De Colección Mutis
Saltar a: navegación, buscar



Colección Mutis
Conjunto documental de lenguas indígenas americanas de la Biblioteca del Palacio Real de Madrid



Logo icanh.png


2012 - 2013



Transcripción

Vocabulario mosco - 1612
(Lengua muisca)
Anónimo














Diana A. Giraldo y Diego F. Gómez














Manuscrito II/2923
Biblioteca del Palacio Real de Madrid

1
+

Vocabulario Mosco. 1612.

A.

A. preposicion = Ca.

Abarcar, lo mismo q.e abraçar.

Abarrar alguna cosa à la pared, o otra cosa = Ipquavie tapi-

as zebgyiʃuca. l.[1] Zeguitisúca._ La cosa q.e se abarra, ha
de tener s al fin, V.g.[2] . Al palo = quyes_ à la casa =
gues, &c.[3] chaas – à mi, maas – à ti, ys à èl, &c.

Abajo adverbio de quietud = Hischa fihistana. l. hischana.

.l. tyena. l. guasaca.

Abajo, hablando de un mismo camino se dice todo lo dicho

fuera de los dos primeros.

Abajo[,] hablando del agua, ò de qualq.a cosa que tiene fon-

do, aunque sea una vasija pequeña, se dice = etana,
l. etaca.

Abajo adv. de movim.to, son todas las dicciones pasadas,

mudando la ultima silaba na, en, ca.

Abeja = Busuapquamne. Abeja de tierra caliente = tochua.

Abilidad = Pquyquychie.

Abil cosa = Apquyquychiegué.

Abilm.te = Pquyquychiegueca.

Abil hacerse = Zepuychieagas abxi.

Ablandar lo duro = Zebsuscasuca.

Ablandarse lo duro, neutro = Asuscansuca. l. Ahysