúblar = Quyca Zatymy gosqua.

Anúblarse las mieses = Anyunsuca.

Anúdar = hacer ñúdo = Ynbgusqua.

Ahora = sa, cum verbis de presenti[1] , como samisa agusqua,

agora está diciendo Misa.

Ahora, id est, presto = Spquina. l. faspquina.

Ahora, id est, en estos tpōs. = fafachiquyquy fihistaca.

Ahora en este punto = fasquinuca.

Ahora actualm.te = hysyca.

A otra parte = Ychca. l. Vchasa, adverbio de quietud, y de movim.to

Apagar = Yquy Zemuynsuca.

Apagarse, neutro = Yquy amuynsuca.

Apartar = Ybanbtasqua, Zybanabtasqua, aparta aquel

de mi, myban abtasqua, aparta aquel de ti, chiyban,
miy ban &c.

Apartarse de el = Yban zemisqua, cum eadem conʃtructione[2] .

Apartarse ā un lado = hychquy izasqua. l. hychquy isuhus-

qua. Pret.o isuhuque. l. hichquy Zequysqua. Pret.o Ze
quy. l. hichquy azijsqua, pret.o Ityquy - Aparte = Hicha,
id est, aun lado.

Apedrear = hycabohoza Zebg yisuca.

A pie = Zequihicha bohoza, niquihicha[3] bohoza &c.

Apolillarse, = Abompquansuca.
  1. Tr. Con verbos en presente.
  2. Tr. Con la misma construcción.
  3. En el ms. 2923 y ms. 158 mquihicha (fol. 6v y 18r), en el ms. 2922 vmquihicha (fol. 16v).

10

A porfia = Chubungoca.

Apostar = Chubiaque zebgasqua. Apostemos = chubiaque

chigata. l. chubungoque zebgasqua. l. bquisqua.

Apostema = Amsa.

Apostemarse así = Zam sansuca, mam sa nsuca, Amsan-

suca, chiamsansuca, miamsansuca, &c.

Aprender = Zeb chichuasuca. Vide in addictione[1] .

Yr aprendiendo = Zehusgosqua.

Apresurar ā otro, hoc est, dalle priesa = Zemihizysuca.

Apresurarse de esta manera = Zehizynsuca.

Apretar atando = Pozque zeb camy suca. l. Yszemagua-

suca. l. Ysze mangosuca.

Apretar a ótro achocando = Zeb quy hitasuca.

Apretar estribando acia abajo = hischy zeb quysqua. Pret.o

Zebquy quy. imp. hischy quycu.

Apretarse de esta manera, neutro, = Aquy hitansuca.

Apriesa = Hyzynyca. l. Ysmachie. l. Atezaca. l. Spquina.

l. gatagueca.

Aprovecharme = hoc est, entrarme en provecho = cha has-

ab quysqua.

Aprovecharse de alguna cosa, ēs lo mismo que vsar de ella =

ip quavie Zeb tyusuca.
  1. Tr. Véase en la adición.

Apuñetear = Muysca ysbg.yisuca. l. Muyscas bgyisuca.

Aquel, ō aquello = Asy.

Addi[tio.][1]

Apoderarse Dios, ō el Dem.o del corazon = Dios. l. Diablo, Zepuy
quy fihistan anyquy.

Acertar ā hablar, ō hacer &c._ cubun. l. choquy, &c.

Zytaque azasqua. l. Zuichque azyquy. vide vbo[2] tur-
barse.

Avenidas de quebradas, de sierrà, que no corren, sino p.r

abundancia de lluvias = gua iez, atosgua. pret.o
Atoquy.

Armas en numero plural, instrum.tos belicos_ Quyni-

caquye. l. hica quye.

Algun dia = Eta muyʃa[3] . ~ Etamuyʃa micatab quy Ze-

gue Zynga_ Algun dia haré vna, y buena, y no pare-
ceré más. l. Epquagueca.

Asido lo tener = Cam zeb cuzyne. imp.o 2.o cam macuza.

No tiene mas que estos dos tiempos.

Abominable cosa. = Angua guyque achyhy nynga. l.

anchiby zynga cuhuca aguene.

Aquedar lo que anda = Aquy hyquy Zequysqua. l. Aquy-

hẏquy Ze quynsuca.

Arador gusanillo = izi.
  1. La encuadernación no permite ver la totalidad de la palabra, pero creemos que era Additio. Tr. Adición.
  2. Abreviatura de "verbo". Tiene como signo de abreviatura una línea horizontal sobre la "b".
  3. La ʃ está sobre escrita.

11

Araña = Sopsqua.

Arañar = Zeb coi quysuca. imp.o 2.o macoicua. l. zeb chihy-

suca.

Arbol = puye[1] .

Arco del cielo = Chuquy.

Arco, ō ballesta = Hacapo.

Arder = Zebiensuca.

Arena = guanza.

Arrancar = Zeguahachysuca.

Arrancar derribando = como se hace con arboles grandes =

Zegunsuca.

Arraigar = achihiza zamosqua, præt.o amohoque.

Arreciar de la dolencia – ichihizansuca. Convalecer.

Arrastrar = Zebzonasuca. Item se dice_ Anzo sys an-

ny, llevaronlo arrastrando; de suerte que este verbo
acompañado con el verbo de llevar, significa arraʃ-
trar; pero ā solas no significa sino rozar en
zabana.

Arrepentirse = Zepuyquy auscansuca. l. Chanyca-

chahacatyzensuca.

Arriba_ Chicana . l. chicaca. l. fiena. l. vchaca.

Arriba en la cumbre = Azytana. l. Azytaca. l. chicana.

l. chicaca.
  1. Así mismo aparece en el ms. 2923 (fol. 7r), sin embargo, en los otros vocabularios manuscritos aparece como quye (ms. 2922, fol. 18r; ms. 158, fol. 19r).

Arriba en el camino = fiena. l. ien vchaca.

Arrimar = Afihistebzasqua. l. afihisteb quysqua.

Arrimarse, neutro = Afihiste izasqua. l. Afihiste zequ-

ysqua.

Arrimado estar = Afihiste izone. l. afihiste zequyne.

Arrodillarse = Gotam chican izasqua. l. itẏsqua.

Azia arriba = Zosa.

Hablando con muchos = gotam chican. imp. abizu chi-

bisqua præt.to chibique. l. chi puyhisqua. prætto chi-
puy hi quy imp.o apuytu.

Arroyo = Sietoque_ quebrada de sierra.

Arroyo hondo = faeque.

Zanja q.e se ha hecho para algun fin = Mihisque.

Arrojar = Aizebgyisuca. l. aizabtasqua.

Arrojar acá = xizebgyi suca. l. xizebtasqua.

Arrugarse = Zequy hintansuca. l. iziquynsuca. l. aq-

uybane. dictur[1] de personnis[2] . De otras cosas = Huque agene.

Artejo = Chuba.

Asa = cuhuca.

Asadura = tyhiba.

Asar = Zebga zẏsuca.

Asco tener = Zepquyquy aty mynsuca.
  1. Sobre la t y la u hay una virgulilla.
  2. Tr. Cuando se habla de personas.

12

Asentarse = hischan izasqua. l. itysqua.

Asentarse un pie cruzado sobre otro, id est, como muger =

gasquy. l. itẏnsuca itasqua. Este ēs verdadero. Zegoca
ata Zegota ageque azone.

Asentarse en cuclillas = Huchquy izasgua.

Asentarse lo turbio = ita. l. etazamasqua.

Asiento, hezes = a, cute.

Assir = Camb zasqua. l. camzeb quysqua. l. yquyzeb-

quysqua. Præt.o zebquy quy. De aqui salen dos fra-
zes: la 1.a ēs estar asido de la chicha_ fapqua chaha-
cab quysqua. La otra ēs prender el fuego, y asi
dicen – yquyab quyquy, prendió, asíóle.

Asma tener = Zefihista za buchuansuca.

Aspera cosa al gusto = acha hachyn mague.

Aspera cosa al tacto = Asi quyn mague.

Asi = Hysquy. l. Ysquy. Este segundo, significat etiam,

talis, et tale[1] . Ysquiguy. l. Ysquyvasoá. sic est[2] .

Asi señalando[3] .

Atambor de Yndios = Cupqua.

Atar = Zeb camesuca, imp. camo. cama el que ató.

Atar cosas por orden, como pajaros en un mismo palo,

ō cabuya = Zebzybosuca.
  1. Tr. Significa también = tal y tal.
  2. Tr. Es de este modo.
  3. Aparece sin equivalente en muisca.

Atadura qualquiera con que se atan los cabellos = Zymca.

Atapar = lo mismo q.e cerrar.

Atascar = Yszaquy hytansuca.

Atender, ō escuchar = Zecuhuca Zebquysqua.

Atento estar = Zecuhuca Zapquansuca.

Atestar = Yquy Zebgy hy tysuca. l. yquy Zebtytysuca.

Atizar = gatamoque. yquy zeb chi hisqua.

Atentar, id est, palpar = Zebgetasuca.

Atentar una parte, y otra = Asac zemisqua. Pret.o

Zemique, isac amisqua. m.sac. &c. Item ageque -
Zemisqua. item. asac. l. agec Zep quysqua. Pret.o
Zepquyquy. Item. Zebio masuca.

Atollar = vmaque izasqua.

Atravesar = intaque bzasqua.

Ave = Sueguana. l. Sue.

Avenir el rio = Xie zahusqua.

Averiguar = aquihichan. l. Aquiuchpqua. Zebzís-

qua.

Avergonzarse = Zebansuca.– vergonzoso = Zeban

mague.

A vezes = insgansa. l. insinsa.

Aunque = nohocan, y pide conjuntivo de pret.o V.g.

13

V.g. aunque tu confieses = confesar mquynan nohocan.
Si la oracion ēs de participio de futuro, se dice de eʃta
manera, aunque tu hayas de confesar = confesar
mquynganan nohocan. item esta particula quan
con la misma construccion.

A vna parte, y a ōtra, ā un lado, y á otro = Vbin = vbina.

Aun nó = , cum verbo negativo[1] , v.g. Aun no há ve-

nido = Saa huza. Aun rezar no sabeis_ rezar, esto
solo, uchyas mimucanzane. l. rezar. l. nquan
no hocan mi mucanzane.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

Addictio.[2]

A dos calles está = izeboze fihistana, ize boze fi-
histanague.

A preposicion local de movimiento ca, y quando

se determina a personas_ Zemuysa, muysa,
amuysa. &c.

Arrojar en alto = guateb tasqua.

Arrojar algo, hoc est, poner algo, arrojandolo en al-

guna parte alta = Zoʃbtasqua.

Atar floxo = Chahuan[3] . l. Suantycoque Zebcamysuca.

Atar corto = Asuca zaque Zebcamẏsuca.

A alguna parte = Epquaqueca.
  1. Tr. Con verbo negativo.
  2. Está escrito a la margen izquierda.
  3. En el original, "Chahuan". La h como una adición.

Abrir los ojos = Zupqua Zemisqua. Præt.o Zemique.
imp.o vizu, chaviza. &c.

Asido lo tener = Cam zebcu zyne. No tiene presente

ni tampoco imperativo de presente.

Abrazar = Esizasqua. l. esbquysqua. l. esichosqua.

Pret.o ichoque y del [1] bquyquy.

Abrazadole tener = Esizone.

Aculla esta = Aa cazone. l. anacazone.

Acarrear ā cuestas = Zebhusqua. imp.o Hu. partici-

pio = Huya. el acarreador, y el (cargador) aguador,
Jahuia el leñador = Zehugosqua verbo neutro, sig-
nifica acarrear ā cuestas. Es intransitívo, y fre-
qüentativo. Imp. ahugo. part. Hugaia.

Antojos = Suaca.

Afligido. Vide triste.

A que? = ipquaquique?

Alanzear ā alguno = chachac abty hypqua suca,

me alanzea.

Apaciguar = Aganzyquybzasqua. l. apuy quycho-

quebgasqua.

Aprender ál talle que decimos de quien aprendió este – Xie-

ynsuza puyquyoa, machichuabe: hychazie machicho-
  1. Este espacio está en el original.

14

quy, aprendió de mi.

Atajar á vno = Zequy hy quy áquysqua, me ataja.

Antepasados = aybeque aguecua.

Atrevida persona = fucamcha.

B.

Bahear = Abusuansuca.

Baho = Busuan.

Balza = Zinne.

Balzero = Zinne quisca. l. Zinne. nyquy el que la

guarda. El dueño de la Balza = Azinnegue

Bambonear = Yquy zemuynguansuca.

Bañarse[1] = Zosqua.

Bañar à otro = Zemosqua. præt.o Zemo imp.o

Barba = Quyn hua. los pelos = quhye[2] .

Barbado = Quy hye quyn.

Barbar = Quy hye zegasqua. l. vacanysqua.

Barbacoa = puyne.

Barranco = Cata. Barranquillo = Sipqua. l. gocha.

Barrer = Zemaha zysuca.

Basura = Quyp quaga.
  1. En el original, "Banarse".
  2. En el original, "quhye". La h es una adición.

Barríga = ie.

Barro, lodo = vsua. l. vne.

Barro de olleros = Tybso.

Barro de rostro = Su husua.

Bastimento = ie.

Batir los díentes = isica zebquyna suca.

Batirse los dientes = isi caza quy nansuca.

Baptizar = Suequebgasqua.

Baxar = guas Zemisqua.

Baxar otra cosa = guas. l. guanbtasqua. l. guasb-

zasqua.

Baxar el cuerpo, encorbandose = iosque izasqua.

l. vnque izasqua.

Baxar el cuerpo humillandose, ágachandose, ha-

ciendo reverencia = hischy zosqua. pret.to Zoquy.
imp.o iocu.

Baxar la cabeza = izisquy hischy zebiosqua.

Baxa cosa[,] vil = vahaque muysca. l. Bahaquegua

chaguasqua. aunque sea viejo, lo dicen p.r menos-
precio. l. muysca chieza. l. obachie magueza _
Azia abajo = guasa.

Bazo[,] parte del azadura = chahaoa.

15

Bella cosa, id est, mala = Achuenza. l. micata.

Berruga = hyza.

Besar = Zemuys quysuca. No es proprio, ni ellos tenian

esa acción de besar, ni en buena, ni mala parte,
sino propter propinquitatem[1] : se toma la accion
de oler, por besar; pero no todos lo entenderan;
vndefuit[2] , q.e diciendole a un Yndio q.e le besase á vn
viejo la mano se la olió, y así para que se diga
claro, se dirá asi = ipquavie Zequyhyca, yn. l. yban-
bzasqua. l. Zemnysqua. l. bquysqua chipuyquy,
l, allia similia[3] .

Beber = Zebio hotysuca. imp. iotu, mayota.

Bebedor = Abio hotysuca, imp. no corre.

Bebedor = Abio hotan mague.

Bebida = Bio hoty =

Begiga de la orina = y xuguê.

Bisaguelo = guexica paba.

Bisaguela = cacaguaya.

Bisaguela[4] , subiendo spre.[5] por linea mugeril = guêhezea.

Bisníeto, ō Bisnieta = chune chuta.

Biudo = Aguibgye.

Bixa = Zica._ Embijarse = Zica zubaque bzasqua
  1. Tr. Debido a la cercanía.
  2. Tr. Donde fue.
  3. Tr. U otros similares.
  4. La l está atravesada por una pequeña línea diagonal.
  5. Hay una línea horizontal sobre la "r" y "e". Abreviatura de siempre.

vel. Zemnysqua.

Bíuda = A saha oa bgye[1] .

Bienes, hacíenda cosa suya = Zipqua, mipqua, epqua.

l. Zipquazata, mipquamata, epqua ata. l. Zipqua
Zuaca, mipqua vmguaca, epqua guaca.

Bien[,] adverbio = Choque.

Blanco = pquy hyxio. l. Apquyhyzynmague.

Emblanquecerse = Apquy hy zynsuca.

Blanda cosa = Ahy sien mague. l. hysico. l. cosa bien

molida = asuscan mague, vel, asuantan mague.

Blandear la Lanza = ō cosa semejante = yquybty[-][2]

ty suca.

Blandearse asi = Achihiguansuca.

Bledo, yerba = tymanca, l. subaca.

Boca = Puyhyca[3] .

Boca del estomago = fibguê. La paletilla se llama

tybsica, l. tybquyne.

Bocados echar = Zemonsuca.

Bofes = fumy. l. fusquy.

Bogar balsa con palos, y poca agua = Zinne zebgyi-

suca - tirando = Zinne zeb su husqua.

Bogar haviendo mucha agua = Zinne Zemi his-
  1. Esta entrada aparece en el ms. 2923 antes de la entrada anterior .
  2. En el original hay un igual.
  3. Así mismo aparece en el ms. 2923 (fol. 9v). En los demás vocabularios manuscritos quyhyca (ms. 2922, fol. 23r; ms. 158, fol. 24r).

16


qua pre.to fica sie mihisqua el que boga.

Bolsa = pquamne.

Bolsico = pquamnechuta.

Bolcarse alguna cosa = Yquy aus cásuca.

Bolcalla = Yquy zeguscasuca.

Bolver de adonde fue = Zeuscansuca.

Bolverse, id est, rodearse = Yszus cansuca. l. Yquy-

zuscansuca.

Bolver otra cosa generalm.te = Yszeguscasuca. l. Yq-

uy ze hus casuca.

Bolver otra cosa de espaldas = hyquybtasqua.

Bolver otra cosa lo de dentro āfuera = yquy zegus-

casuca. l. hyquy btasqua.

Bolver āl comprador la cosa comprada, porq.e no le

contenta = Zebtyhyquysuca.

Bolver ā otro las espaldas = Zegepqua ynb quysqua.

Boltear = izytap quanagosqua. imper.o = Azytap-

quanago.

Bordon = Chune.

Borracho = Chienuca.

Borrar = fihisteb tasqua. l. Agueza que bgasqua.

Borrachera, arbol = thyquy.

Bostezar = Zequyhyquysuca.

Bobo = pquyta.

Bobera = Zepquy tansuca.

Brazada = p quacaata.

Brazo = pquaca.

Brava cosa = Achiun mague. l. asoque guyguy.

Bravear = ichyu gosqua. l. ityhy baza chuensu caza.

l. isoquez aguene.

Brotar el arbol = Ynachuhu zansuca.

Bruxo, ō Bruxa = Supqua quyn.

Buche del animal = Iospqua.

Bueltas dar āl rededor = Zefanagosqua. l. Zeba-

nynsuca.

Bueltas dar āl rededor de otra cosa = Abos zeba-

nynsuca.

Bueltas dar āl rededor ā otra cosa = Ys zemansuca.

Yschamansuca. l. chahasamansuca = me está
rodeando.

Bullirse = ō menearse = Zebiusuca.

Buscar = Zemis qua.

Buena cosa = Cho.

Bueno estar = Choque izone.

17

Buhio = guê.

Buhio quadrado = sueguẽ.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

Addictio.[1]

Bolverselo á la Cara, porq.e no le agradó = Hoque
zebtatysuca.

Bahareque = hischaca. El que está dentro de casa. =

his chacuhu, si tiene barro, y si no = cuhu.

Burlar ā alguno, V.g: hasme burlado = chamíp-

qua cumga, muy Zipquaquebga, me burlé de ti.
Assycha,z. epquaqueabgasqua, aquel se bur-
la de mi.

C.

Cabello = Zye.

Caber, vide, alcanzar, si puede tener ese sentido, alias

per descriptionem[2] , como, no cabe toda esta agua
en esta tinaja _ Muysca Yglesia tyn apquas-
quaza = No caben en la Yglesia.

Cabeza = Zysquy. l. Zyn, l. Izyn. &c.a

Cabezera de la cama = vbaca. mi cabezera = Zubaca.

mubaca &c. En mi Cabezera = Zubacana.
  1. Se encuentra a la margen izquierda.
  2. Tr. Otros, de acuerdo al contexto.

Cabo de alguna cosa = Zysquy. l. iohoza.

Cabo, ó ramal qualquiera = Muyhy ca.

Cabuya = Chihize.

Cazar con gente = Zecugosqua.

Cazar con red = Zequy ny gosqua.

Cazar con lazo = Zechihi zegosqua.

Cazar con zervatana = Zefuntagosqua.

Cazar con trampa = Zeca tagosqua.

Cazador q.e mata mucho = Abuin mague.

Cada año = Zocamata zocamata.

Cada dos años = Zocamboza, Zocamboza.

Cada tres años = Zocammica, zocammica.

Cada vno = Ata ata. l. ha achquy ha achquy.

Cada hombre = muyscata muyscata. l. muys quys

muys quisa.

Cada vez = Ycataque. Ycataca.

Cazique = psihiqua.

Caer de alto = guanzemasqua.

Caer de espaldas = Hyquy zansuca. l. yb caque-

zansuca.

Caer tropezando = Zetovansuca. l. Zebenansuca.

Caer de cabeza = Zyto Zemisqua.

18

Caer en ello, dar en ello, advertírlo = Zepquy quy-
yquy amisqua.

Caiman = Chieque.

Cal = Supquy.

Calabaza = Zihiba

Carcañar = quichqua quyn.

Calzar = Zequihichaquebzasqua. l. Zepquysqua.

Caldo = Xui.

Calentar algo = Chituqueb gasqua.

Calentarse neutro correlativo de este. = Chituque

zegasqua, gatan āl fuego, suan āl sol.

Calentar āl fuego, ō sol = vide picar el sol.

Calentura. vide infra[1] .

Caliente cosa = Chitupqua. / Chitu. mui caliente =

Chitupquin.

Caliente estar = Chituque zeguene. l. isucune.

l. Chachi tugue.

Callar = Zecubun su caza.

Callando estar = hycazaque izone. l. Zecubunzaque

izone.

Calladamente = Hi cazaque.

Calla tu = Hycazinga. Callad vosotros = Hyca-
  1. Tr. Véase más abajo.


zíngava.

Calle = íze.

Callo de la mano, ō píe = Aune. v.g. Callo de la ma-

no = Ytazaune.

Calor = Amon

Calor tener = Zemonsuca.

Calva = Zytapquana.

Calvo hacerse = ízytapquanansuca. l. izytap qua-

na cagasqua]

Cama = quypqua.

Camara hacer = Zegyzysuca.

Camaras tener = ichichaiansuca.

Camaras de sangre tener = ybaichicha axyquy.

l. ybachahan asucune.

Camellon = sunaguê.

Camellon que se parte en dos = Sinca.

Caminar = iesinasqua. l. iesixyquy. venir por

el camíno.

Camino = Ie.

Camino hacer, id est, lugar = ie zeb quysqua. l. ieb-

zasqua.

Cana = huichua.

19

Hombre cano = Huichuaguy. l. huichua quyn.

Encanecer = Zehui chuansuca.

Canasta = tobia.

Cangrejo = bupqua.

Cansarse = Hycha ā quyn zacaga. l. Aquynzaquezega.

Cansarse de andar = Zecaha mynsuca.

Cantar = Zebtysqua. Canto = ty.

Canto de piedra, ō tabla &c. oba. l. Acuba.

Caña ordinaria = Chusqua.

Caña de texer casas = Sone.

Caña guadua = guâ.

Caña de maiz verde = Amnechuhuchua.

Caña de maiz hecha = Amne.

Caña de maiz seca = Amtaquyn.

Cañuto = chuba.

Capitan = Zybẏntiba.

Capitania de este = Zybyn.

Capitan menor = tybaraguê. l. vta. su parcialidad

se llama tambien, uta.

Cara = oba.

Cara ā cara = Ubas-

Caracol = Biza.

Carcoma = bompqua. l. toza.

Carcomerse = abompquansuca. l. Atozansuca.

Cardar = Zeb cha hasuca.

Carga = bgu.

Cargarse = bguzeb quysqua. l. Zegugosqua. l. bhugos-

qua. l. Zeb husqua. l. Zeguhas. l. Zegahanbquyqua.

Cargar ā otro = bhu zeb quysqua.

Carne = Chihica.

Carrillo de la cara = ychua.

Carrizo = Sune. La mata del carrizo se llama – chicha.

l. Suneguane.

Addict[io.][1]

Cintura = Zine, mine, &c.

Cinta con que se ciñe vna persona = Zin, min, in zona.

mia, tuya, de aquel.

Cosa de poca importancia = ipqua bie va hacuque. l. mi hu-

que zynynga.

Calentura tener = ichigunsuca. l. chiguiu chahan asu-

cune.

Cansado estar, frase = suente sungo zegen abquy. estoi

cansado y molido.

Conocimiento, ō sentido = huichca.

Confiar en alguno, dicen asi = Zepaba[2] guy chachibysuca.
  1. Tr. Adición.
  2. La p podría ser también una b, ya que la línea vertical se extiende desde arriba hacia abajo. Sin embargo, dejamos zepaba porque así figura en el ms. 2923 (fol. 12r).

20


vel chaguisqua. l. Zepabo guy, ipquabie Zuhuque
amnynga &c.

Criado, vide infra[1] . dicen tambien. Vn Español q.e tie-

ne por criado un Yndio_ Sue ata muyscas, a, chuta
guy. Un Yndio que tiene por criado àl Cazique = muys-
ca ata psipquas, apabaguy.

Componer bien vna cosa = ypquavie yquy izisqua. pret.o


izyquy[2] itas ap quane. yo hé compuesto mis libros.

Casa = guê.

Casa que nó se habita = gue muy muy.

Casa de paja = muynyguê.

Casilla = tytua.

Casado = a,gue guê.

Casada = A sah aoaguẽ.

Casarse el varon = Zeguî gosqua.

Casarse la Muger = isahao agosqua.

Cascaxo = Hyca co quyn.

Cascara = Hoca.

Casco de la cabeza = Zys quy Zoca.

Catorce = quihicha muy hyca.

Catorceno = Aquihicha muy hyco.

Catorceno, el q.e está = Aquihycha muy hy cunzona.
  1. Tr. Véase más abajo.
  2. La primera y está sobrescrita.

Cautívo, ō cautiva = Bahaia.

Cavar = Zebquyhyvsuca.

Clara cosa, id est, q.e nó está escura = muy ianpquana.

Clara cosa, id est, resplandeciente = chinanuca.

Claramente = muy iasa.

Clara estar alguna cosa = muy ian ap quane.

Clavar = ys. l. yquy zebgyisuca_ tapian. l. tapia

fihistan yquy. l. ysgiu, clavalo, ō enclavalo en la
pared.

Cobijar ā otro = Hosbzasqua.

Cobijarse, neutro = Hosizasqua. l. hositysqua. imp.

Hosatẏcu. imp. Hosazo.

Cobijado estar = Hosizone.

Cobijar asi, ō á ōtros = Zehuenb tasqua. vmguên,

aguen &c. item: Zeguen, Zebiasqua. l. Zeguen
Zebzysqua. l. Chahas[1] bzisqua mahas, ys. &c. pret.o=
bzyquy. imp.o Zicu.

Cobrar = Zechu bugosqua.

Cobre = hahazca nyia.

Codiciar = Abasizysqua. l. abas zepuynsuca. l. abas-

zepuyquysuca. l. Zupqua, Zepuyquy,z.[2] yquy

amisqua.
  1. En el original, "Chahas". La h es una adición en la parte superior.
  2. Parece ser un "2". Sin embargo, lo transcribimos como z. En el ms. 2923 (fol. 12v) z.

21

Codo = Chispqua.

Coger maiz = Aba zeb chusqua.

Coger turmas = y otras raizes = iom zazepquasqua.

Coger ojas, ō flores = Zebiasqua. Particip. de pret.to = cha-

iaza, maia ia, ia ia, &c.

Coger fruta del arbol = Zebcaha chysuca.

Coger cosa que está derramada = Zemisqua. imp.o =

Bui. l. Fui, mafie.

Coger leña menuda por ay = Jazeb chichysuca.

Coger agua en vaso = Xie Zebga zysuca.

Cogióme, id est, dió sobre mi = Zebosa zasqua.

Dió sobre mi, cogiome de rrepente = yquymucanzaco-

que zebosaza.

Cogote = Zoipqueta.

Cola de animal = suhuca.

Colar = Zebtytysuca. Coladero de chicha = fy.

Colarse = Atytynsuca.

Colgar alguna cosa = guanb zasqua. l. guasbzasqua.

Colgado estar = guan izone. l. guasisucune.

Colodrillo = Zoipqua.

Colorado = ahezyn mague. l. ijhisuà.

Comadreja = ibca.

Comer = Zequychquysuca, neutro. zebsosqua. eʃ activo.

Comer pan, bollos, turmas, raices = Zebgysqua.

Comer maiz, carne, fruta, y cosas duras, como viscocho &c.

Zeb casqua.

Comer ojas = Zebsosqua.

Comer miel, manteca, y cosas q.e se lamen = Zebga mysuca.

Comer mazamorra = Zebioho tysuca.

Comer cañas dulces = Zebgyiasuca, q.e es mascar.

Comer dando dentelladas = Zebgychasuca.

Comezon tener = Zyba. l. Zysquy, &c. Abasynsuca.

Comeme la pierna = Zegoca abasyn mague.

Comida, bastimento, sustento = Ie.

Con, preposicion = bohoza. abohoze, izone sumit. in ma-

lam partem. dicit etiam[1] , vzepqua llegué con ello_ vn-
quisca. con que se hace; Aquella v, significa con, y
ha de ser palabra relativa conforme los exemplos
dichos. Item. ha de ser instrumento,/ aliquid
conjunctum[2] conforme ā los exemplos dichos, porque
si quiero decir, este ēs el hombre con quien vine,
no se podra decir por ay, sino p.r esta diccion,
l. Abohoza chauca.

Tambien_ Zuhuina, mhuina &c. significa con: V.g:
  1. Tr. Tomado en el mal sentido [Es decir, en sentido desfavorable]. También se dice.
  2. Tr. Algo unido.

22


v.g: Pedro huina asucune. con Pedro está. Item. Bon.
v.g: Bon izone_ estar con el ad serviendum, l. adjuvan-
dum, l. defendendum[1] . Bon izasqua_ ponerse con él.

Condicion = pquyquy.

Condicion buena = pquyquycho.

Condicion mala = pquyquy machuenza.

Bien acondicionado = Apquyquychoguy.

Mal acondicionado = Apquyquy machuenza.

Conejo = Chuengui. l. Cupuy.

Como? preguntando = iahacoa?

Como comparando = Cuhuca. l. guesca.

Tambien esta particula nuca addita verbis signifí-

cat etiam[2] , como comparando, V.g: como lo man-
da la Santa Madre Ygl.a_ Santa Yglesia abtyu-
suca nuca. Como yo hē dicho_ Zeguquenuca.

Compañero = guaque. l. muyia. Zemuyia mi compa-

ñero.

Compañero, id est, amígo, compadre = ola compañero,

Tyba.

Compañero, id est, correspondiente, comparte, como

dos Zapatos iguales, dos, ó mas tercios iguales respecto

de una carga, ō monton = Aoba. l. muyia.
  1. Tr. Para servir, o ayudar, o defender.
  2. Tr. Añadida a los verbos significa también.

Comprar = Zebcusqua.

Concebir = muysca zie cazasqua. l. Ziecazone.

Conocer = Zemucansuca.

Contar numerando = Zebgytysuca.

Contar, id est, narrar = Zegusqua.

Con todo mi mal hé venido = Achichy iniquy.

Con todo su mal víno = Achicha nyquy &c.

Contratar = Zefuchugosqua. l. fuchugob quysqua.

Contratar en cosas menudas = Zebquichip quasuca.

Contra alguien hacer: V.g: contra Dios. Dios fihiste-

zona achuenza zebquysqua. Otros dicen fihiste-
zona, sin el, que. l. Zitaca, mitaca, itaca contra
mi, ti, aquel.

Contra ti masca haio = vmquihichaque, zequihí-

chaque, &c. abchusqua solamente se dice en
esta materia.

Corazon parte del animal. = Nym suquy.

Corazon, id est, intellectus, et voluntas[1] = Pquyquy.

Convalecer de la enfermedad = ichuensuca. l. Zehy-

siensuca. l. izisqua. pret.o iziquy.

Corcoba = y corcobado = Sohoba.

Correr = Zenyhysysuca.
  1. Tr. Es decir, entendimiento y voluntad.

23

Correr lo liquido = Acosynsuca. particip. = Cosesá.

Corredor q.e está delante de la puerta = Uba.

Corromper la doncella = Achinta Zebzysqua.

Corromperse el licor = Aguahaiansuca. l. Atyhyzynsuca.

Copo para hilar = togua.

Coser = Zebxinsuca. activo.

Cosiendo estar, neutro = ixinygosqua.

Costumbre de muger = fucha tymy.

Costilla = tobia quyn.

Corta cosa = Asuhucaza. l. Asuhu camagueza. l.

agaha synza.

Cortar dando golpes, y con tixeras = Zebquyhytysuca.

Cosa asi cortada = Quyhytuca.

Cortarse, neutro, correlativo de este = Aquy hytyn-

suca. l. aga ha zensuca.

Cortar con cuchillo, ō con otro instrum.to sin golpe =

Zebgynsuca, y si es cosas blandas = bgahazysuca.

Cortar cabuya, ō cosa semejante = Zemas casuca.

Cortarse, neutro correlativo de este = avascansuca.

Corteza = Hoca.

Coxear = yquyb tasqua. l. este ēs de lado = quy chiv-

quybtasqua. l. hyquybtasqua. l. yquybgynsuca.

Coxo = gocagyu. l. yquytesca.

Cosquillas hacer = Abasuan zemasqua. pret.o Zema-

que. l. Abasua zeb quysqua.

Cosquillas tener = Zebasua zaguene.

Cozer generalm.te = Zemohoquysuca. imp.o = ohocu -

Mohocua. dicitur[1] de cozer en horno, ō en olla grande.

Cozerse, neutro correlativo de este = Aho quynsuca.

Cozer generalm.te en olla = Zebzoisuca. imperat. = Zoiu-

mazoiua.

Cozer (yervas) hierbas = Zemonasuca.

Cocerse neutro correlativo de este = Aonansuca, y este

neutro ès general tambien.

Crecer = Ze muys quynsuca.

Creer = Ocasaque zegusqua. Nota: que lo que se cree,

ha de estar en participio, como crei, ō entendí, q.e Pedro
havia venido = Pedro hucaque zeguque &c. Salvo en
las negativas. Crei que no havia venido = Ahuza-
que zeguque. En el verbo de ser, se dice de esta ma-
nera. Entendi que era_ Pedro que zeguque. No en-
tendí que era Pedro. Pedronzaque zeguque.

Críado, id est, síervo = Zubata, mi criado, mubata,

tu criado, &c. Item = Chuta, l.

bospquaoa. vide
  1. Tr. Se dice.

24


supra in additione[1] .

Cruda cosa = tyhyca.

Crespa cosa = cota. encresparse asi = acotansuca.

CCubrir[2] = Asacbtasqua. l. Asac Zemuysqua. l. fihisteb-

tasqua. l. quy hyquybtasqua.

Cubrir, ō tapar alguna cosa, poniendo vna parte sobre

otra = fihiste zeb quysqua.

Cubrir el fuego = gata zeb gobasuca.

Cuchara = Chuia.

Cucaracha = Chutagui.

Cuento = quy ca uá.

Cuello = gee quihicha. l. gye.

Cuerno = quyhye.

Cuerpo = Aba.

Cuerpo de animal = Abaquyn. quyn solo es el cuerpo

sm[3] . longitudinem, id est[4] , la estatura. Zequyn zap-
quàza no alcanzo.

Cuero = Hocu. l. ioque.

Cueba de piedra = Hicata.

Cueba de tierra = Hischata.

Culebra = Muyso.

Cuidar de alguno = Aquihichan Zemisqua. l. Zep-

quan-
  1. Tr. Ver arriba en la adición o anexo.
  2. La primera letra tachada aparece en el original.
  3. Probable abreviatura de secumdun.
  4. Tr. según la longitud, es decir.


quansuca. l. Zequynsuca. l. Chahas ma ha ys zep-
quansuca. l. Zuhus, muhus hoszepquan suca.

Cumbre = Zyta. l. Chica.

Curar = Zemi hiz casuca. imp. Hizcaõ. curale. part.

Hizcaoa.

Curarse a si mismo = Zehize agosqua. imp. Ahiz cago.

part. Hizcagaya.

Cuñado respecto de su cuñado = Úbso.

Cuñada, respecto de su cuñada = gyca.

Curi = fuquy.

Cegar = obquaza muyhyzansuca.

Cegajoso hacerse = uhyscansuca[1] . l. Zupqua achys-

cansuca. l. Zup quaz, aguayansuca. Este ēs el pro-
prio. los primeros ēs hacerse tuerto.

Ceja = gu quyn.

Cenagal = vsua y si és mas raro[2] = vsuaxin. l. vnexin.

l. vnxin.

Ceniza = Sucta, l. fusque.

Centella = Chizquyn. l. gataian.

Centellar = gata za chizquynsuca. l. gatazaiansuca.

Centinela = osqua bachua.

Estar cerca el fin, acercarse el fin = atyquynsuca.
  1. Creemos que era achyscansuca.
  2. Creemos que era "ralo".

25

Cerca = Hihichcatan. Hichicatan pueblo. l. hichicatan zona -
Pueblo que está cerca, pero no tiene transicion, hoc eʃt,
cercado, &c =

Cercar = hoc est, dar bueltas āl rededor _ Vide suo loco[1] .

Cercenar = Boszebquy hytysuca.

Ciertamente = ocasa. l. ocaxinga. l. aguesnuca.

Ceñir = Zin, mín, in bzasqua. l. bcamesuca. l. Zíetes.

l. Zíetan zeb camysuca.

Ceñidor = inzona.

Cimarron = Zíma. l. ianupqua. l. quycasmuysca.

Cimarron hacerse = izimasuca. l. Zansuca. l. quyscas-

zemisqua.

Cigarra = ʃuaguaia.

Cerbatana = funta. l. fuhuta.

Cepa de arbol = quye quihichpqua.

Cera = ysqui.

Cerca, ō cercado = Ca.

Cerraja hierba = suequyhisca. l. suquihisca.

Cerro = gua.

Cerrar = quyhyquybtasqua.

Cerrado estar = quyhycatyne.

Cerrar los ojos = Zupqua b gusqua. pret.o bgu. imp. mup-

quagu.[2]
  1. Tr. Véase en su lugar.
  2. guagu está escrita arriba de mup.

Cerrados estar = Zupqua zagune.

Cerrar puerta con palillos = guez, ybgusqua. Pret.o zeb-

gu. imp.o ysgu.

Cerrada estar asi: dicen guêsgu, cierra la casa_ guês-

agune, cerrada esta. l. guetes agune.

Cerrarseme las narices, las orejas, el pecho &c. isa-

ca, zecuhuca, zefihista quyhyca amasqua. pret.o
amaque.

Ciego = obqua muy hyza.

Ciento = guê hyzca.

Cinquenta = guebozas amicuita. l. guebozas ague mí-

guita. l guebozas amicu ubchica.

Cinco = Hyzca.

Chamuscar = Zebzytysuca.

Chamuscarse = Azitynsuca. neutro.

Chapodar = Zebzi quysuca. l. axihica tye zebquysqua.

Chica cosa = ingue zunga.

Chicha = fapqua. El colador de chicha = fi.

Chicha hacer = Zefapqua gosqua.

Chimenea = ijie.

Chirrear la carne que se frie = Aquiz cansuca.

Chupar = Zebchu chusuca.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

26

[A]ddictio

Culpa tener = Hychan zepquyquyguẽ, muen umpquyquy
guê, &c. Hychague Zep quy quy gue = yo soi el q.e tiene.
la culpa. Hychan zep quy quy magueza muysca ata-
guẽ apquyquy gué = yo no tengo la culpa síno otro.

Como si nó me lo huviera dicho = v, chahaque vmuza-

sugue. Ayer te confesaste, y como si nó te huvieras
confesado = muy hyca suasa confesar vmquys nga, v,
confesar vmquyza sugue.

Casi todos, et similia[1] . no lo hay en la lengua.

Conforme, id est, sm[2] , l. juxta[3] . segun _ fiza. l. fihista. Este

ultimo no ēs muy vsado.

Cargador = mata.

Cosa, res. = ipquabie.

Comparar_ v.g. no tiene que ver conmigo = Zubacagaza.

Cara cosa = acucaguy. V.g: foi acuca zasanquan acuca.

guy zemntynynga. Venderē ā mas de lo que valen
las mantas. Hic loquuntur Yndi.[4]

Collarejo de ōro, ō cobre, q.e usaban antiguam.te los Yndíos =

Chihiza quihicha.

Collarejo de cuentas coloradas, ō azules q.e llaman de

S.ta Marta, y oi dia vsan algunas Yndias, y aun los Yn-

dios en alguna fiesta grande = Sihibza.
  1. Tr. Y similares.
  2. Probable abreviatura de secundum.
  3. Tr. Es decir, según el, o, de acuerdo con.
  4. Tr. Esto dicen los indios.

D.

Dadivoso = Ahua guan mague. l. Atabanza.

Dado ā Mugeres = Achiscan mague. l. chiscantyba. l.

Achyʃcan,z[1] ,yna puyquyne.

Negacion[2] . Yo no soi dado ā mugeres, ō no soi deshonesto = ichiscanza.

Dañar = Achuenzaquebgasqua. l. Zebgua haiasuca,

id est, malear alguna cosa, echalla ā perder.

Dañarse, malearse, &c. = Achuenzaqueb,gasqua. l. agua-

haiansuca_ neutros.

Daño = guahaica =

Daño hacer en la Hacienda de otro, por donde queda

obligado ā pagar = ichubia zeb quysqua.

Daño hacer en la hac.da de otro, por donde otro queda

obligado ā pagar = Ahyca chubia zeb quysqua.

Danza, y qualquier orden de cosas = ie. Por donde ā las

oraciones llaman también ie - ieta, una, iebohoza,
iemica &c.

Dar = Hoque zemnysqua. verbo general.

Dar en provecho de la persona ā quien se dá - ipquani-

zeguasqua. hoc est, proveelle de alguna cosa de que
tiene necesidad, pret.o Zeguaquy.

Dar de comer = Zeguasqua., puesto absolutam.te
  1. Parece ser un "2". Sin embargo, lo transcribimos como z.
  2. "Negación" aparece a la margen izquierda.

27

Dar de beber = ā personas no mas, brindar = zebsieosuca.

Dar ropa para cobijarse = Zebsusqua. pret.o zebsu. imp.o su.

Dar de mamar = chue hoque Zemnysqua.

De alla p.a adelante = Ana caia.

Dar, id est, exhibere, et nota vim verbi exhibere[1] . Ay zemnys-

qua, exhibere, l. dare illis[2] . Siy Zemnysqua, exhibere.
l. dare nobis[3] .

De acá = Sinanxie. l. Sina canxie.

De aqui á dos dias ēs lo mismo q.e pasado mañana = móza.

De aqui á tres dias = fasua mica. l. fama mica. l. fama sua

mica. et sic de alijs diebus[4] . fama mahazca. de aqui á cinco dias.

De aqui ā dos meses, ō dos años &c. fachieboza. l. famachie-

boza. et sic de alijs[5] .

De aqui adelante = fanaia. l. fachiquyhycanaia. Hablan-

do uno de si = fazequy hy canaia.

De aqui ā quanto = fasicanxie[6] nuacha? l. fesua?

De aqui á quantos dias = fasua binua? l. Suafica muysa?

De aqui ā la tarde = fasua meca muysa.

De aqui á un poco = Apuyn ganxie. l. yenga. l. sabu. l.

yenganxie. l. sap uynga. l. Sabupuynga. l. engue puy
hicana.

De aqui á quanto, hablando de ōras = faficaxinua?
  1. Tr. Es decir, presentar, y la fuerza conocida del verbo presentar. [Entiéndase presentar como dar voluntariamente algo a alguien.]
  2. Tr. Presentar, o darles.
  3. Tr. Presentar, o darnos.
  4. Tr. Y así con los otros días.
  5. Tr. Y así con los otros.
  6. Creemos que era faficanxie.

De aqui ā mañana = faa i quen xie. l. faaica muysa.

De aqui ā mañana por la mañana = faaiqueza co quen-

xie. l. faai queza coca muysa.

Debanar = Zimne zemusqua. l. Zebgyisuca.

De balde = fahacuca. l. puynucà. l. puiná l. haca caque.

Debajo = vca. l. vsa.

Debajo del brazo = gacata. l. gacatye.

Debajo, hablando de vestiduras = itysazone.

Debajo tengo esa vestidura.

La que está encima = Agy ca zone.

De buena gana = Pquyquy choca. l. Zucucho.

Declarar = muy ian. l. muy ias Zegusqua.

Dechado = Afihistyn quinga. l. ipquabie guesca.

Decir = Zegusqua. Item. Zebgasqua, cum relatione ad.

id quod dicitur[1] , puesto ā la postre. Item chahasque.
Item ā esto se reduce aquella particula ne que po-
nen āl fin de lo que dicen, dando ā entender, q.e lo
que dicen ēs ā instancia de otros. En Español cor-
responde ā la particula que, como, Zomcane, q.e
vengas. siune, q.e vayas. Dice el Padre q.e maña-
na irá = Padre quisca aican anangane.

De dia = sua uca. l. suaque. De día trabajo = Suasan ichosqua.
  1. Tr. Con relación a lo que se dice.

28

Dedo de la mano = Suasa y tyquin. La punta de los dedos de
pies, y mano = coquibá. l. ytyba. mio - Zytyba.
tuyo - muytyba. atyba. de aquel.

Dedo del pie = quihi chyba.

De dia, y de noche = Suasizaca.

De donde, preguntando = Epquanxie. l. epquana. v.g:

de donde vienes = epquanxie m xyquy. l. epquan-
mxyquy. Y responde, de casa = guẽnxie. l. guena.

De donde eres? = maxiobe?

De espacio = hischana.

Defender = Asan zebzisqua. Item. Asan zequynsuca.

l. Zinsuca. l. Azan[1] zep quansuca.

Defunto = Bgye. l. gua haia. l. Bgysaia.

Degollar = Abiza zeb gynsuca. l. Zemas ca suca.

Degollar por detras = Azoip quan bgynsuca.

Delante = Zubana, mubana, &c.

Delgada cosa = Sotupqua.

Deleitarse = Zuhuca chuensuca. Zuhucu choguẽ.

Zepuysazasqua. Zehuquia A[2] chuene. Dame mucho contento.

Del todo = Hataca. l. vbuca.

Demudarse el rostro = Zuba. l. Zebique amicansuca.

l. Zuba, Zyquy aimynsuca.
  1. Creemos que era asan. En el ms. 2923 (fol. 16v) asan.
  2. En el original aparece reteñida y una línea atravesándola.

De madrugada = Suasagazaca.

De mañana = Zacoca.

Dentro de casa = guêtana. dentro del fuego = gatisana.

Dentro de mi = Zepcusp quana[1] .

De la Yglesia = Yglesia tyna.

De noche = zaca.

De noche y de dia = Zaque suasa.

De nuevo = fihistana.

Depositar = Abhuque zebgasqua.

Derramar generalm.te = Hischan zebiasqua.

Derramarse generalm.te neutro correlativo de este = His-

chan aiansuca.

Derramar cosas nō liquidas = Ybcas. l. Hischan zeb quysqua.

Derramarse cosas así, neutros correlativos de esos = Ybcas. l.

Hischan āquynsuca.

Derrengarse = Zequihiquys maquyne, vmquihiquys ma-

quyne &c.

De repente[,] sin pensar = Yquypuyquy Zaque. l. Yquy mu-

canzacuca. l. yquy zemucanzacuca, sin que yo lo pen-
sase, iendo asi por las personas.

Desatapar[2] = Puyhycas[3] zebiasqua. l. proprie[4] = Aquyhyn zebgusqua.

Derechamente = ubtaʃa[5] , l. Zysa. l. pquihizuca.
  1. En el original, sobre la p tachada hay una c.
  2. En el original "desatapor".
  3. Creemos que era Quyhycas.
  4. Tr. O propiamente.
  5. Podría ser también "ubtaja".

29

Desaparecerse = Aguenza[1] cagasqua.

Desatar = Zemnys ca suca.

Desatarse = Anyscansuca. no se dice de personas.

Des anùdar = Ynabgu Zemnys quasuca.

Desbaratar generalm.te = Zebgua haia suca.

Desbaratar Buhios, barbacoas, texados &c. Zebhychasuca.

Desbaratar madera = Quye zebcaha casuca.

Descalzarse = Zequihicha quezona. l. puyca etc[2] . zebgusqua.

Descanzar = Zepuy quy Za zysqua. imp.o mpuy quy azy-

cu. l. azyca. l. mazyca.

Descargar ā otro, y asi con decir zebhu_ bhuhischan Zem-

nysqua. pret.o mnyquy.

Desconcertarse el brazo, ō pierna = Zepquaca esto ēs

atravezarse. misaquyne. l. está atravesado_ apqua-
ne, pero por desconcertarse se dice = Zepquaca, ysma-
quyne. l. zequaquas ā quyne. l. vchasamis.

Desconocer ā otro por estar mudado, ō trocado = Zup-

quaque ai mynsuca, mimynsuca, mimynsuca,
Zimynsuca. &c. La persona que desconoce se
varia p.r los ojos diciendo_ Zupqua, mupqua, opqua
&c. La persona desconocida se varia por el verbo

modo dicto[3] .
  1. En el original la n aparece tachada.
  2. La grafía no es muy clara, podría ser también est o ett.
  3. Tr. En la forma dicha.

Desconocer pensando que és uno, y ser otro = Zupquan zago.

Desconocelle, hoc est, no conocerle de rostro = Aoba zemucanza.

Desconocer, hoc est, no conocer = Zemucanza.

Descoser=, vide desatar =

Descubrir alguna cosa: hacelle q.e paresca, aclarálla =

muy ian zebgasqua. Item. muyian btasqua.

Descubrirse de esta manera, aparecer, echarse de ver =

muy ian agasqua.
Item descubrir āl modo dicho = muy ias. l. muyianbzasqua.

Descubrírse, neutro correlativo de este = muy ias. l. muy ian

azasqua. l. izisqua.

Descubierto estár al modo dicho = muyian azone. l.

Abizine. l. asoane &c. no se descubre, no parece,
no se echa de ver = muyianza.

Descubrir lo que está escondido = Achisuca muy ian.

l. muyias bzasqua.

Descubrir el secreto = Hisuacazona muyian zegusqua.

Desdentado = Aquyquy tacupqua. l. aquy hypuyna.

l. Xîn hûa l. asicca magueza. Lo de arriba ēs des-
dentado del todo: pero de uno, ō dos dientes. Sicaca-
chiscá.

Desdoblar = Zemnyscasuca. l. ytas, pret.o maque. zemasqua

30


ytasbtasqua.

Desechar = baquebtasqua. l. Aiozaque zebiasqua. l. Aioza-

quebgyisuca.

Desgajar = Zebcaha chysuca.

Desgajarse = Acahachynsuca.

Desgranar, y desgranarse, ēs lo mismo q.e desgajar &c.

Des herbar = Zebxui husuca. imp.o xihu. l. Zehi gua-

suca. imp.o ahivo. l. Zensusuasuca[1] . imp.o suasao.

Desleir = Zebcunsuca.

Desmemoriarse = Zepquyquy Zamuynsuca.

Desmayarse, vide amortecerse.

Desmenuzar = Zemiusuca. l. Zemupquasuca.

Desmenuzarse = amiunsuca. l. abup quansuca.

Desmenuzadam.te = miuque l. bucupque.

Desnarigado = saca pompuy. l. Saca mone caguecua.

Desnudar á otro = Chuchisque bzasqua. l. chuchisquebtasqua.

Desnudarse = Chuchisque izasqua.

Desnudo estar = chuisq. izone. l. isucune. Todos estos

verbos significan desnudar del todo: pero desnudar
cada pieza de por si, nó lo dicen sino p.r el verbo de qui-
tar. V.g: quitate, ō quitale la Camiseta = Umchine.

l. Achinegucu.
  1. Podría ser también Zemusuasuca.

Desorejado = cuhuca ponpuy. l. cuhuca bohochua.

Despavilar = gatupqua Zebgusqua.

Despedirse = Zequibgosqua. Despidióse de mi = chaha-

ca quibgo. Item. yquy hasqua sip qua zebgosqua.
Las palabras de despedirse son = Haspqua sipquaco.

Despeñadero = hycazie.

Despeñarse = hycazies. pret.o zemi. Zemisqua. l. Zeb-

casqua. pret.o bcaquy.

Despeñar ā otro = hycazies btasqua.

Despensa grande de Yndios = Chasymny. l. Chasymta.

Despensa chica = Chuhuza.

Despensa del Cazique [=] ӱmny.

Desperdiciar = Aisie. l. asibtas, ō, sin achaane, achahane.

Despertar = mezebgasqua.

Despertar ā otro = Aquiba zebiasqua.

Despierto estar = mezeguene. l. Zupqua zabizine.

Despues = Apquana. l. ypquana, adverb. y posposicion,

no solo de verbo, sino de nombre.

Desabrida cosa = Achue magueza. l. Ayechue magueza.

Desollar = Zeb chusqua. achusqua = desollarse.

Desa manera = ynaguespqua.

Desa misma manera = ynaguesnuca, ynagues nuquegue.

31

Descortezar = idem quod[1]  desollar.

Desta manera, comparativo, id est, como esto = Sipqua.

Sipquaoal. Desta manera = ficalhysquy.

Desta manera ēs = Xihi caguene, di de esta manera,

xihicuzu, haz de esta manera, xihi queso.

Desta manera, señalando como = Vaxica.

Desterrar, hoc est, echallo de la tierra = quycas btasqua.

Desterrado asi. = quycas ntaia.

Desterrar, id est, echallo ā otra tierra = quyca ataquebtyusuca.[2]

Additio.

Desterrado asi. = quy cataque ntyua.

Desventurada persona = muysca cuisa.

Desventurado, y miserable ser = Zecuinsuca.

Digerir = Zequihẏque chichy, zepquaque chichy amîs-

qua. pret.o ami.

Descolorido = ,a,fique,z, achan maguelyba obaque

aguezalyba yquy aguezal,a,fique micuazy hy-
nynga.

Derribar ā alguno en el suelo = hischas zeguy tysuca.

De quando en quando = fienhacania[3]  lfihistan gan-

niolfihistan gan nina.

Desocuparse = Zytavaque apuynelZytavaque-

amuy. me desocupē.
  1. Tr. Lo mismo que.
  2. En el original suca aparece al final y sobre ataquebtyu.
  3. En el original la h está como una adición.

Destetar = Chuesbtasqua.

Destetado asi = Chues ntaia.

Destetarse = Chues zemasqua.

Destetado asi = Chues maza.

Detener a ōtro que no se vaya = Aquyhyquy Zinsuca.

Desagradar = Hocachuenza zeb quysqua.

Desagradarme alguna cosa = Zuhuca chuenzalZe

puy sazaza.

Desafiar = Afihiza ze. pret.o abzibzisqual. Zu-

baquebgasqua muba cumb gasqua &c. v.g: Yo
desafie ā Pedro = Hycha Pedro Zubaquebga. Pe-
dro me desafió a mi. = Pedro hycha obque cab-
galPedro obaque chebga.

Desamparar, hoc est, dejar ā otra cosa, y irse = ,A,bo-

ni nasqualypquan bzasqualypquaquebtas-
qua.

Desamparado en sentido proprio = Hospquava ma-

guezalAquihichan minga maguezal.
,a,gaca tychycha tynga maguezalagachihycha
no honga magueza.

Derretirse = Asiensuca.

Deber, yo debo = ichubia caguene. l. ichubia ,Z,aguene.

32


Yo debo ā Pedro = Pedro huin ichubiaque guel, aguene.

Deuda = Chubia.

Deudor = Achubiagué. hombre q.e debe mucho = chubiaquyn.

Dexalle ā alguno alguna Hacienda = ipquabé aguaca

ipquaque btasqua.

Dexar de hacer, ō decir = Zebquyza caga zegu za caga.

Dexó de ser. Iam non extat[1] . = Agueza caga.

Dexar algo, relinquere[2] ipquaquebtasqua.

Descender p.r linage de alguno = Ys chavi zaguylys-

muys quynque zeguenelysachihiza achubaque
Zeguene.

De todo corazon = Zepuyquynuca.

Dia = sua.

Dibujar = Aiequyn bgyusuca.

Dibujo = Aiequyn agyuca.

Diente = Xica.

Diez = vbchihica. El q.e está deceno = Amubchicunzona.

Disfrazarse = Yquy Zimẏnzuca. imp.o yquy aimisu.

Disfrazar ā otra cosa, activo correlativo del pasado =

Yquy Zemi mysuca.

Disgustado estar = Zepquyquy za muy hyzynsuca.

Disimular[3] .
  1. Tr. Que ya no existe.
  2. Tr. Abandonar.
  3. Aparece sin equivalente en muisca.


Desde = nxie.

Desde entonces = ynanxielyna aian. l. ynacanlYsna aia.

Desde que me confesē. Desde que vine &c. Confesar

bquynxie, Zuhuquenxie.

Desotra parte de la casa, ō del monte, &c. = guẽgahaxa,

guagahaxa[1] .

Desotra parte del Rio = Xien vna.

Doblar algo = fihistebtasqualhuquebgyu suca. Este

ultimo significa solamente hacer vn doble no mas.

Dolor = iu.

Doler = aiusuca. Cosa que duele como palo, ō azote = Aijguegue.

Dolor de costado = fihistaqūe chueque toque.

Dolerse, compadecerse de otro. Pedrov.g. btyzysuca.

lcha haca tyzynsuca.

Doncella = guasgua achinta puy quynza. l. guas-

gua cha amucanzalchasyba cazazalChaqūe-
azaza.

Donde esté, donde aya, &c. ynsuza, ynaguecuaV.g:

sabes donde aya santuarios? Chunsua ynagueca-
mucanuaynaguecua zemucanza, no sé don-
de los aya.

Dormir = Zebquy bysuca.
  1. La segunda g está sobrescrita sobre una h.

33

Dormitar = Zequiba zahusqual. me acosa el sueño =
quybacha hac afucagosqua.

Dormilon = Aquiguan mague.

Dos = boza.

Doscientos = gue ub chihica.

Dos veces = ycabozaca.

Doce = qui hi cha boza.

Dudar = Zep quy quy ZabozansucalZep quyquy bo-

za caguene.

Dudosa cosa = quip qua sug saapuyne. l. saquip quas

apuyne.

Dueño = Epquagué.

Dulce cosa = Aba syn mague.

Dura cosa = Acamen maguel. este ēs tupida cosa =

Acavan mague.

Durar mucho. Vide estar = Ananxie izonsuca.

De mi parte = Zuhuina, mhuina, ahuina &c.

Durar alguna cosa material por su fortaleza, ō du-

reza v.gSys estera, a, camne quy hyca azonyn-
ga, durará mucho esta estéra.

Destocarse la cabeza = izyszebiasqua.

Descobijarse la ropa q.e tiene puesta = Chahan Ze-

ma


mazysuca, esto és estando en pie; pero estando acosta-
do, ēs = isanzebiasqua.

_______ _______ _______ _______ _______ _______

Additio.[1]

Denantes = fiecua. como, denantes se fué = fiecuana.

De palabra = HycacaV.g. De palabra reñimos = Hy-

caca chicaque.

Desde que era Niño = guasgua guênxielguasquea[2] .

Detras = azitanalazitaca.

Desear = cu hucaguene. pide futuro precedente

ā la cosa deseada.

Demas desto = insuper, item, deinde[3]  &c. apquas.

lysnaia.

De mala gana = Zepuyquyvnza.

Dar, id est, post datum, et rejectum, aliud melius

loco illius; do[4]  asac btasqua.

Deshonesto, id est, andar perdido por mugeres,

andar tras ellas = fuchoque Zemisqua.

Diligente persona = ,Z, iten ,i,ten maguel. ,Z,íten.

i,zomen mague.

Diligentemente = ysma cheòcalatíezaca.
  1. Está ubicado a la margen izquierda.
  2. La e podría ser una c.
  3. Tr. "Además", y también, "luego".
  4. Tr. Es decir, después de dado y devuelto, una cosa mejor que se da en su lugar.

34

E.

Ea pues = Zeca.

Echar raizes el Arbol = puye chihiza zamosqua.

pret.o amoquy.

Echar guebos = guebo zemisqua. Pret.o Zemique. imp.o

vizu_ Chaviza, maviza &c.

Echar la culpa, vide achacar.

Echar plumas el Ave = Sueguana, a,gaca abquyn-

casuca.

Echar fuera = Baquebtasqua.

Eco = Chy huà.

El, ō ella = Ysy. Han significa antepuesto ā los ver-

bos la misma persona de aquel verbo: v.g. El
medio, yo no le di. = Han chaguyty, han ze-
guy ty za.

El año, que viene = fazocamatalfasngazocamata.

El vno ál otro = Han vbinal. inʃ[1] .

Elada = Hichu.

El otro dia = mon mina. los dias pasados = mon minia.

En, posposicion = nalcavide in additione[2] .

Embarrar la Casa = guẽ zebgcosuca.

Embebecerse = Zepquyquy Zysa muynsuca.
  1. Creemos que es la abreviatura de inversus (Tr. Invertidas), debido a que en otras fuentes encontramos:
    • El úno y el otro. Ubin han [o] han ubin.
      El uno al otro. Lo mismo (ms. 158, fol. 67v).
    • El uno, y el otro. Vbin han l. han vbin.
      El uno al otro. Lo mismo. (ms. 2922, fol. 46v).
  2. Tr. Ver en la adición.

Embiar = Zebtyusuca, sys muysca psipqua muysbtyu-
suca, embiolo āl Cazique.

Envolver = Zemenazuca[1] .

Emborracharse = ichiensuca.

Emborrachar ā otro = Zeb chieu suca.

Emborrachar ā otro con borrachera = Zebty hyquynsuca.

Emborracharse de esta manera = ityhyquynsuca.

Encargar = yquybquibysuca. Esto se entiende de per-

sonas, y cosas q.e se encargan. puedese poner el
precedente verbo solo, ō acompañado con otro,
ut in exemplo sequenti[2] mahacb quy by nyn
gabia quynyngalbquy bys bia iquy nynga, te
lo encargaré. imp.o yquy quybu iaicu. El ver-
bo general, entiendese haviendo de embiarla,
de encargar qualquier cosa ēs, = Hoque Zemina-
suca._ iehoque Zeminas amny_ ya se lo encargué
y lo llevo_ etiam significat[3]  embiar. Hogue inaio.

Encender = Zeb gynasuca_ imp.o gynomagynaoa.

Encerrar = Huibtasqua.

Encima = Asana, agyna, Agyca, afihistana.

Enclavar = y quyl. ysbgyusuca.

Encorbar alguna cosa = Zemehe tasucalichiguasuca.

l.
  1. Creemos que era "Zemenasuca".
  2. Tr. Como en el ejemplo siguiente.
  3. Tr. También significa.

35


velbsohobasuca.

Encorbarse, neutro = AbehetansucaItemAsohoban-

sucalachiguansuca.

Encogerse = Huquy isusqua. imp. huquy asucu.

Encomiendas dar = yquy haspqua sipqua Zebgasqua.

V.g: dalde[1] á Pedro mis encomiendas = Pedroc haspqua
sipqua mgangaitem significat[2]  encomiendas em-
biar. v.g: Pedro te embia encomiendas = Pedro hasp-
qua sipqua nohogue.

Encontrarse con otro_ imp. Ynaiasu. Encontraos.

Ynchianelvbas chiquynsuca. imp. vbas aquysu.

Encresparse = Acotansucacota, cosa crespa.

Enderezar lo tuerto = pqui hizuque bzasqualZesb-

zasqua.

Endulzarse = Abasynsuca.

Endurecerse = Acamensuca.

Enemigo = Saba.

Enfadar = ZuhuquelChahan abcuisuca - me en-

fada.

Additio.[3]

Enfermedad = .. Enfermo = iüsuca.

Enfermizo, achaquoso[4] iuquyn.

Enfermar = iuchaha camisca. Pegoseme su enfer-

me-
  1. Creemos que era "dadle".
  2. Tr. También significa.
  3. Ubicado a la margen derecha.
  4. Creemos que era "achacoso".


medad = iucha han anyquy.

Enfermo estar = Ziusuca.

Empeorar en la enfermedad = hischaque chabtasqua.

Enflaquecerse = ixitynsuca.

Enfriarse = Hichuque Zegasqua.

Engañar = Agotaqueb tasqualZemnysqua.

Engañarse = Zupquan Zagosqua.

Engendrar = Zebxihisqua, pret.o

Engordar = Zecumynsucalichimgosqua.

Engordar como puerco = ichimpansuca.

Enechizar = Zemihiz casuca.

En[h]estar lo caido = Cusbzasqua. l. cusbtasqua.

En hiesto estar = Cu sizonelisucune.

Enlazar = Zebchihi Zysuca.

Enlazarse = Achihyzynsuca.

Enloquecer = Zema ha zan sucalmahazan chab-

gasqualmahazanque Zegyqua.

En lugar de otro, hoc est, en su Oficio, Dignidad,

&c. Zintaca, mintaca, aentaca _ ItemZin-
tana, mintana, aentana &c. ItemZypqua-
calZypquana, &c.

Enmaderar = vchqueb suasqua. ímp.o so, lsuoitem.

36


Vchque Zeguasqua. pret.o zegua.

En lugar de otro, hoc est, en su asiento = Zequypqua-

na, en mi asiento.

En mohecerse = AchiguansucalAbosynsuca.

Enojarse = Zegensuca.

Enojado = AgeguelAgenuca.

Enojadamente = geu[1] =

Emafrodito = Chahiste fuhucha histe.

En ninguna manera = Hataca vbucacum verbis

negativis[2] , pero cum verbis affirmativis[3]  signifi-
ca en todo caso, y sin falta ninguna.

Emparejar = Atuquebgasqualmaha tequeb gas-

qualEmzaqueb gasqua.

Empajar casa = guẽ zemusqua. pret.o

Emperezar = Zonta quyngosqualionta quynque =

zegasqua.

Empuñar = ZytanlZytaquebzasqualZytanbquysqua.

Empeyne del rostro = Zuba,z,a,fibansucalZubaza Zitynsuca.

Empeyne del pie = quihichsaque.

Empinarse = Zehuegosqua.

Esta noche = fazaca, zinaca, fazinaca.

Esta mañana = faaica.
  1. Creemos que era gen.
  2. Tr. Con verbos negativos.
  3. Tr. Con verbos afirmativos.

Estar = Isucunelizone, de vno.
De pocos = Chip quycanelchibizine.
De muchas cosas = Apquane.
De dos, ō más cosas largas = Asoane, tambien se dice de
una manta que está tendida.
De una cosa compuesta de muchas, como barbacoa,
se dice = Apuyne. lo mismo se dice del color q.e
está estendido, y de una mucara, y del paño, ō
trapo, ō manta, si no está suelta, ō tendida.
Apuyny, de un sombrero, y de una tutuma, y
de vna Gacha.
De vna olla, se dice, = azone.
De muchas cosas de ropa, y del maiz se dice = Apquap-
quane.

Enronquecerse = Zefihista abuchuansuca.

Enseñar = hoque zebgasqua.

Ensuciar = Zemuy hy zysuca.

Ensuciarse = Zemuy hy zynsuca.

Entender = Zemnypquasuca.

Entender vna cosa por otra = Zecuhu canzago.

Entera Cosa = Histuca. todo entero = Histuca Zonuca.

Ensartar = Zepquihisqua. pret.o pquy hi quy.

37

Entenado, ō Entenada = Zequihiquypquaia ichuta.

Encarcelar = Huib tasqua. Poner en el cepo = Zebquyhytysuca.

Entonces = ynacan.

Entrar uno solo = Hui zemisqua. l. Hui izasqua.

Entrar en numero plural = Hui chigusqua. imp.o Huíagu.

Entrar multitud de cosas = Hui abahazynsuca.

Entrar muchos de golpe = Hui chibtasqua. imp. Huito.

Entrar cinco, ō seis = Hui chip quysqua. imp. Huiapquycu.

Entrar en otra cosa q.e no ēs casa = yquy zemisqua.

Entrarme ayre = fibachahaca misqua.

Entre = ganna. l. gannca.

Entre nosotros, hoc est, apud nos[1] , = chie chi huina, míe-

mi huina. &c.

Entregar = Ahuinbzasqua.

Entremeterse = A, baquizasqua.

Entre sacar = Aganna. l. Agannca baquebtasqua.

En valde = Hacazaca. vide vbum[2] . de valde.

Envejecerse el hombre = itybacansuca.

Envejecerse la muger = ichuto cansuca.

Envejecerse vna cosa = isua huansuca, y estar yá tan

deshecha, y podrida q.e no tiene ya consistencia.

Envejecerse la ropa = chine. v.g. Asacansuca.
  1. Tr. Es decir, con nosotros [o] cerca de nosotros.
  2. La palabra vbum puede ser muisca, aunque también podría ser una errónea copia de etiam, en cuyo caso la frase puede traducirse: véase también.

Enrizarse los cabellos = Zyecusa zasqua. l. matana-
zasqua. l. casanisqua.

Hermano, ō hermana mayor = guía.

Hermano, ō hermana menor = cuhuba.

Hermano respecto de la hermana = Nyquy.

Hermana respecto del hermano. = guahaza.

Escabullirse, escaparse = Zehuizyn sinasqua. l.

aytaszansuca.

Escampar de llover = Amuy sinsuca.

Escarabajo = chumne.

Escama de pescado = guaçingua.

Escamoso = çinguaquyn.

Escoger = yszemio asuca. l. yszebiosuca. l. ysbtasqua.

no se usa este ultimo.

Esconder = Zebchiʃysuca.

Escondióʃe de mi = Zequihichaque, Achy sygò.

Escondiolo de mi = Zequihichaque abchisy.

Esconderse = ichisygosqua.

Escondida cosa = ipquabie achisuca. l. ipquabie achisune.

Escondida cosa = achisuquezona

Escote = quichipqua. l. cuca.

Escupir = Zequyhy Zygosqua.

38

Escupille á ótro = Agynzequyhyzygosqua.

Escurecerse = Aum zansuca.

Escuridad = vmza.

Escuro = vmza caguecua.

Escurrir = Achyhy Zynsuca. l. Achychynsuca.

Escozer = Ysanasqua. dicitur de un azote, ō espina.

Escozer, id est, picarme. me come = avaha synsuca.

Espaldas = Pyhypa.

Espantable = Anguagué.

Espantar, vide amedrentar.

Esparto = chusa.

Esportilla, ō petaquilla[1] = hiza.

Espesar alguna cosa = Hutycoque zebgasqua.

Espesarse = Ahotansuca. part. Hotasa.

Espesa cosa = Hutuco. l. Hutico caguecua. l. hotan-

mague.

Espia = opquabachua.

Espiar, ō asechar = opqua bachuaque Zeguene. l.

izone. l. Zemupquasuca Zemachysuca.

Espina, esto ēs, abrojo = chihine. l. tabià, ō todo junto.

Espina de pescado = gua quyne.

Espinarse = chiine quihichaca. l. Zytaca azasqua.
  1. En el original la t aparece reteñida.

Espínazo = vtaquyn.

Espinilla = gocaquyn.

Espirar = ysb casqua. l. Zefihizca,z,amisqua.

Esprimir = Zebiosqua.

Espuma = quy hyzybumy.

Espumar = quy hy zybumy zebgusqua.

Ese = Ysẏ.   } in compoʃitione non pronunciatur illa ultima[1] .

Este = Sysy =}[2] Ysnaia, præt.r[3] ipsum[4] .

Esteril muger = fuhucha tyny.

Esteril Arbol = quye oba yquy agasquaza.

Estiercol = gee.

Estirar algo = yn. l. yquy zebsusqua. l. asuhuca Zeb-

quysqua.

Estirarse = isuhucagosqua.

Estomago = puyquytye.

Estornudar = Azihuzebgasqua.

Estorbar = Zebcumusuca.

Entregar = Zemo ho sysuca. l. Zemunsuca. imp. bunu.

Estrella = fagua.

En tpō[5] . de quaresma = Quaresma fihistaca.

En tiempo de carne = icana. l. chihicaca fistaca.

En tpō[6] . de coger maiz = Abachuque, fihistaca. l. vbaca.

[7]
  1. Tr. En la composición no se pronuncia aquella última.
  2. Las llaves de las entradas "ese" y "este" van unidas.
  3. Abreviatura de Præter.
  4. Tr. Fuera de él mismo.
  5. El signo de abreviatura se extiende hasta la "p".
  6. El signo de abreviatura se extiende hasta la "p".
  7. Folio con sello de la Real Biblioteca puesto centrado en la parte inferior.

39

En tpō. de coger turmas = iompqua fihistaca.

En tíempo de Pedro = Pedro fihistaca.

En ese tíempo = ysy fihistaca.

En esos tres meses = Yschie mica fihistaca. l. yschie mi-

canxie.

En todo caso = Hataca. l. vbuca.

En mi poder = Zuhuina, mhuina, ahuina &c.

Echar vna cosa ā otra. verbo general tanto como el Es-

pañol = ipquavie yquybtasqua: La particula
ipqua ēs la cosa que se echa, la particula yquy adon-
de se echa, y poniendo la cosa donde se echa basta en
lugar del yquy, ponelle āl fin la c conforme
ā la regla general.

Enfrente estar = vba cazone. l. vba husa azone.

Embustero = Atobecten mague. l. achitzcan mague.

Espuerta, ō canasta de qualquiera manera = Tobiá.

Estender = Zemuysqua. imp. Muyu, mamuye. l. quip

quasbzasqua.

Estender, ō tender en el suelo = Hischan. l. Hischas Ze-

muysqua. l. aunque no sea en el suelo = chẏtas b-
zasqua. l. Chytaquebzasqua. Este ultimo no ēs p.a
tender cosa q.e tiene gran cuerpo. Vide in adittione[1] .

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______
  1. Tr. Véase en la adición.

Additio.

Ese dia, ō en ese dia = ynazona suacan.

Estando yo haciendo tal cosa, ō comiendo, ō bebiendo &c. su-

cediō esto. Aquel estando yo haciendo &c. se dice de esta
manera = confesar bquysquan Pedro huiami. Estan-
do yo confesando entrō Pedro. l. Confesar b quys qua
nuca Pedro huiami __ Estando yo bebiendo = Zebioho-
tysucan. l. Zebiohotysucanuca. Estando yo en la Yg.a
Yglesiani zonuca. l. isucunnuca. con apuyne, se dice
Apuynuca, con Asoane, se dice, Asoanuca, con Abi-
zine, se dice, Abizinuca. et sic de reliquis verbis[1] , que
significan estar. Item se puede decir, confesarb quys-
qua vbina. Estas quatro ō maneras hay de decir aquel
estando yo actualm.te haciendo &c.
Item. confesar b quysqua bohoze Pedro huiami.

Encima, ō en el cuerpo, como quando decimos de la ropa.

lo que traigo encima, ō en el cuerpo = Zybysa, myby-
sa, Abysa, &c. Zybysazone en el cuerpo lo tengo, ō pues-
to lo tengo __ zybysbzasqua, pongomela __ mybysb-
za = yo te la puse &c. Zybysapquane, encima la trai-
go. l. Zybys apqua pquane. De adonde salen estos dos
participios = Zybysp quavia, y, Zybyspquava.

Encima de la casa = guê gaca.
  1. Tr. Y así sucesivamente para el resto de los verbos.

40

En alguna parte = Epquany.na.

Entre tanto, ō mientras ēs lo mismo q.e el modo de arri-

ba estando yo.

Empeorar con causa que sobrevino ā alguna indisposic,n

lo q.e en Español decimos cayó sobre mojado = opqua cagasqua.

En vano = Hacazâca.

Esparcir generalmente = hischá zebiasqua. el neutro =

hischanaiansuca.

Esparcir cosas nō liquidas = ybcasb quysqua. l. hischanb-

quisqua.

Esparcirse neutro = Ybcas aquynsuca.

En quanto = ficaqueuã. v.g. En quanto lo llevo = fica-

cobxy.

En = na _ l. ca, pero de este ultimo se usa quando es mo-

vimiento ā lugar, y quando res est in loco naturalí.
l. morali non absolute, sed tamquam in habitatione. l.
habitatione, l. tamquam inclusum in includente[1] .

Entre tanto = Obina.

Estiende tus piernas = vmgoca chytaquezo. l. vmgoca chy-

taquep quycu. de zepquysqua.

En medio del camino = ie cuhutana. l. iechineca.

Echar menos una cosa = sentir su falta = apquabzysqua. pret.o bzyquy.
  1. Tr. Cuando la cosa está en el lugar natural, también en un lugar moral, no de manera absoluta, sino solamente habitándolo, cuando la cosa está incluida dentro de lo que la contiene.

Escapar de algun travajo, ō peligro = ysvaque izasqua.

Eclipse del sol = muyhy zynquique.[1]

Eclipse de luna = Chiez abgysqua.

Encarcelar = Vide Encerrar.

Encarcelado estar = Hui ityne.

Encarcelado, ō preso = Huy atynca. participio del pasado.

Estatura = quyn. _ Zequyn apquaza. no alcanzo.

Estribar en algo = Yquy bcuzyne. imp.o 2.o yquy macuza.

no tiene mas tiempos.

F.


Faborecer = Asan zebzisqua. l. Zequynsuca. l. Zinsuca.

l. Zepquà suca. l. Zecubunsuca. l. Zebquysqua.

Falso testim.o = Muyngua. l. Muynguago.

Falsamente = yensacá[2] .

Faltar = Zegueza. l. ysbtasqua. utrinan ysbta. falte á

la Doctrina.

faltar, id est, hacerle falta algo = yszemasqua cha as

mahas, &c. el activo q.e ēs hacer menos alguna cosa,
ēs, ysbtasqua.

Fiar, no le hay, sino tomar fiado, q.e és = Zamaosuca.
  1. No coincide con la entrada en el vocabulario del ms. 158, donde se lee:
    Eclipsarse el sol. Suaz abgysqua (fol. 67r).
  2. En el ms. 2923 yenzacá.

41

Fea cosa = mique chyzynga. l. mihicua chyhinynga. l. Achy-
hyninga, desgraciada, mal tallada.

Fria cosa = Anyian mague. l. Nyico. l. comida fria, ō

lugar fresco = hychupqua. l. lo mismo que el pasado =
hyschu. l. tierra fria = Aquen mague. l. como el pasado =
queo guy.

Frio = aquenmague.

Frio tener = Zequésuca. morirse de frio = Zequensb hysqua.

Flor = tutuaba.

Fornicar = Zeb chisqua. l. abozezecubune. l. abozezemi.

Fruta de Arbol = quye vba.

Forcejar = Zequynygosqua. l. ichihizagosqua.

Fuego = gata.

Fuerza = chihiza.

Fuerte cosa, ō recia = Achihizan mague.

Fuera de Casa = guê quyhysa.

Fuera del Pueblo = guesvaquesa. l. guesvaca, adverbios, y

sirven con verbos de quietud, y movim.to l. guêsuca. l. guê
sucata.

Fuera de. preposicion, hoc est, præter[1] = Aaia. l. Aaca _ pide

n al fin de la cosa q.e se pone, ut[2] . Pedron aaia, fuera de

Pedro. Y synaia. præter ipsum[3] .
  1. Tr. Es decir, aparte de.
  2. Tr. Como.
  3. Tr. Fuera de él mismo.

Fundir = Zebxiu sucá.

Frixoles = Histe.

Fortuna = Chihicha.

Faldellin de muger = guan =

Fecunda muger, ā          [1] fucha axiquy cuin mague.

Fecundo arbol = Oban mague.

Forzar = máz cigosqua mansigo.

G.

Gallillo de la garganta, ō campanilla = (chuhua). Chuchua.

Gallinazo = tymanso.

Gana tener = cuhucaguene. l. cuhu cagasqua. Construyese

con los participios de futuro. dicitur etiam[2] = hycha
fapqua yquy abisqua. pret.o abiquy. tengo gana de
beber chicha.

Garza ave = Hupquo. l. fupquó.

Garganta = Biza[3] .

Gargajo = quyhytymy.

Gargajear = quyhytymybaquebtasqua.

Gato montés = nymy.

Gorda cosa = Achymygue.
  1. Este espacio aparece en el original.
  2. Tr. Se dice también.
  3. Hay una línea horizontal sobre la z.

42

Gorrion ave., = chihizagui.-

Grano de maiz = agûa.

Gremio = Bizpqua.

Gritos dar quexandose = Aybgasqua. l. Aibgasuca.

Guarda = Nyquy.

Guardar = Zebnyquysuca.

Garrote = quye totya.

Gota =̇Chyhizyn. vna gota = chyhyzyn ata.

Granos tener = Zyba zaguansuca.

Guerra = Saba.

Guesped = Nyncha.

Guiñar = Zupqua zebquysqua.

Gusano[1] generalm.te = Zina.

Gusano q.e se cria entre el maiz = iegue =

Gusano q.e dá lumbre = chuchgaty.

Garguero = Pquo hoza.

Gusano, q.e comen los Yndios = Cisa.

Gueso = quyne.

Garabato = en que cuelgan cosas = Zizua = Zizuan-

guanzo. l. Zizuasto. l. Zizuetaqueto. l. Zique-
tasto. colgado del garabato.

Granizo = hischuagua.
  1. La s está reteñida.

Gustar = Zemuy sysuca.

Grandecilla cosa = maiorcilla = huistuca.

H.

Hablar = Zecubú suca.

Hablar quedito = fihiscaque zecubunsuca. l. hischa fihi

zecubunsuca[1] .

Hablar hueco, id est, quedito = quy hy cataque zecubunsuca.

Hablar p.r otro, id est, en su favor = Asan zecubunsuca.

Hablar p.r otro, id est, en su lugar = Aentaque zecubunsuca.

Hablador = Acubun mague. l. Achachuan mague. l. Acu-

cutan mague. l. Acubutan mague.

Halagar = hizan huan zebquysqua. l. btasqua, y si.

ēs de palabra. Zegusqua.

Haio = fuhuza.

Hallar = Zemistysuca. Hallazgo = opquago.

Hambre tener. Vide in additione[2] . l. chahaca chansu ca.

Handrajo = panta.

Handrajoso = pantaquyn.

Harina = ie.

Hartarse = Ziezapunsuca. _ item. chahaca zasqua. Lo-

qual
  1. En el ms. 2923 hischafihi ze zecubunsuca.
  2. Tr. Véase en la adición.

43

Lo quál, metaforice dicitur[1] de quacumque re, ut[2] , estoy
arto de jugar.

Hartar ā otro = muysqua zeguasqua aie zapunsuca.

Hasta = nxie.

Hacia = Husa. l. muysa.

Hacer = Zebquysqua.

He aqui = Ze. l Zeca.

Hacer sol = Suaza quynsuca.

Heder = Zefupquansuca.

Hediondo = Afup quan mague.

Hediondo por la suciedad, y sudor = Zemusoa,z,aguene,

tengo suciedad. Amuy suan zynapuy.

Hedor asi = muy sua.

Hediondo asqueroso = Achahachyn mague.

Hembra = fuhucha.

Henchir = iezbzasqua. l. ýetanbzasqua. l. ies zemnyʃ-

qua. l. yetan zemnysqua. imp.o Nẏcu. l. iesb quysqua.
l. yetanb quysqua.

Henchirse = ies azasqua. l. ietan azasqua. l. ies a nẏs-

qua. l. ẏetan anysqua.

Henderse = Atosqua.

Herir ā la larga = Zebtosqua.
  1. Tr. Que metafóricamente se dice.
  2. Tr. Cualquier tipo de cosas, como.

Herir de punta = Zebtyhypquasuca[1] .

Hermitaño de              [2] Chubquyn.

Herbir = Atomansuca. l. Achuensuca. l. Agochansuca.

l. Apquychansuca.

Hez = Cute.

Híel = tyhyquy. l. Hosca.

Higado = tyhyba.

Hijo, ō Hija = Chuta.

Hijo, ō Hija primogenita = Chyty.

Hilar = Zemusqua.

Hilo = Zimne.

Hincar = yquybgyjsuca.

Hincharse = Yquy abiasqua, cha hac biasqua.

Hinchar como bexiga, vel aliud simile[3] = Yquy zemuhu-

tasuca.

Hipar = Zefihista canysqua.

Hoyo = Hichquy.

Hoyo de la cara q.e se hace q.do se rie vno = Chicha.

Hojas = quye. l. quyeca. nombres generales.

Hojas de qualquiera planta, quando tiene muchas ra.....[4]

del medio abajo = gua.....[5]

Hojas de maiz = Abaquye. l. fica.
  1. La letra b puede ser una p ya que aparece tanto la línea inferior como superior. Elegimos la b porque la línea superior aparece reteñida.
  2. El espacio también aparece en el original.
  3. Tr. U otra cosa semejante.
  4. Los puntos se presentan en el original. Probablemente era "ramas".
  5. Los puntos se presentan en el original. Probablemente era guane.

44

Hojas de turmas = iomzaquye. l. chuzynga.

Hojas de comer = quysca. l. huazyca. l. quysca muyne.

Hollejo = Hoca.

Hollin = ique.

Hondo = EtaguêEtazynapuyquyne.

Honra = chie.

Honrado hombre grave de fantasia = Ahyca chieguy.

Huelgo = fihizca.

Huir = Zansuca.

Humear = Aiensusa[1] .

Humo = ie.

Hundir = Ynbtasqua.

Hundirse en el profundo = Etaquia Zemisqua.

Hundirse en el lodo = vsuaque Zemisqua.

Hundirse en la tierra = Hischaque zemisqua.

Hurtar = Zemubiasuca. verbo activo. Zubiagosqua. l. Zu-

bogosqua, verbos neutros

Hurto = Ubogó.

Huso para hilar = Zaza.

Horcajadura, ō entrepiernas = Zegannyca, mgan ny-

ca, agannyca, &c.
_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

[Additio.]

Habla, id est, locutio, non verbum, sed habitus, ut[2] . quando

en
  1. Creemos que era Aiensuca, ya que en otros vocabularios manuscritos se lee:
    Humear. Aiensuca. (ms. 158, fol. 82r),
    Humear. aiensuca. (ms. 2922, fol. 55v).
  2. Tr. Es decir, el habla, no el verbo, sino el hábito [costumbre], como.


en Español decimos - quitosele el habla = Hyca. y en esta
significacion nunca se pone ā solas, sino acompañado
con otras palabras, segun las quales varia el sentido.
ut. hyca zynga = Calla. quitoseme la habla = Zehẏca.
que Zemaque _ Di recio = hyca quyne guecuzu _ hyca.
zaque = calladamente.

Hacerse tal cosa = Zegasqua. ha de preceder el predicado

y maque, āl fin del predicado = muyscaque zegasqua,
yo me hago hombre.

Hacerseme largo. l. de tempore. l. de loco[1] = chahac

āhuensuca.

Hasta, dicitur varijs modis[2] . 1.a sa. v.g.: El agua dā hasta

la barba = Sie aquyngua sa puyac. l. aza. 2.a est ana.
Hasta 6. tomines no mas = es[3] ta ana frigol suniltur pro [4]
tomin, histe, y no mas. tasuca.

Hambre tener, id est, quando no hay de que echar mano =

ichahasgansuca.

Hablar con tiento, y con prudencia, vide pensar bien lo.

que se dice.

Hablar ā bulto = vide ibidem[5] .

Hablar superficialmente ā poco mas, ō menos = gynsan-

zona. l. gynsan. l. gynsan nuque. l, haquesieque. l. haque sieque Zegu[6]
  1. Tr. Acerca del tiempo o del lugar.
  2. Tr. Se dice de varias maneras.
  3. La grafía es atípica en el documento.
  4. Creemos que lo correcto era sumitur pro. Tr. De la misma forma que.
  5. Tr. Ver la misma.
  6. No es posible ver en qué termina la palabra debido a la encuadernación del manuscrito, no obstante, creemos que es Zeguq[uy].


45

Hacer caso de algo = Hos zequanza. no hago caso de ello.

Hacienda tener = Zipqua,z,agasqua.

Hablar alocadam.te y sin concíerto = Cubun,z,ainza zegusqua.

Horcajadura, ō entrepiernas = Zegachichy. vmga chichy, &c.

I.


Ia = ie. l. ia.

Iaya = Hysysa.

Idolo = Chunso. l. Chunsua.

Idolatra = Chunsua quysca.

Ielo = haia.

Iėrno, respecto del suegro _ chica. respecto de la suegra = guaca.

Ierba q.e comen las bestias = chuhuchua.

Ierba de por aẏ = Muyny.

Imagen = oque. _ Ímagen de hombre = muysque oque _ l. mí

imagen = zuque, muque, chiuque &c.

Ir = ,i,nasqua.

Ir delante = quyhyn inasqua _ fué primero q.e yo = Zequy hynana.

Ir delante de otro = aquy hi inasqua. l. Aquy hys anasqua.

myhychachy, vé tu delante, palabra singular.

Ir ál encuentro = Obaque inasqua.

Ir aprendiendo[,] sabiendo, &c. dicen ellos, llevo apren-

diendo


diendo, sabiendo &c. bchichuas bxy. l. abxy, bxy. No.
se puede decir mas que por presente, porque este verbo
no tiene mas que presente.

I. conjunctio[1] = nga.

Igualar = mahatoquebgasqua. l. Atuca zeb quysqua. l.

Atuqueb gasqua.

Igual cosa = mahat guē.

Importunar = Aquyn zebgusqua.

Ingle = Ze. mia = gafihista. l. ,i,Zica.

Irseme alguna cosa de mi poder asi que no la tenga

en las manos = Zytas amaques ana.

Jugar = Zepqua zogosqua. l. Zepqua gosqua.

Jornal = Zepquacacuca _ Zequihicha cuca &c.

Junco = fihiza.

Juntar una cosa con otra = Atucazebquisqua. l. ybanzebquysqua.

Juntar una cosa con otra, canto con canto, ō Cara con Cara =

vbas. l. vbys = zebquysqua.

Juntamente = Emzaque. Juntam.te id est, pareados = vbasá

V.g: id parejos = vbas minanga.

Junto = Ybana. Junto a mi ponte = Zybana azo. l. Ze-

quy hina azo, esto es lado. Junto alguna parte, junto ā la

Casa = gue ybana. l. gue quy hysa.
  1. Tr. Conjunción.

46

I sí no = vmqua zacan =

Izquierdo = Zuin apqua cague.

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

[Additio.]

Ir juntos = ytan. l. cocan. l. gacas chibique. l. chipquy-
que chinasqua. l. emzaque chinasqua.

Ia ēs despues = ieypqua caza.

Indecible cosa = Hataca auzenza, ēs indecible.

Imitar, id est, hacer como él = Zuque abquysqua.

hace como yo.

Imitar propriè[1] _ a mi = Zipqua = a ti.= mipqua =

ā aquel = epqua b quysqua.

Imitar, id est, remedar, arrendar, y decir como otro dice =

Zihyquip qua vzu, di como yo.

Justamente, al justo quando se pesa algo = Coca fista.

Imaginar = Zepuyquy,z, ysapquane. imagino en aquel,

chaas maas &c. apuyquy chahas apquane, aquel
imagina en mi. l. Zepuy quy, z, yquy amisqua.

Inclinar el cuerpo, hacer reverencia. Vide bajar el cuerpo.

L.

Labio = Ybza.

Labranza = ta.

Labranza hacer = tacebquysqua[2] . l. Zetagosqua. l.

Zeta-
  1. Tr. Propiamente.
  2. En el ms. 2923 (fol. 27v):
    Labranza hacer = tazebquysqua.

Zeta îtasuca. imp.o Atao, matauaûa.

Ladino Yndio = Sueque muysca.

Ladearse la carga = bhuhan anysqua.

A vn lado del camino = iecuhutena.

Ladron = vbia _ Lagaña = Xima = Lagañoso = Ximaquyn.

Lagrima = opquaxin.

Lamer = Zebgamysuca.

Lanza = Supqua -

Lanzadora de texedor = Suquyn.

Larga cosa = Agaha syn mague. l. gahaxio. l. Asuhu.

cague.

Larga se me hace = chahacaguensuca.

Latidos dar el ojo, ō el pulso, &c. Zupqua. l. pquaca,z,

amisqua. pret.o amiquy.

Labar = Zebchusqua. pret.o bchuquy.

Leche = Chuexiu.

Lechuza = Ximte.

Lengua = Chue. (es Legua, y nó Lengua)

Lengua = Pqua.

Lengua, id est, habla. = cubun.

Leña = Ja._ l. Leña hacer = Jazebgusqua. l. Zebquysqua.

Leon = chihisaba.

47

Levantar = id est, poner en pie = cusbzasqua. l. cuʃb tasqua[1] .

Levantarse = cusizasqua. l. cusaquy synsuca. imp.o aquysu.

Levantado andar = cusasynsuca.

Levantarse muchos = cusamasqua. pret.o = amaquy. imp.o

vacu. multítud de gente.

Levantado estar = cusizone. l. isicune. l. Zequansuca.

Levantar del suelo = guateb quysqua.

Levantar testimonio = Zemuynguagosqua. l. muyngua-

go Zegusqua. pret.o Zeguquy.

Leer = ioqueque zecubunsuca.

Lexos = Jhueucá. / Lexana cosa = Jhueuque zona. l. a Jhuen-

mague.

Liberal = Ahua guan mague.

Liendre = cuiga.

Ligera cosa = Asup quague. / Ligeram.te = Sup quagueca.

Limpia cosa, idem quod[2] blanca.

Limpiar = Zemahasẏsuca[3] .

Liviana cosa = Afizanza.

Loco = mazanuca.

Logro = Saquebta. l. ietago. id est, ganancia hecha ya.

Logro hacer = Saquebtasqua, ēs elque dā el logro, el q.e

está corrido, el que le recibe.
  1. La ʃ está sobrescrita.
  2. Tr. Lo mismo que.
  3. En el ms. 2923 Zemahazysuca.

Lugar = quypqua[1] . et etíam dicitur de occasíone, et commo-
ditate, sicut hispane[2] .

Lombriz = Sosua. l. ona.

Luna = chie. Luz = chie. La claridad de la Luna = chihisa-

gui. l. chie quynguy.

Lucero = Cagûi.

Llaga = izagachâ, sarna podrida, proprie.

Llagado = izaquyn, gachaquyn.

Llamar, hoc est, appellare tali nomine[3] = Zebgasqua. V.g:

Pedro me llamó Juan = Pedro Juanegue chabga.

Lagarto = Muyhyzysõ.

Llamome Juan = Juanegue zehyca.

Llamar, nomen de novo imponendo[4] = Ahy caquebgasqua

Llamar = Ahyca Zebzisqua.

Llamar ā la puerta = gue quy hycas Zebgyisuca. l. gues zeb-

gyisuca.

Llama de fuego = gatabimy.

Llanto = Cone.

Llanten hierba = chy vbica.

Llegar = Zebquasqua.

Llegar ā menudo = Zebquasquasuca.

Llegarse junto alguna persona, ō cosa = Amuys. l. aobaque-

ze-
  1. La segunda u está sobrescrita.
  2. Tr. Y también se dice apropósito de la ocasión y la comodidad, como en español.
  3. Tr. Es decir, llamarse con tal nombre.
  4. Tr. Un nombre nuevamente impuesto [Volver a nombrar algo].

48


Zequysqua. / Allegate á mi = Zemuys aquyu. l. Zubaca-
quyu. item = amuys zeb quasqua. imp.o abquaò _ Llegate
acá = Siecazo. _ Llegaos acà = Siecaviz. Item = Llegate
acà = Sieca quyu. _ Sientate junto a mi = Siecatycu.

Lleno estar = iesisucune. l. izone. l. yetan aquyne. l. ye-

tan asucune. l. azone. l. iyaquyne.

Llena cosa, fuera de lo q.e es vaso = fuyza. V.g. tutuaba-

fuyza = lleno de flores._ tutuaba fuyzygue = lleno
estā de flores. Significa tamb.n totus a, vm[1] , V.g: todo
ēs de ōro = Nyia fuyzygue. significa tambien æque,
ad-æquate, igualem.te son buenas = chofuy zygue.

Llevar = Zemnysqua. Item bxy de presente tantum[2] .

Llorar = Zeconsuca. imp.o 2.o macosa. Llorador = Acon-

mague. l. Acosyn mague.

Llover = Atansuca = Lloviznar = Afuniensuca.

Lloverse la casa = Achicha ahusqua.

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

[Additio.]

Llegate allá = ingue aa cazo. Llegaos allá = Aisuhucu.

Llegalo acá = Siec quycu. bquisqua. tamb.n hace cu el pret.o

bquy.

Luego = faspquina. l. fahysy. aora aora.

Linde de tierra = eca. l. ica.

Libro, ō papel, ō cuero = Zohoque, zequanne, vnioque[3] ,

vm-
  1. Tr. Todo, toda, todo (neutro).
  2. Tr. Solamente.
  3. Creemos que era vmioque ya que así mismo aparece en el ms. 2923 y porque se refiere a la segunda persona del singular:vm.


vmquanne, aioque,a, quanne.

Legaña = Xima. l. Ximza. / Legañoso hacerse = iximansuca.

M.

Macho = cha.

Machucar = Zepinzysuca. l. Zepasasuca[1] .

Machucarse = apynsynsuca.

Madrastra = Zequihiquypquaia Zuaia.

Madre = guaia.

Madurar = aiensuca. és el proprio. Aonansuca. este ēs pa-

sar de maduro.

Magullar = Zepamzasuca. l. Zepinzesuca.

Mayordomo = quy my. Mayordomear = Zequy mygosqua.

Maiz = Aba. Maiz desgranado = Aguâ. Vide infra[2] .

Mala cosa = Achuenza.

Mal hacer ā alguno = Achuenza. l. gua haica ysbquysqua.

Maldecir = Achutama babzasqua, yo le maldigo. vmchu-

ta mabab zasque, yo te maldigo &c. y en lugar de ma-
ba
se puede decir, sue. Achuta sueb zasqua.

Mamar = chue zebiohotysuca.

Manchar = Zemuy hyzysuca. l. yquy chahac, mahac,

&c. Zemohosysuca. l. btymysuca.
  1. En el ms. 2923 zepazasuca.
  2. Tr. Ver más abajo.

49

Mancharse = Amuyhyzynsuca. l. atymynsuca. l. yquy-
ahosynsuca.

Mandar = Zebtynsuca. Mandon = Abtytuan mague.

Mañana = aica. mañana en la noche = mazinaca.

Mano = yta._ Manta = Boi._ Manta trahida vieja =

gimpqua.

Marchitarse = Aquyntansuca. l. Aquy bansuca.

Marido = Sahaoa. / marido, y muger = Sahaoas guisa[1] .

Mascar = Zebgẏiasuca.

Mascar haio = fuhuza zebchusqua. pret.o bchu.

Matalotage = inubgu. l. inu, zinu, minu, ai,nu = mio,

tuio, illius[2] .

Matar = Zebgusqua. pret.o bgu.

Materia postema = yba chuquy. / Materia hacerse =

yquy aonansuca. l. yquy amuysqua. pret.o amuy.

Media noche = Zapquana. l. Zachinna.

Mediano = Anupqua.

Mediana[3] = Hizca toba.

Medir = Zeguaosuca. l. Zeguquysuca. pret.o Zeguquy.

Memoria que hay de alguno = Zubasuca. caguene, hay

memoria de mi, mubasucacaguene[4] , hay mem.a de ti, &c.-

Mendrugo = cahachyn.
  1. Hay una virgulilla situada justo arriba de la s.
  2. Tr. De aquel.
  3. Creemos que era "medicina" ya que así mismo aparece en el ms. 2923 y porque, según en las otras fuentes documentales, aparece medicina como hizca.
  4. La segunda sílaba ca está añadida en la parte superior.

Menear, id est, revolver algo = ynzemasqua. pret.o = ynze-
maquy. imp.o = ynamazo. part. ynmanzaza.

Menear = yquy zemuy huasuca. imp.o = yquymuyhu. El neu-

tro = yquy amuy huansuca. l. abinsuca.

Menos preciar, = no hacer caso = Zebchaosuca. tener en poco.

Item Supquan[1] amisquaza. l. Zupquan achansuca.

Mensagero = tyu quy ny.

Mentir = ichich cagosqua. l. Zequyhy zagosqua. l. yen-

za zegusqua, chahac achichcago. mintióme.

Mentiroso = Achichcan mague. l. Aquy hyzan mague.

Mentira = yenza. l. chich cagó. l. chichcan. l. quyhyzagó.

Meollo = cuhuspqua.

Mercado = iepta

Mermar = ysa masqua. pret.o ysamaquy.

Mes = chie.

Mesmo = chanyca. l. fihiza. Este significa pertenecerle, ut[2] ,

achuta fihiza. l. Zytas, mẏtas, &c. Item hæc particula.
Nuca addita verbis, ut[3] , Zeguquenûca, lo mismo, ō lo pro-
prio q.e yo hē dicho. item addita nominibus, ut[4] , Zup-
quanuca.

Meter = hui Zebtasqua.

Additio[.]

Morir de subim.to de sangre ahogado = ie,s, gua,s,a,quy-

hy
  1. En el ms. 2923 zupquan.
  2. Tr. Como.
  3. Tr. También esta partícula Nuca agregada a los verbos, como
  4. Tr. Igualmente añadida a los nombres, como.

50


hyza,z, a,pquane[1] amaquy. murió ahogado p.r el camino.

Muchacho que tiene vso de razon = guasgua apuyquy-

huca caguecua.

Maiz amarillo = Abtyba.

Maiz que aun nó está granado = Abquy. l. hachuá.

Mas allá. vide adelante.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Mas ay = yscunza. No hay mas = yscuguy.

Mas avrá = yscun zynga cha. No habrá mas = yscun-

gacha. de suerte que el afirmativo en la lengua
moʃca ēs negativo en la Española, et e contra[2] .

Morder dando bocados = tomando vna cosa, y dexando

otra = Zemonsuca.

Maña = Hycha zepuyquy ynsuzaguy, ēs mi maña.

l. hyzy[3] Zepuy quy caga.

Mancebo hacerse = Zeguê zansuca. / Mancebo, a q.n

oradaban las orejas los antiguos dedicandolo al De-
monio = Guezaquyhyca.

Mucora grande = Zie. / Mucora pequeña = quihy-

chua. l. Ziēchuta.

Mezcla el agua con el vino = sie vino boze sahacho,

&c. el ultimo se dice = sie vino chihyto.

Mezclar = Zebsa hachysuca. l. Zebsa ha quysuca. l.

ga-
  1. En el ms. 2923 ,a,pquaque.
  2. Tr. Y al contrario.
  3. En el ms. 2923 hysy.


gahans. l. insgahans b quysqua. l. achichyb tasqua.

Mezquinar = Zeb tabasuca. l. Zetabagosqua.

Mezquino = Ataban mague.

Mico = miçeguî.

Migaja = miun =

Mirar por alguna cosa = ipquavie zebchibisuca.

Mirarse vnos ā otros = Han vbin achibigosqua.

Mitad = chinna.

Mi, id est, meus, a, vm[1] , = Ze. y quando se sigue vocal, se

pierde la e, como Zinsuca. yo estoi enfermo. Zie. mí
comida: en este ultimo algunas vezes se comen tam-
bien la i, y dicen (y) Ze – mi comida. Y quando despues
de la, i, se sigue o, se pierde tambien la i, como Zoque,
mi papel; Zosqua. yo me baño. Item quando des-
pues de la i. se sigue a, se pierde tambien la i, como,
Zansuca, yo me huygo.

Moza _ moza grande htā.[2] q.e para = Chuhuza guacha.

l. chuhuza guasgua. l. ipqua quy. l. quynta.

Moza, ō manceba de cazique = Tygui.

Mozo, id est, Mancebo = guacha guasgua. l. gûeza.

Vide in additione[3] , aunq.e nombre comienza mas

temprano, q.e gua chaguasgua.
  1. Tr. Es decir, mío, mía, mío (neutro).
  2. Abreviatura de "hasta".
  3. Tr. Véase en la adición.

51

Mozo de servicío = Zubata, mubata &c. mi mozo, tu
mozo &c. l. vbata que heta, zubata, zequeta; mu-
bata m queta. l. Zefucha,i,cha, femina virg.e[1] sirve.

Mocos = hota. Mocoso = Hotaquyn. Mocos claros = Sa-

haza.

Mochila = chisua. / Mochila pequeña = cona.

Moho = chigua, l. gahacha.

Mohoso hacerse = Achiguansuca. l. Agachansuca.

Mojar ā otro = iotuquebgasqua. / Mojarse = iotuque-

zegasqua. l. zotansuca. miotansuca. aiotansuca.
l. zeguigunsuca. l. ichobtansuca. l. achitansuca.
Mojado estar = iotuque zeguene.

Mojarse con lluvia = Zechyhytansuca. l. Zeguigun-

suca

Moler = zebzohosuca, imp.o azohoû.

Mollera de la cabeza = mue

Mona = muysco.

Mondar = Zebchusqua.

Mondar habas, y otras cosas semejantes, item quebrar

guevos, rebentar vna cosa p.a sacarle el meollo _ btoho-
tysuca. neutro correlativo de este = Atohotynsuca.

Morar = Zebquypqua gosqua. l. isucunsuca. l. izonsuca.
  1. Tr. Mujer virgen.

Morder = Zeb casqua. Vide in additíone[1] .

Morir = ysb casqua. l. Zeb hysqua.

Vide in addit.[2]

Morir de parto, nacida la criatura = muyscaquebgysqua.

Mosca = y bsa. / Mosquito = ibsa. / mosquito zancudo = chue.

Mojicones dar = ,a,chuasbgyisuca. l. a,chua ysbgyisuca. Zi,

muy chuas. ā mi, ā ti, &c.

Muchas veces = fie. l. ynapuyquyne.

Mucho = fie. l. ynyapuyquyne. / Era mucho, ō poco?

fiquenzaoa? fieoa? Muchos. = fie. l. ynyapuyquyne.

Muchacho = muyscacha. l. guasgacha.

Muchacha = muysca fucha. l. guasgafucha.

Mudar, ō trastocar = Zemi mysuca.

Muela de la boca = hyco.

Muger = muysca fucha.

Muger, id est, vxor[3] = gui. l. gui guaya. l. chuhuza

guasga. l. Zegui. isuquynê, ēs mi muger.

Muger, moza antes que haia parido = ipqua quy. /

Muger que hā parido = tone. / Muger primera =

gui chyty.

Mugre = tymy

Mundo = quycagua azonuca

Murmurar. Vide decir mal.
  1. Tr. Véase en la adición.
  2. Esta nota aparece al margen izquierdo de la página. Tr. Véase en la adición.
  3. Tr. Es decir, la esposa.

52

Muslo = quihiquy.

Muneca[1] del brazo = yspqua.

Murcielago = Supquaquyn.

N.


Nacer el Animal = faque izasqua.

Nacer lo sembrado = vacanysqua.

Nacer hierbas = vaque anysqua.

Nacer pelos = facanysqua.

Nacer el sol = Suaz guan a mysqua.

Nadar = inihy zagosqua.

Nalgas = iohoza.

Nariz = saca.

Natural de algun Pueblo = his chymy myquy Ze-

guene. l. hischan cha muysca, aunq.e sea muger.

Negra cosa = Muyhyxio. l. Amuyhyzyn mague.

Nervio = chihiza.

Nido = vze =

Nieto, ō Nieta = chune.

Nieve = ichu.

Nigua = Sote. l. Sohoza, y quando es grande = Muyhyza.
  1. Creemos que era muñeca.

Ninguno = Atebe magueza. l. etaquyn magueza Ipquabie
asuca. id est, nihil[1] .

Niño, ō Niña = guasgua. / Niño recien nacido = hizyca. l. hi-

zy fiza.

Niño varon = tecua. l. pinze.

Niña hasta los 10˶ a.s[2] = Pinze. l. hycagui.

No mucho = fiquenza. l. Aiquienza. l. vnquienza.

No sé mucho = Aiquieze mucanza. l. vnquieze mucanza.

No tanto = hysquy quienza.

No sé tanto, comparative[3] respecto de otro = Hysquy quíe-

zemucanza.

No importa = puyna. l. puynasa.

Noche = Za.

Nombrar = hycan Zemasqua. pret.o Zemaquy. l. Ahyca

Zegusquagua.

Nombre = hyca. / Nosotros = chie.

Nube = Bahaoa.

Ñudo = ynybgu. l. yn a gu gua[4] . Vide in additione[5] .

Nuera respecto del suegro = gyi.

Nuera respecto de la suegra = gyca. l. chas guaia.

Nueva cosa = fihiza.

Nueve = aca.
  1. Tr. Es decir, nada.
  2. Abreviatura de "años". La ese está muy inclinada y parece una virgulilla.
  3. Tr. Comparativamente.
  4. En el ms. 2923 yn aguqua.
  5. Tr. Véase en la adición.

53

Nubada de pajaros = isuâ.

Nunca, ō ninguna vez = Hataca, vbuca, ycatybuca, yscu-

que. todos con verbos negativos.
______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Nacido = amsa.

Nacido encordio = Chu huza.

Nacido salir = Amsa. l. chuhuza chahas asyquy, icha ha-

sabsoquy. l. Chaasaza, salióme, ćhaan any quy, saliome.
l. chaan asucune. / tengole en la ingle = izicas azone.

No hay mas = Yscuguê _ Haẏ mas? = Yscua? interrogatio[1] . En

este no mas suele estar ʃiscugazonsuca.

No haya mas, basta = Yscunga.

Bastará? = Yscunua? = Bastará = Yscunga. / No bas-

tará = yscunzinga.

Ñudo de arbol, ō planta, ō de brazos, ō piernas = chuba.

O.

Ocho = fuhuza[2] .

Ochenta = gue muyhẏca.

Ogaño = fasys zocamata.

Oy = fa.

Oydo = cuhu cachie.

Oir = Zemnypquasuca. imp.o = nypquo. manypquoa.
  1. Tr. Interrogando.
  2. Creemos que era "ʃuhuza" y que en alguna copia, la primera consonante se pasó como f. Con s aparece en otras fuentes:
    O,cho = suhuza (ms. 158, fol. 91v),
    ocho. Suhuza (ms. 2922, fol. 65r).

Ojos = vbqua =

Oler = Zemuysquysuca.

Oler bien = Aague. l. Aachogue. l. Hazyn mague.

Oler mal = Afupquan mague. Afupquan suca.

Olor bueno = Aacho. / olor malo = Aa machuenza.

Olla = Zoia.

Olvidarse = chahacabahaquynsuca. tamb.n dicen = aba-

ha quen siny quy.

ombligo = tomsa. l. mue.

ombro = pquaqueba.

Onze = quihicha ata.

Ordenar = chue zebiosqua.

Oreja = cuhuca.

Orilla de la ropa = oba.

Orina = Zihisue, mihisue, chisue, mia, tuia, illius[1] . l.

Zihizego, mi hizego, ezihego.

Orinar = Zehi zegosqua = imp.o Ahi zego. part. Hizegaia.

Oro = Nyia.

Oso = guia.

Ola de agua = Simpqui.

Ofrecer = itam sagosqua.

Ocioso estar = Fuchuago,z,b quysqua.
  1. Tr. De aquel.

54

Olla pequeña de Yndios = maita.

Otra cosa. i[1] . alter, a, vm[2] , Amuyia.

Otra cosa, id est, aluis, a, ud[3] , vchasa. l. guychque. l. ata. l.

mica.

Otra cosa = ipquabie vchas. l. ipquabie guychque. l. ipqua

ata. l. ipquabie míca.

Otra vez = Amuy iaca. l. ipquaca.

Otro tanto = Zubichasa, mubichasa, ōbichasa, chiubí-

chasa, id est, otros tantos como somos noʃotros, vosotros, &c.

O. v. grat. Vn hombre[,] hora sea Español, hora Yndío = muysca

suebi, muyscabi, l. muysca ata sue caguenna muysca
caguena. l. muysca atasuebi muysca bixin.

P.

Padre = Paba_ Padre llamando con respeto = PabiDnẽ[4] .

Padrastro = Zequihiquypqua ia zepaba.

Pagar lo q.e se há comprado = Zebcusqua.

Pagar deudas = chubia zecusqua

Pagar lo que se debe por otra obligación = Ayzemnisqua.

Pagar el pasage de la balsa = Zinzeb quychpquasuca.

Palabra = cubun. l. in, zin, min, mia, tuya _ Hyca signi-

fi
  1. Probable abreviatura de id est. Tr. Es decir.
  2. Tr. El otro, la otra, el otro (neutro). [Se usa cuando se habla de dos.]
  3. Tr. Otro, otra, otro (neutro). [Es decir, distinto, diferente.]
  4. Probable abreviatura de Domine. Tr. Señor.


fica tambien palabra, ō voz, no á solas, síno acompañada
de otras palabras. v.g. xcazinga = callad._ Xcazaque =
Calladamente = vide in additione[1] .

Paladar = quy hycata.

Palma de la mano = yta fihista.

Palo = quye. l. quye chune. l. quyemuyne.

Pan = vn. l. fun.

Pantano = Suamne.

Papagayo, periquito = Pquista.

Papirote = pihichigo._ Papirotes dar = Zepihichigosqua.

Par = tamata._ tamaboza = dos pares &c.

Paramo = Zoque._ Para._ guaca.

Parar = quypquas. Pret.o= quy. itysqua. l. quypquas Zequyn-

suca. l. quypquas Zequysqua. l. quypquas izasqua.

Parado estar = quipquas Zepquansuca.

Parda cosa = Atyban mague. l. tyb co. l. busun mague.

Para siempre = Hataca vbuca.

Parida = isquyn.

Parecer, id est, apparere[2] = Chanhistysuca, manhistysuca,

anhistysuca, &c. et cum negatione infine[3] , significa, nó
parecer.

Parece bien = yquyazyquy._ No parece bien = yquyaz-

yza.
  1. Tr. Véase en la adición.
  2. Tr. Es decir, aparecer [de apariencia].
  3. Tr. Y con negación al final.

55


yza. l. y quyaz ycuqueaza._ Yquyazynga: bien pare-
cera, &c.

Parir = Zebxisqua. activo. Item, ixisqua, neutro. Item. fa-

quebgasqua activo.

Partear = iezebiasqua.

Partera = ieiasca. l. muysca iasca.

Parpado del ojo = vpquaboi.

Partir = Sacanbtasqua._ Partirse = sacan amasqua.

l. ahychansuca.

Partirse, id est, proficiʃci[1] = inasqua. Partiose de mi = Zu-

huinana.

Pasar = Ai zemisqua. pret.o Zemi.

Pasarse de un cabo, ā otro = ipquabie vbinaibtasqua.

Pasar el rio, id est, vadearlo, andar por él = xie zebxys-

qua. pret.o bxihiquy.

Pasar el rio desta parte ā la otra = xie vn zansuca, porque.

xie sinzansuca est vice versa[2] .

Pasar el rio de parte ā parte encima de la balsa. = Zynegy-

que xie vnzansuca.

Pasar ā uno de parte ā parte = achicha aibtasqua.

Pasarle el inʃtrumento, ō la cosa de parte aparte = achi-

cha ai amisqua.
  1. Tr. Es decir, marchar. [Entiéndase partir de algún lugar].
  2. Tr. Es lo contrario.

Pasar de otra cosa = Zeges amisqua. l. Zegesab casqua.

Pasarse el dia, ō tiempo &c. Suaz aia misqua. l. Chiges amis-

qua. pasasenos.

Pasar entre renglones = ganny quybtasqua. Vide in additione.

Pasarse entre renglones = gannyquy Zemasqua.

Pasearse de aqui por alli = Asysysy Zepquasqua.

Pasito = hischaha[1] ana. l. chahuána.

Pasado mañana = moza.

Pato = Suumne.

Pajaro = sueguanna. l. sue.

Peze = gua. Pescadillo pequeño = guap quy hyza.

Pece capitan = gua muy hyca.

Pedazo = Sacan. l. moque. Este és sobra, id est, etagó.

Pedir = Zebzisqua, ō preguntar = imp.o Ziu.

Pegar una cosa ā otra = ys zemihibysuca: chaas ami-

hibysuca = me la pega a mi. l. chahas abqui histasuca
han abzasqua. l. cha.

Pegajosa cosa = chahaca gymne mague

Pegarseme = chaas avihibynsuca, neutro correlativo de

este_ item chaas abqui histansuca. l. chahan azas-
qua. l. chahan anysqua.

Pegalle la enfermedad = iu yquy btasqua.
  1. Parece ser que el amanuense escribió en un principio una b y luego sobreescribió una h. Dejamos la h debido a que así aparece en el ms. 2923, fol. 32v: hischaha.

56

Pegar fuego ā otra cosa = gata yquyb tasqua.

Pegarse muchos animales grandes, ō pequeños = chahas abus-

qua. pret.o abuquy. l. chahas amasqua. pret.o a-
maquy.

Peine = cuhuza.

Peinar = cuhuza bohoza Zyeguasbtasqua.

Pelar = Zeguaha chysuca.

Pelear = Zecasqua. l. caque zeb quysqua_ xie bohoza

zecangabe? con quien tengo de pelear? l. ichihizagosqua.

Pelear en la guerra = Zesaba gosqua.

Pelea = caque. l. chijzago, pelea de manos.

Pellejo = Hoca =

Pellizcar = Zebsohozasuca. l. Zemabahanuhansuca, im-

per.o banu.

Pelo = Absa.

Peloso = absaquyn[1] l. ybsaquyn.

Penetrar el licor, id est, calar = achicha bgijsuca.

Penetrar = etaquia yquy Zemisqua.

Petaquilla = Hisza.

Pensar = Zepquyquy yquybtasqua. l. Zebsunsuca.

l. yquy zeb sunsuca.

Pensativo, y triste andar = Zepquy quy Z,atequynsuca.

l.
  1. La n aparece con un punto en la parte superior izquierda.


l. Zepu quy,z,asucansuca. l. ipquabiezepuynagos-
qua. l. Zepuyquysuca.

Pepita = pqua.

Pequeña cosa = inguezunga. l. inguezinga. l. ingue zy-

hynynga.

Perder = Aibtasqua. l. aibgyisuca. l. Aguezaquebgasqua.

Perderse = Azasensuca. l. aguezacagasqua. l. ipquabie,z,a-

misqua. pret.o ami.

Perdonar = Aapquazegusquaza, muyhusa, apquaz

zeguza, te perdono.

Perezoso = Acain mague _ Aiozan nuca. l. aiozan mague

cuhuque zeguene. l. ionquyn. l. iontaquyn.

Emperezar = Zo ho zansuca. l. Zecainsuca.

Peʃar = Zeguaosuca. āl justo = coca fista.

Pesarme = chahacaty zynsuca.

Pesar la carga = Afihizan suca. Pesame = chaas afihí-

zansuca.

Pesada cosa = Afihizan mague.

Pescar = guazebgusqua.

Pesquezo = gye.

Pestañas = vpquaga.

Pestilencia = quyca.

57

Pestilencia venir = quyca zabsosque. l. quyca Zamaque.

Pestilencia dar sobre ellos = quyca chahas amuysqua.

Pie = quihicha.

Piedra = hyca.

Pierna = goca.

Pimpollo de Arbol = quye one. l. acuspqua one.

Pintar = Zebchihisqua. pret.o = bchihiquy.

Pisada = quihichaoque.

Piojo de la cabeza = cue. Piojo del cuerpo = cumne.

Piojoso = cumnequyn; cuequyn.

Pisar = Zebzahanasuca.

Planta del pie = quihicha fihista.

Plazo = quimy._ Plaza = vta.

Poco á poco = Hischan puyca. l. hischana.

Poco = ingue. l. ingue puynga. l. puyngue. l. quyn-

za, no mucho.

Poco despues = Puyngue a aquana.

Poder. Juntanse con verbos de preterito estas palabras,

chonua, chonga. como podrás hacer? vmquy chonua?
Responde: chonga. Si podré, ō al trocado = maquyn-
ga choa? Resp. chogue.

Ayer pude = muyhyca suasa chogue xina. l. choxina.

Poner = Zebzasqua, es verbo p.a poner vna cosa no mas, et nota[1] q.e
los verbos de poner, no se dicen a solas, sino q.e han de estar
acompañados con alguna palabra especialmente el impe-
rativo q.e nunca dicen _Zo_ pon, sino. ynazo, mesazo, &c.
Ytem. poner = Zemnysqua. Pret.o mnyquy.

Ponerse, neutro[,] correlativo de este = izasqua. l. itysqua, pret.o

ityquy. esto es de una cosa, pero de muchas = chibisqua.
imp.o abizu. pret.o chibique. l. Zemisqua. pret.o Zemiquy.

Poner multitud de cosas, ō poner agua, paja, &c. quæ sunt

vnum multiplex = Zebquysqua. pret.o bquy. l. Zemnys-
qua. pret.o quy.

Poner cosas que se doblan, y desdoblan, como mantas, pa-

peles, &c. Zemuysqua.

Poner muchas cosas en num.o limitado = Zepquysqua.

pret.o Zepuy quy.

Ponerse, ō subir encima de otra cosa = Agyquy Zemis-

qua. l. izasqua.

Ponerse de por medio, para deshacer alg.a pendencia = agan-

na bziquy.

Additio

Perderse por algun camíno, ō por alguna otra parte =
Zequihy cas maquyne. l. Zequi hy cas aquyne. l. Zin,

min,a,inquyne = yo, tu, aquel, &c. nos perdimos.
  1. Tr. Y tenga en cuenta.

58

Pensar bien lo que se dice, ó habla, hablar con tiento, reparar
en lo q.e se dice = yquy muys bsuns zecubunsuca. l. Zepuyquy
Zupqua hischan m nyquy Zecubunsuca.

Prudente persona = ,a,puyquy,a,opqua hischan asucune.

Perder el tíempo = hacazaque suagan nyquebtasqua.

Por, id est, per. = Sa, ut plazas ana, fué p.r la plaza. Quye Ze-

gocas ami, entró el palo p.r mi pierna. Item, esta particu-
la histes, ut Zequhuque histes ami, entró por mi oido,
Zupquhistes, por mis ojos, isaque histes, por mis narices.
pero no se dice ni acomoda esto ā la boca, ō a la ventana,
ō puerta &c. sino a cosa de nrās[1] personas q.e teniendo
algun agujero pequeño, se coló por alli. &c.

Por no = Este modo se dice con preterito afirmativo, y

al fin esta particula qui hi chaque, y no se puede po-
ner otra particula. V.g. Por nó ir āl infierno, no hago
cosas malas = infiernoque in aquichaque gua haica bq-
uysquaza, &c.

Poner muchas cosas vna encima de otra = gyquygyq-

uyb soasqua. pret.o bsoá. imp.o so, masoaia.

Poner āl fuego la olla, y otras cosas = yn bzasqua.

Ponerse el sol = Sua zai aquynsuca. l. ai amisqua. pret.o

ami. l. sua chicas aquynsuca.
  1. Abreviatura de "nuestras".

Podrirse = Afutynsuca. l. agahachan suca. l. Apan-
tynsuca. l. aonansuca.

Polvo = fusque.

Polvorear = fusque ys zebiasqua.

Por id est. preposicion de lugar = Sa, como. plazasa. por la

plaza. fisize sa, por esta calle _ fisizes inanga, por
esta calle iré._ iechosa. por buen camino. Chuen-
zasa, por mal camino.

Por aqui = sisysa. l. sihica._ Por ay = ysca[1] l. ysisa.

Por ay, no señalando donde = asysie.

Por ay, id est, no sé por donde = epquana guynea.

Por acullá = Asca. l. Asysa.

Por donde? iahacoa. l. fesysua?

Poco falta = Apuyngue vasgue. l. azungue vasgue.

Poco falta, p.a llegar = Apuyngue vasgue ynaque chip-

quanga, sic dicit. hic modus[2] .

Por, id est, propter = npquaca. cucana. l. nzona. y po-

nense con nombres, y con verbos. Item = quihichan.
l. san, y ponense solam.te con nombres. tambien esta
palabra _ fihistehaca zãca jurar m quy zinga. no ju-
res por Dios en vano. mfihiste, m chibynynga. mirad
por vos. isan ai nyu. pagad por mi. chaas iohotu, be-

bed
  1. La y lleva un punto en la parte superior derecha.
  2. Tr. Así se dice. De este modo.

59

Bebed tabaco por mi. Ybas significa por, quando se vā, ō
viene por alguna cosa, como = xieybas[1] ana, fue p.r agua;
Zybas, por mi, mybas, por ti. abas, por el &c. l. zequi-
hycasugue, vmquihycasugue, &c. Chicaca. l. chica.
na. tambien significa propter, id est[2] , por ocasion,
como, vmchicaque chunguyty, por amor de ti me
azotaron._ Item. ytaca, V.g. por mi, Zytaca, por
ti, mytaca, &c. pero esta particula no significa ocasion,
sino causa inmediata q.e causó el mal, que és lo que en
Español decimos; desto estoy malo, id est, me causó el
mal. Como nynytaque Zuisuca, de caminar estoy
malo, nynytaca del camino, ō de caminar.

Porque? = ipquanp quauca. l. ipqua quihichan. l. ipqua-

nzona_ item. iahacoa, ut[3] , iahacos m nazane? por.
que nó fuiste? Item. ipquaua. ut[4] , ipquos cha vm-
chibysuca? porqué me miras? ipquos mnazane?
porque nó fuiste?

Precio = Cuca.

Preguntar és lo mismo que pedir.

Prenda = Chubzo.

Prender la planta_ ys. l. yn achuhu zansuca.

Preñada = guasquyn. l. muysca aiequesuza.
  1. La y lleva un punto en la parte superior derecha.
  2. Tr. Por causa de, es decir.
  3. Tr. Como.
  4. Tr. Como.

Preñada hacerse = muysca Zieca Zasqua.

Preñada estar = muysca Ziecazone.

Prestar, no lo hay, sino prestado tomar = Zebtyusuca.

m boi zebtyusuca, tomo prestada tu manta, ō tu, me
prestas tu manta. Puedese decir. mahaqueb tiusuca.
tomo prestado de ti, chaaque, mi haque, &c.

Prestada cosa, id est, lo q.e me prestan = ityugo. l. ityu.

lo que te prestan mtyugo, &c.

Presto = Spquina._ item[1] toca cum verbis negativis[2] .

Item = yecua. como. Yecuzehunga, presto vendré.
Item. cua añadido al imp.o 1.o y a la 1.a persona del 2.o

Primero, ō primeram.te ō de primero, ō la primera vez =

sasa, l. quyhyna. l. sasuca. l. Sasquyhyna.

Primera cosa = saszona. l. quy hynzona.

Primos hermanos, hijos de dos hermanos, ō de dos herma-

nas, se llaman, ni mas ni menos q.e si fueran herma-
nos. ʃ. guia, ycuhuba[3] . Nyquy yguahaza[4] .

Primos hermanos, el uno hijo de hermano, y el otro hi[-]

jo de hermana, siendo ambos varones, se llama
respecto del otro = vbso. Y si ambas son hembras
se llaman la vna ā la otra pabcha. y si el uno ēs
varon, y el otro hembra, el varon respecto de la hem-

bra
  1. Tr. Lo mismo.
  2. Tr. Con verbos negativos.
  3. En el ms. 158 cuhuba (fol. 73v).
  4. En el ms. 158 guahaza (fol. 81r).

60


bra se llama sahaoa, y la hembra respecto del Va[-]
ron pabcha.

Prodigo = [1]

Prohibir = Zebcumusuca.

Probar ā hacer algo = b quysb chibysuca.

Publicar alguna cosa = Zebtyesuca.

Publicarse alguna cosa, neutro correlativo de este = Aty-

ensuca. Item = gyca,z,as atyensuca.

Publicamente = chiegoque.

Puerta = guê quy hyca._ Puerta con q.e se cierra = guequyhyne[2] .

Pues = nga. l. ngavan._ Pues como, conjuncion adversativa=

vmquaxin.

Pulpa = Chimy.

Punzar = pret.o quihyquy. Zebquihisqua. l. este signifi-

ca alancear tambien = btyhypquasuca.

Pura cosa = ynbehezia. l. ynfuyza. l. bihizca.

Pusillanime = Apquyquy asucãn mague.

Pujo tener = ysquy Zegytysuca. verbo neutro.

Puñado = Hanna.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Poner nombre = Ahyca Zebquysqua.

Poner en el suelo = ity chanbzasqua[3] . dicit. fere[4] de una re[5] .

Poner arriba = Zobzasqua[6] .
  1. Aparece sin equivalencia en muisca.
  2. hyne se encuentra escrita en la parte superior, específicamente sobre quy.
  3. Creemos que era Hiʃchan bzasqua ya que suelo en muisca es hischa (ms.158m fol. 115r). Este cambio pudo deberse a una mala interpretación de la "H" en el texto fuente.
  4. Probablemente dicitur fere. Tr. Se dice generalmente.
  5. Tr. Cosa.
  6. En el ms. 2923 Zosbzasqua.

Poner ál sol = Suanb zasqua. l. Suan. l. suasb quysqua.
l. suan. l. suas zebiasqua.

Poner la tela en el telar = foi enmicasuca.

Ponerse el sombrero = pquapqua izyn. l. izysbzasqua.

Ponerse la camisa, ō camiseta = chineque izasqua. Ca-

misaque izasqua._ Ponermela = yquy izasqua. Po-
nersela ā otro = yquyb zasqua.

Ponerse los calzones = calzon chahaquebzasqua.

Ponerse las calzas = calza Zegocaqueb zasqua.

Por de dentro, y por de fuera = tyinn xie faquinnxie.

Por de dentro = tyina._ Por de fuera = faquina.

Por encima = Asac, como, asac bahazu_ Assaque za-

muy hyzyn mague. Por encima está sucia.

Postrera cosa = Bgyu. Chabg yugue, mabgyugue. del verbo

Abgyú suca, q.e és acabarse, dar fin á la cosa.

Provechosa cosa ser = chahas abquysqua, id est, prodest mihi[1] .

Punta = obta = chine obta. punta de alfiler, ō de espina.

Pan = fun = Pan avinagrado = fun cunzasa._ mohoso =

fun chiguasa.

Picar el sol, ó el fuego mucho, calentar mucho = gata.

l. sua, chahan abcusqua. l. chahan aquynsuca.

Puntualmente sin tocar nada = ay men zaque.
  1. Tr. Es decir, que es benéfico para mí.

61

Paciencia tener = vmsbtasqua, esto és, tragarlo. sic loquunt. indi[1] .

Palabra nó como quiera, sino ál modo q.e decimos, no hablo sino una

palabrita = fihin atan Zeququy.

Paja = muyne. l. muyne quye._ Paja donde duermen = susua.

Paja de hacer cabuya = vze._ Paja de cubrir casas = fupqua.

Paja q.e suelen echar debajo del maiz = huiguan.

Q.


Qual, y qual, raro entre muchos = Chihyganza[2] . l. chichegan-
suca.

Qual? = Ves va?

Quando, hablando de tpō. pasado = fesinua?

Quando, hablando de tpō. futuro = fesua? l. Haque aganoa?

Quando, hablando de horas = ficaxina.

Quanto = Vicaoa? mejor y mas vsado és = fique. l. ficavan[3] ?

hoc est, quanta cantidad, porque ficaoa, mas quiere
decir como és, ō que tal és? Lo mismo quiere decir
ia haca guecuavã? como es? de que manera és?

Quarenta = guê boza.

Quatro = Muy hyca.

Quebrada de montes = Guatoque xietoque.
  1. Tr. Así dicen los indios.
  2. En el ms. 2923, fol. 35v chihygansa.
  3. En el ms. 2923, fol. 35v ficavâ.

Quebrar ollas, y otros vasos = Zemugusuca.

Quebrarse estas cosas = abugunsuca.

Quebrar cosas largas, y rollizas = Zebgyusuca.

Quebrarse estas cosas = Agynsuca.

Quebrar piedras, tablas, y cosas semejantes = Zebtosqua.

Quebrarse estas cosas = Atosqua.

Quebrar cabuias, hilos, y cosas asi = Zemascasuca.

Quebrarse estas cosas = Abascansuca.

Quedarse = ipquaque Zemasqua.

Quedo estar = bahaque izasqua. l. (Zepquihistasuca). Atan-

izone. l. ichu baba haque Zemuysqua.

Quedo, ō quedito = Chahuana.

Quedito decir = fihizcaque zegusqua.

Quemar = Zebga ipquasuca. l. Zepquihista suca. Cosa que

quema = Apquihistan mague.

Quemarse = Aga ipquāsuca. l. apquihistansuca.

Quemar rozas = Zesucogosqua. l. Suquego zeb quysqua.

Querer = Zebgasqua._ No quiero = puycà. l. Zebgasquaza.

Qué? preguntando = ipqua. l. ipquavâ?

Sobre que? ipquy fihistana. l. ipquy gyna. l. gyca.

Que relativo del dhō.[1] de otro = ne. ha se de poner àl fin de la

palabra, como sinna, que vayas.
  1. Dicho.

62

Qué tan grande és? = fique ûa cuhumine?

Que tanto valdrá? = fique nuacuca. Que tanto vale? = ficuacuca.

Que hé hecho yo que me han de azotar? = ipquocha quẏia chan-

guitynynga.
A este modo se han de hacer semejantes oraciones, no hacien-
do caso de aquel que ultimo, como sino estuviera alli.

Que haces, que nō vienes? = ipqua maquycas[1] mnyzane. Qué-

haces?

Que hiciste? = ipqua maquisca? ipquamaquyia? asi se

dicen estos modos, conviene ā saber, por participio.

Quantos has hecho = fiūam quy?

Quien = xie. Quien és? xiebe? l. xieoa? l. xieoabe?

Quitar = Zebgusqua.

Quinto = Amhy zum zona.

Quinze = Quihicha syzca.

Quixada = Quyn hûa[2] .

Quitarseme la enfermedad, y lo q.e se me hā pegado = cha-

as aiansuca.
______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Quitarsele la habla = Zexcaque Zemasqua, mxca cum
masqua, &c.

Quantos? = fivâ.

Quantas vezes = ycabicacua?
  1. En el ms. 2923, fol. 36r maquiscas.
  2. El signo diacrítico está entre la u y la a.

Quitar = Zebgusqua. Quitole la manta = mboi zebgueua?
l. mytas abgucua. De ambas maneras se dice este roman-
ce, quitarme.

Querer hacer algo cum determinatione, prout distinguitur

contra desiderium[1] , se dice por el primer gerundio, poniendo
al fin este impersonal = puyquyne. V.g. quiero confesar =
confesar zebquyinâ [2] . puyquyne. Quo etiam tranʃfertur
ad res naturales, cum causa est in proximo ad effectum[3]
V.g: quiero morirme. = Zebgy inâ[4] . apuyquyne. Quie-
re llover = atan inâ. apuyquyne. Quiza.

R.

Raiz que chupan los Yndios = tazy.

Rara cosa, id est, qual y qual entre muchas = chichy-

gansa. l. chiche gansuca.

Raer = Zemoho sysuca.

Rayar[5] = idem quod[6] pintar.

Rayo del cielo = pqua haza.

Rayo de lumbre, ō resplandor = pquihiza.

Raiz = chihiza.

Ramo, ō ramo = quyeca.
  1. Tr. Con determinación, en cuanto así se distingue cuando es contra del deseo.
  2. La terminación inâ la hemos interpretado en el ms. 2923, fol. 36r como una iûa debido a que, según Lugo (1619, fol. 85r), la terminación de los gerundios es yûa. Los demás ejemplos de esta entrada aparecen con la terminación inâ, mientras que en en el ms. 2923 se presentan iûa.
  3. Tr. Por lo cual también se aplica a cosas naturales, cuando la causa está próxima al efecto.
  4. Sic.
  5. La letra tachada parece ser una r.
  6. Tr. Lo mismo que.

63

Rascar = Zeb coi quesuca.

Rasgar = Zebtosqua._ Rasgarse neutro = Atosqua.

Raton = chuhuca = El pardillo = fosua. el negro. tybza.

el colorado.

Revelarse = chahas aquy synsuca. l. chahan amaha-

bensuca, es vocear contra mi. el 1.o es levantarse
contra mi.

Revivir, ō resucitar = chichib tasqua.

Reventar otra cosa. = Zepin zysuca. l. Zeposysuca.

l. Zebtohotysuca.

Reventar, neutros = Zepinzynsuca._ Zeposynsuca,

itohotynsuca. Este ultimo no se dice del hombre, sino
de otras cosas.

Rebosar = ybcasa quynsuca. l. Aquy hycan hischan-

aiansuca.

Rebuscar = Zetyhy Zagosqua, neutro. l. ZebtyhyZa-

suca. activo.

Recebir = Zebgusqua.

Recompensar = Entazhocmnysqua.

Red = quyne.

Redonda cosa como bola = Atovoca. l. abenuca.

Redonda cosa, y llana como tabla = ysabanuca.

Redondo como plato, ō figura semejante = gazquypquyna.

Redondear como bola = Zetovasuca.

Refregar = Zemohosysuca.

Regar, ō las plantas, ō el suelo = Zebsieosuca.

Regazo = fizpqua.

Regatear = Zebgych[1] cagosqua.

Regaton = Achẏch can mague.

Regoldar = ichyzhasaiansuca.

Reir = Zegyuasuca._ Reidor = Agytynmague.

Relampago = Hicabimy.

Relampaguear = Hicabi myanẏsuca. l. Amynansuca.

Relumbrar = Achinansuca. l. Amynansuca.

Reluciente cosa = Achinan mague.

Rempugar = oban Zeb gy isuca.

Reñir = Zinagosqua, de palabra.

Reprehender = Yquy zefihisua gosqua. neutro.

Repudiar = Zebtatysuca - activo

Resvalar = Zechuguan suca. l. Zemohozquynsuca.

Resollar = Zefihizca. l. Zesaca zahusqua.

Resuello = fihizca.

Resplandor = pquihiza.

Responder = obaque zebiasqua. l. obaque zecubunsuca.
  1. En el original la b aparece tachada.

64

Retozar = Zepqua Zegosqua.

Retozon = Apqua zynmague

Retozo = pquazygo.

Resuscitar = ichichabtasqua. l. cus zequy synsuca.

Este ultimo proprie[1] , es levantarse.

Recia cosa = Achizan mague. l. Achizco.

Recio, adverbio, id est, fortiter[2] , quando la fortaleza

ha de estar en la cosa que se hace. pohozque, como,
ata recio = pohozque camo. cierra recio = pohozque
quy hyquyto, &c. Pero si la fortaleza ha de estar en
la accion, y si es accion del brazo, dicen de esta ma-
nera: vmpquaca quyne gueca, si es del pie = vm-
qui hicha quyne gueca &c. conforme fuere el
miembro con que se bace[3] la accion.
Di recio = gyny quyu manza. l. xca quyny guecuzu.
l. gynvzu. l. chizy taguecu vzu. l. chizaquyne-
quecu vzu.

Ribera, ó orilla del Río = histaquyxca. l. xiequysa.

Rincon = Chopqua.

Riñones = hate. Sobre los riñones - Hutaquyn.

Rio = Xie. l. hista.

Rozar arcabuco = Zehui chygosqua. neutro.
  1. Tr. Propiamente.
  2. Tr. Es decir, fuertemente.
  3. En el ms. 2923, fol. 37r "hace".

Rozar en zabana = Zebzo sysuca. activo. l. izosygos-
qua. neutro. y asi dicen _ itabzo sysuca, labro mí
labranza. l. itan izo sygosqua, estoi labrando
en mi Labranza, ō rozando.

Rociar con la boca = yquy Zebtuhutusuca.

Rociar con otra cosa = yquy zebchachasuca. advier-

te que aquella particula yquy refiere al licor,
y no á la cosa rociada. sie in guequechachaa, echa
vn poco de agua.

Rodar = Zebenansuca.

Rodilla = gota.

Roer = proprie es estregar y apañar vna cosa mojada=

Zebchuguasuca. activo, et solet poni quod roditur
nam absolute positum solet signare rem turpem.[1]

Roer, proprie[2] = bzonequesuca.

Rogar, este es rogar llorando = ahuich quyze-

guazansuca, neutro. l. agachizebgasqua.

Romadizo = Hũa[3] , l. haza huã. l. huã haza.

Romadizarse = Hua cha ha ca misqua. l. chaan azasqua.

Romadizo tener = hua chahan asucune.

Roncar = Vide resollar.

Ruga = quynta. l. ziquy.
  1. Tr. Suele entenderse de lo que corroe, pues absolutamente puesto, suele significar una cosa torpe.
  2. Tr. Propiamente.
  3. La virgulilla está entre la u y la a.

65

Revolver mezclando = Zebcunesuca. imp.o cunu, macuna. vbi.
nota[1] . Ynamazo, es no mas que meneado. achichyto, es echale
vn licor á otro. Sahacu. l. Sahachu. l. gahan. l. insgahans-
quyn, id est, mezclalo, cunu, és, rebuelvelo.

Rebozarse la capa, ō manta = Huenbtasqua. l. zebiasqua.

ímperativos. vmhuento. vm huen iao.

Rebolcarse = Zehosqua, mosqua, ahosqua, &c. particip. de

presente. huesca.

Repartir algo entre muchos_ V.g. El P.e Reparte maiz entre

los Yndios = Chiquiz muysca ganyque abasacan abtasqua.
l. zaba,z, muyscaz aguasqua.

Recelarse de alguno. V.g. del P.e[2] = chiqui,z, anguabquysqua.

l. chiqui,z,a,sicas zebsiesuca. l. chiqui,z,asicas ichquy isusqua.

Reportarse = Zepuy quys quypquasbzasqua.

Ruido, id est, estruendo hacerse = atinansuca.

Ruido hacer = izonansuca. l. izonansuca zitensuca, los

dos juntos, ō el primero solo, el seg.do solo no basta.

Ruido sentir entre los oidos, id est, aquel zumbido q.e se siente

en ellos = Zecuhucuta. l. Zecuhucutan. l. Zecuhucuty.
l. Zecuhucutyn aguazyn mague. V.g. si vosotros haceis
Ruido, zumbirme há en los oidos = miez ni zonan nan

miiten nan Zecuhucuta agua zyn nynga.
  1. Tr. Tener en cuenta.
  2. Abreviatura de "Padre".

Gruñir las tripas = ,Z,iez aconsuca. l. ainsuca.

S.

Saber = Zemucansuca. Suelen decir, chocogue, si se_ macoa,
sabes?

Saber el manjar = Zequyxcaque chogue. / Saber mal =

Zequyxca cachuenza. l. Zequyxca cahai cague.

Sabrosa cosa = Amuyentan mague. l. Amuysyn mague.

l. he en mague[1] . l. achuen mague.

Sacar = vaqueb zasqua. l. vaque zemasqua. l. vaqueb-

tasqua. l. vaque zemisqua. Este ultimo ēs de cosas q.e
se doblan, y desdoblan, como mantas, &c.

Sacar niguas = muyza vaquebzasqua. l. muyzaZep-

quasqua.

Sacudir = Zebtytysuca.

Sal = Nygua. Salar = Nygua ys zebiasqua.

Salir = vaque zansuca.

Salir muchas cosas = vaque agusqua. imp.o vacagu.

Salir el pajaro del huebo = supquague. V.ga aumsuca.

Salir el sol = Suazguan amisqua. l. vacazasqua.

Saliva = quy hyza.
  1. Creemos debió haber sido Aienmague.

66

Salpicar, idem quod[1] saltar.

Saltar = guatezansuca. l. guateb chahansuca. neutros

Saltear = isapqua gosqua.

Salteamiento = sapquago = sapquaguesca.

Salvar de peligro = Zehiu hyzysuca[2] .

Salvarse, ō escapar de peligro = Zehuihy zynsuca.

Sangrar = Zebquihisqua.

Additio.

Sufrir refrenarse = Zepuyquy zeca ha mesuca. l. vmbs-
tasqua[3] . l. Zepuyquy abgysqua. l. achichy. l. achicha-
han bcaquy abgysisyne.

Sajar = ybazebga hazysuca.

Sanar ā otro = zebchucosuca.

Sanar = ichuen suca.

Sangre = yba.

Sapo = iba.

Sarna = iza. _ Sarnoso. = izaquyn.

Sarna tener asi = izacha anamnyquy. l. chaha cami. Zi-

zansuca, mizansuca, aizansuca, &c.

Sarna menudita = fuza. l. Juize.

Saya de Yndia = fuchaguan.

Secar = Zemuchuasuca.

Secar āl humo = ies. l. ieque zebxiquysuca. imp.o xicu, maxicua.[4] -
  1. Tr. El mismo que.
  2. La u tiene un punto en la parte superior derecha.
  3. En el ms. 2923 vmsbtasqua.
  4. xicua está escrita en la parte superior de ma-

Secarse = Afuchuansuca. l. acâiquansuca.

Secreto guardar = Zequy hycas vaca ian zinga.

Sed tener = Zepquy hy zynsuca.

Segar = Zemas casuca. l. Zebgynsuca. l. Zebgyiusuca.

Segundo = Amuyia.

Segunda vez = Amuyiāca.

Sembrar = zebxisqua. Pret.o Zebxiquy. imp.o xicu, maxiza.

Señal = oque. l. cuhuqua quezona.

Señalar = oque zebquysqua.

Seno = chuhupqua.

Sentarse = Hischan izasqua. l. hischan[1] itysqua. dicit de uno

Vide in additione.

Sequedad de tiempo = Suaty.

Sereno de la noche = Saia.

Sesos = Zote.

Serojas, id est, rebusco de leña = yta chichyja.

Si, respueta afirmativa = haca_ oo, iten, ocho[2] . quando pla-

cide accipitur[3] . Norabuena. ongo.

Siempre = Hischanxie. l. Yscuque hataca, vbuca.

Sieso = io hoza quyhyca.

Silvar = Zegohozynsuca.

Simiente = sune. Simiente de turmas = iomsun.
  1. La primera h está corregida, al parecer en un principio el amanuense escribió una b. Escribimos h por guardar relación con la primera acepción.
  2. En el ms. 2923 oho.
  3. Tr. Cuando se recibe con gusto.

67

Simíente de maiz = absun

Sin mas, ni mas = vahaque. tengo de ir sin mas, ni mas? vaha-

co inanga.

Sobaco = gacata.

Sobervio, = rixozo = Muynquyn.

Sobrar = Aetagosqua. l. azegosqua. sed fere dicit. in[1] pret.o

Sobras de maiz = Abitago.

Sobre = agyca. l. agyna. l. afihiste. l. afihistana. l. afihis-

taca. Estos tres ultimos se dicen de cosa plana, y de
cosa q.e propiam.te no tiene asiento, como el aire, y de cosa
metaforica, ut cum dicimus[2] , di en tu lengua. vmcubun-
fihistac vzu.

Sobrino, ō sobrina. hijo de hermano, resp.to del tio = chuta.

Sol = sua. Sol grande = Suazyna puy quyne.

Sola cosa = Atuca. l. achquisa. vchasa solo, pero inter

multa aliter non[3] .

Solo estar = achquisizone.

Soltar = vzebtasqua =

Soltarse = id est, desatarse. = vide ibi[4] .

Soltarse, correlativo del pasado = yzemasqua; pero

no se dice sino de cosas materiales.

Sombra hacer el hombre = Zij Zebquysqua.
  1. Tr. Pero por lo general, se dice, en.
  2. Tr. Como cuando decimos.
  3. Tr. Pero entre muchas cosas, de lo contrario no.
  4. Tr. Ver allí.

Sollozar = Zefihista canysqua. l. ichychynsuca.

Sombrero = pquapqua.

Sonar = estos dos es de tabaola y trueno = tinansabcasqua. l.

atinansuca. cosa que asi suena = Ahoahoan mague.
ahoa hoansuca, proprie hacer sonido una campana, flauta, &c.

Soñar = Zemuysygosqua.

Soñar mal = Zemuy sua zaguahaiansuca.

Sonarse, ō limpiar las narices = saca. l. hota zemaha-

zysuca. l. btytysuca.

Soplar = yquy Zebcusqua.

Sordo = cuhupqua. / Sordo estar = Acuhuca magueza.

Sordo hacerse, ensordecer = Zecu hupquansuca.

Sospechar = Zepquyquy yquy amisqua. l. Zepquy quy-

yquy azasqua.

Subir = Zos zansuca. Subir trepando por un palo, ō pared

lisa = ichiegosqua.

Sudar = ixiunsuca = Sudor = Xiuhun.

Suegro respecto del hierno = chica

Suegro respecto de la nuera = chasguaia.

Suelo = hischa fihista. l. iegui.

Sueño = Muysva. l. muysẏgo

Suspirar = Zefihizca guanb tasqua.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

68

[Additio.]

Saber = Zemucansuca. Dicen tambien. Mocoa? Saberlo? cho-
cogue, si se.

No saber = Zemucanza.

Nota: que esta particula vaxin pospuesta a la diccion inter-

rogativa, quiere decir, no sé. V.g. xie? quien? Xievaxin.
no sé quien és. Ipqua? significa, quid? l. quæ?[1] y pospo-
niendole esta particula vaxin, y diciendo ipquavaxin
quiere decir no se que ēs. fies significa qual, fiesvaxin,
no sé qual és, et sic de reliquis dictionibus interrogativis[2] .

Nota: que añadiendo algun verbo, entonces se ha de dividir

la particula, separando el va del xin, y la particula va
ha de estar tras la diccion interrogativa; y la particula
xin tras del verbo v.g: no se donde le hallaré, ha de decir
así = Epquanva Zemystynyngaxin. No se donde está =
Epquanva asucunxin. No sé quando vino = ficaxin
va ahuquexin, &c. et nota[3] , que aunque al cabo de estas
oraciones p.a maior expresion se añade Zemucanza, pe-
ro no ēs necesario.

Nota tambien que en lugar de la particula xin se puede

poner esta letra n, pero entonces es necesario poner
āl fin el Zemucanza. V.g. No se quien es = xievan Ze-
mucanza. No se donde le hallaré. = Epquanvan Ze-

mis-
  1. Tr. Qué o para qué.
  2. Tr. Y así de las frases interrogativas que faltan.
  3. Tr. Y tenga en cuenta.


mistynynga Zemucanza, &c. Esto es lo ordinario; pe-
ro porq.e en algunas cosas varian algunas veces, pondre-
mos aqui algunos exemplos, que serán como excepcio-
nes. = Ysva haca guecua xin Zemucanza, no sé es eso.

Sombra, id est, parte sombria, velut distinguit. contra[1]

sol, como quando decimos sol, y sombra = Myhyinca,
pero no se dice relative, hoc est[2] , sombra de otra cosa.

Sombra de otra cosa = ij. V.g. mi sombra = Zij. tu sombra = Mij =

su sombra = aee. Pedro ij = la sombra de Pedro &c. Pero
p.a decir ā la sombra, se dice de esta manera = Zijnca, á
mi sombra. mijnca, ā tu sombra. eenca, ā la som-
bra de él. Guẽijnca, ā la sombra de la casa, &c. Item
de otra manera = Zuhupquaca, a mi sombra. muhup-
quaca, ā tu sombra. hupquaca, ā su sombra. guẽ hupqua-
ca, ā la sombra de la casa &c. Gue hupquaca mazona, es-
taos á la sombra de la casa &c.

Sombra hacer = Zij Zebquysqua. mij vmquysca &c.

Sentarse en cuclillas = Huchquy izasqua.

Sentir ruido = Anguab quysqua pret.o = anguab quy quy.

Sentir la falta de una cosa. V.g. No se que decir la falta que

me hizo la manta = Zefoy apqua. l. a,ipqua bziquy hata-

ca ahuzenza
  1. Tr. A diferencia de.
  2. Tr. relativamente, es decir.

69

Semejante cosa= fihize.

Sucia cosa = ,a,tymyguy,a,quyhyguy, ō el 1.o solo. l. a muy

hyzyn maguy.

Soldado = guê heza chaque aguecua.

Sentarse muchos = hischan chivi hiquy. imp.o avizu. Y

quando es multitud de gente = hischan chiquyns ay chib-
caquy: Sentaos = hischan quisu va ayb cacova. l. hischan
aquisu ayb caca. el 2.o _ hischan miquisa ay mib caca.

T.

Tabaco = Hosca.

Tabique = cuhuta.

Tañer dando golpes = Ysbgyisuca.

Tañer instrum.to de boca = Zebcusqua.

Tapar = Quyhyquy btasqua.

Tapadora = quy hyne.

Tardarse = ityegosqua. tardandose mucho tpō. atíe-

gueca, atiezaca. sin tardarse.

Tarde del dia = suamena. l. sua meca. Esta tarde =

fasua meca.

Tarea = Zuaca. inguaca[1] , aguaca &c. mi tarea, tu

tarea &c. mas usado ēs, Zua ingua[2] , agua &c.
  1. Creemos debió haber sido mguaca, así como aparece en el ms. 2923, fol. 40r.
  2. Creemos debió haber sido mgua, así como aparece en el ms. 2923, fol. 40r.

Tarea señalar = Agua Zebzasqua.

Tarea cumplir = Zuaca Zeb quysqua.

Tartamudear = Zepquagansuca. tartamudo = pquagua.

Telar = quyty.

Telaraña = sospqua zine.

Temblar = Zeusynsuca. / Temblar la tierra = iezamisqua.

Temer = Zebsiesysuca. l. Zequy hyca azasqua. vide recelar-

se de alguno.

Temeroso = bxies mague.

Temprano con tíempo = vmpquacuca.

Tender = Zebsu husqua. l. Zemuysqua.

Tender en el suelo = hischas. l. hischan Zemuysqua.

l. chytasbzasqua.

Tender āl sol, trigo, turmas &c. = Suasbquysqua.

Tener en la mano = Zytan. l. zytaquebzasqua. l.

Zemnysqua. l. azone.

Tener, id est, poseer = Aguene.

Tener, id est, asir = vide asir. Tener acuestas = Ze-

ga han azone.

Teñir = muyhy xioque Zebquysqua, et sic de reliquis

coloribus[1] , q.e és decir, hacer lo negro verde &c. l. yquy Zemuys-

qua, quiere decir, estenderlo en alg.a parte.
  1. Tr. Y así sucesivamente para el resto de los colores que faltan.

70

Teñir de negro = Zebchyugosqua. l. Zebchyu suca.

Termino = Eca. l. ica. / terminos poner = ecȧ. l. icabzasqua.

Terrible cosa = Anguague.

Terriblem.te anda = Anynzangua, es lo mismo q.e mucho,

y asi suelen decir, guasga zanguaque[1] , id est, yn apuyquyne.

Terron = gune.

Teta = chue.

Texer = Zepquasqua._ Cosa bien texida = acaban mague.

l. cabco. l. acaban zequyxca, quiere decir lindam.te
texida. Cosa q.e nó está bien texida = Zynga. l. sue-
caty. l. anpquaz ysazaza.

Tierna cosa = acamenza. / tierno maiz = Hachua. y q.do

aun no está granado = abquy. l. Auquy.

Tierra = Hischa. / tierra, id est, regio, patria, &c. quy-

ca. / tierra caliente = Sutata. cosa de tierra calien-
te = sutata cagueca.

Tiesto = Bugun.

Tibia agua = guêsa. l. guênuca. / tibia hacerse = aguên suca.

Trahicion hacer = ,i,zyta,z,aquihysyn suca. me hace trahicion.

Totuma = Zoca. l. chye.

Trahydor. = a,puyquy bohoza.

Tigre = comba.
  1. También podría ser zanguague.

Tiña de la cabeza = Zonta. l. tahata.

Tinta de vbillas = muysco my.

Tio hermano de Padre = Paba.

Tio hermano de Madre = guecha.

Tia hermana de Padre = Paba.

Tia hermana de Madre = guaia.

Tirar arrojando = aizebtasqua. l. Aibgyisuca.

Tirar ā otra cosa = xcabohoza. l. quyebohoza chabgyi,

tiróme con piedra, con palo &c. y diciendo absoluta-
mente tiróme, se dice chabgyi, de suerte que Zeb-
gyisuca solo, no significa tirar, ō arrojar, sino tí-
rar, ō arrojar ā otra cosa.

Tirar flechas, tiraderas, et quidquid aliud[1] , son los mismos vbōs[2] .

Tirar vn garrote ā otro para dalle = Zebtaguasuca, ver-

bo activo.

Tirar de otra cosa = Zebsuhusqua.

Tirar azia arriba = Zos zeb su husqua.

Tizon = gatamoque.

Tizne = vmne. tiznar ā otro = vmneque Zemenasuca.

Tiznarse, neutro = vmneque Zebenan suca.

Tocar, id est, tentar = Zebgetasuca. l. e, l. ie ichosqua. Yo

me tiento = Zeichosqua, meichosqua, &c. íchoque. pret.o
  1. Tr. Y cualquier otra cosa.
  2. Abreviatura de "verbos".

71

Tocar, id est, llegar = Amuys zepquasqua.

Todo. l. todos = Azonuca. l. Apquynuca.

Todavia = eque ys cuque. l. fanxie. l. fazieque[1] .

Tomar = Zebgusqua. / tomar para si = Zuaca Zebgusqua.

Tomar en brazos = Zepquaca fihisteb zasqua.

Tomar á cuestas = Zegahan b zasqua.

Tomar de memoria = Zepquyquy fihistanbzasqua.

Tomarse ā brazo partido = vbas chimasqua.

Tominejo. avecita = quynza.

Tonto = tu cumzi. l. pquyta. l. pquagua.

Tontear = Zepquaguansuca. l. Zepquytansuca.

Toparse. vide encontrarse.

Topar con la pared, ō otra cosa = Yschahas mahas izasqua.

Topetar vno con otro = Yns chipquysqua.

Torcer hilo con las manos = Zimne Ze musysuca. / vide-

in additione.

Torcer hilo con el huso = Zimne zeb zavã suca.

Torcer la mano, el dedo, vel quid simile[2] = Zyta,z,ys amuy-

hyzasuca.

Tortero = Zazaguane.

Tortuga = Cuê gûi.

Tostar en vaso = Zemaosuca.
  1. En el ms. 2923, fol. 40v faxieque.
  2. Tr. O lo que es similar.

Tostar immediatam.te al fuego = Zebga zysuca.

Tortola = Sumgûi.

Tovillo = iomquyn.

Travajar = ichosqua. imp. achocu, machoca.

Traher = Zemasqua. l. Zebcosqua.

Traher á cuestas = Zegahans azons zemasqua.

Tragar = vmysb tasqua. l. guasbtasqua. l. vmys zegyi-

suca. l. guas zemenasuca[1] .

Tras antaño, ō antantaño = Zocambona.

Tras plantar = Amuyiaca zeb xisqua.

Trasegar, id est, echar el licor de vn baso en otro = aize-

misqua. pret.o = aizemisque[2] . añadiendo yquy ayzemis-
qua, és referir el vaso donde se pasa.

Trastornar algun vaso = vmquy zebtasqua. l. vmquy-

bzasqua. l. vmquy zemnysqua.

Trenza = muyhyca.

Travar una cosa con otra = ins zebtasqua, estar asi trava-

da, neutro correlativo de este = insatane.

Travesadam.te = vcha caca.

Treinta = [3]

Trementina = hymne._ y la negra = chupqua.

Trasquilar = Zebcahacasuca. imp.o      [4] 2.o mahacaoa.
  1. La segunda e aparece reteñida.
  2. En el ms. 2923, fol. 41r aizemique.
  3. Sin equivalencia en muisca.
  4. Este espacio aparece en el original.

72

Trece = quihicha mica.

Tributo = tamsa. tributo dar = Zetamsagosqua.

Tripas = Zimsua.

Triste estar = Zepquyquyza sucansuca.

Triste persona = Zepquyquyza sucanmague.

Trocar = Zemi misuca. / Sin trocar nada puntualm.te = ay-

menzaque.

Trastocar, ō mudar alguna cosa = imp.o imu.maima.

Tropezar = Zetovansuca. l. Zecocansuca. l. Zequihichebab-

tasqua.

Tronar = Atinansuca.

Tronco = quye tamy. l. quye quichpqua.

Tu = mue. tu solo = muecua = V.g. Sube tu no mas = muecu-

zosa iasu.

Tuerta cosa = beheta.

Tuerto de un ojo = opqua beheta _ El que tiene un ojo

menos = opqua quinta. El que tiene el ojo blanco =
opquasuta. l. opqua sutoqua. l. opqua hana. El q.e
tiene el ojo medio cerrado = opqua ima. El que és cega
joso = opquachisca.

Tuetano = chihicaquyn cuspqua.

Tullirse de pies, y manos = qui hicha ata aquynansuca.

l.


l. agonhuansuca. l. acha huansuca.

Turbarse = Zepquyquyza muynsuca. vide infra[1] .

Turma de animal = Neiomy. / turma raiz = iomza. l. iomy.

Turma amarilla = tyba iomy.

Tutuma grande = Zoca. / tutuma chica = Chye.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Todos somos hombres = Apuynuca chiacha fuyzygue.

Todos somos honrados = chichienuca fuyzygue.

Todo el dia = Suan siuca.

Toda la noche = Zan siuca.

Todo el dia, y toda la noche estuvo allá = Suan siuca Zan-

siuca anacazone.

Todo. l. todos = Azonuca. l. apuynuca. Item: achahan-

suca_ impersonal puesto despues de otro verbo. V.g. to-
dos se han ido = Anas achahane. Item = fuyza pues-
to despues del nombre. v.g. Nycá fuyza, cosa q.e ēs
toda de oro. cho fuy zygue. Todos son buenos._ mue.
mauco fuy zynzo, tu lo sabes todo._ Sua boza fuy-
zyco, mirad q.e por todos son dos dias.

Todos los dias = Suas puynuca. l. Suata. suata._ todas

las mañanas = aique puynuca._ todas las tardes =
Zinne puynuca. l. Zinnaque puynuca.

Tupida cosa = cabco, y asi se dice de una cosa bien texida.

l.
  1. Tr. Ver más abajo.

73


l. acavan mague.

Tanto, quod latine dicimus adeo[1] = hysquie. l. hys quy quie.

Torcerse el pie = Zequi hiche y quy abe hechansuca. l.

Zequihiche yquy achuiansuca. l. Zyta yquy &c.
para la mano. l. Zytaz ys amuy hyzansuca = torcer-
se la mano, y poniendo Zequi hicha, se dice del pié.
Yquy zemuy hyzasuca, es el activo.

Turbarse, quedar cortado, y no acertar ā hablar, &c.

Zuichque amuy. l. Zuichque amuy hyzyne.

V.

Vltima cosa = bgyu._ Lo que está ultimo, ō a la postre =
bgyuquezona. l. asuhucanzona. Yo soi el postrero =
chabgyugue, mabgyugue &c.

Vltimo dia = gyuque zona sua.

Vltimam.te ā la postre = bgyuca. l. abgyun asuhucanxie.

Vno = Ata = vno solo, ō una sola vez = Zonata.

Vna vez = Ycata = vna sola vez = ycatuca.

Ungir = Yquy zemohosy suca. Vntar. imp.o yquyohosu,[2]

yquymahosua.

Vnica cosa = Atuca. l. Atupqua.
  1. Tr. Que en latín decimos, tanto es así.
  2. Aquí hay un pequeño tachón de al parecer una o dos letras.

Vña = coca.

Urdir = boiquyenbzasqua. l. Zimne Zemnyscasuca.

Uaguido de cabeza tener = isanamasqua[1] .

Ualer[,] tener precio = Acucague.

Uapor de la tierra = hischfusuan, vnde[2] . hischa fusuansuca.

Uaporar la tierra, et sic de alijs rebus[3] .

Uara p.a enmaderar = Vchquy_ las mas delgadas = mi.

Uaria cosa = mica caguecua.

Uasallo = cupqua. l. cupquachihica

Vaciar, id est ponello vacio = ytuquebzasqua.

Vacio estar = ytucaguene. l. ytucazone.

Vacíallo, id est, echarlo en otra parte = ychquy. l. vchas-

yquy ai zemisqua. l. yquybtasqua.

Vaciallo, id est, trastornarlo, ō derramarlo. vide ibi[4] .

Ver = Zemistysuca. No lo hé visto = Zemistyza. l. Zupqua-

ca gaza.

Veinte = gueta.

Vena del cuerpo = chihiza.

Venado = chihica. l. Suquyne, sucunquyhyca, boca de venado.

Vender = Zemutysuca.

Venir = Zehusqua. part. Huca de pret.o el presente Husca, de fu-

turo Hunga. item: inẏsqua. item = ixyquiano.
  1. La m está reteñida al final de su trazo que podría hacer que esta se interprete como isananzasqua.
  2. Tr. De donde [Por lo tanto].
  3. Tr. Y así con las otras cosas.
  4. Tr. Ver allí.

74

Venír ā menudo = (Qe) Zehusuca.

Ventana = guepihigua.

Verdad = ocasa.

Verde = A chys quyn mague. l. chys quyco.

Verdolaga, hierba = chiguaca.

Verdugo = Muysca magusca.

Verano, tiempo de seca = Suaty.

Vestir. [1]

Vecino = Chiguaque chiyban aguêguê.

Vez = yca. Vez 1a = Sasuca. Vez 2.a = Amuyiaca. vez 3a=

Amicuca.

Viejo = tybara. l. tybacha.

Vieja = chuto ca. y quando la llaman = guai.

Vieja cosa = Saca. l. fihize abcaque. dicese este ultimo

de ropa trahida, aunq.e no es vieja.

Viga = bfue.

Vil cosa, ō persona. vide baja cosa.

Uista = opquachíe.

Uomitar = Zebcosqua. imp.o abco. mabcoia.

Vomito = bco=

Vosotros = mie. _ vro[2] . mi, id est, vester_ a, vm[3] .

Viruelas = iza. l. quyca.
  1. Aparece sin equivalente en muisca.
  2. Lleva una línea horizontal entre la r y la o. Abreviatura de "vuestro".
  3. Tr. Es decir, vuestro, vuestra, vuestro (Neutro).

Vida agena = eca. l. ica. mi vida = Zica. tu vida = mica, aeca.
l. aica, chijca, mijca, &c.
Tambien se junta la dicha particula con otra, que es esta =
quim,, como Zica Zequim, mi cam quim, &c.
Tambien se dice en lugar del zica, mica &c. Zita, -
ta, aeta, chijta, mijta, &c.
Tambien significan vida agena estas particulas =
itymquyzica, mtym quy mica, &c. Item = itymne,
vmtymne, &c.

Uidas agenas contar = eca. l. ica Zegusqua. l. atym-

quy aica Zegusqua. l. atymne zecubusuca.

Vidas agenas saber = aeca. l. aica Zemucan suca.

Voluntad = pquyquy.

Umbral dela puerta = guisca.

Voz = Chiza.

Vno tras otro = Zoian zoian. l. gahan gahan, esto és,

hablando de animales, ō de hombres; pero de las demas
cosas inanimadas, que estan puestas por orden una tras
otra, dicese = Chican chican, y lo mismo se dice de
golpes que se dan, y asi para decir que toquen la campa-
na ápriesa, dicen = chican chican gyu, esto es, un golpe,
y otro. Item se dice hombres q.e estan de lado p.r orden en

re-

75


regla.
______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Valiente, y exforzado = ynyapuyquyne, ynya zepuyquyne.
ynyampuyquyne, ynya chipuyquyne, &c.

El vno ál otro = Han vbina.

Viendolo yo, id est, ad sensum. l. notitiam meam[1] = Zehuich-

quy, muychquy, &c.

Vivir = Zupquaz abizine, tengo los ojos abiertos, estoí

vivo. l. Zehuy hyzen suca.

Ventura = chihicha.

Viuda = bgye saiagui.

Vsar, = ó aprovecharse de la cosa, servirse de ella = ipqua-

bie btyusuca. l. ipquabie btiusuca Zeguasqua, pret.o
Zeguaquy. Ponense estos dos verbos juntos, y todos a un
mismo tiempo._ aica zoẏas bty unynga Zeguanga, ma-
ñana me serviré de la olla. vel. Zip qua,z, biez abquys-
qua. V.g. aica sys Zoyaz zipqua bie,z, abquynga. el
romance como el pasado.

De que te sirve esta manta? = Sys boi mip quaoquiʃca. fu-

turo = sys boi mipquao quinga. pret.o = sysboi mipquao-
quyia.

Vengarse = Zinta ysb quysqua. me vengo de él. minta chahas

vmquis qua. te vengas de mi. &c.
  1. Tr. Es decir, con los sentidos, o teniendo yo noticia.

X.

Xagua con que se embijan = mue.

Xaboncillo de los Yndios = fooaba= y otro que ay se llama = fi-

queone.

Xugo = Sui.

Xinua = muysco. l. mizegui.

Z.

Zabullir ā otro = Sieque inbtasqua. l. Sieque inzemutysuca.

Zabullirse = in zemisqua. l. Zesu gua gosqua.

Zelos tener = Zemo sua suca. l. Zebo suagosqua.

Zorra = foo.

Zarza = bobe sicca. l. bobe sicca tabià.



[1]
  1. Sello de la Real Biblioteca puesto centrado en la parte inferior.


Notas de pié de página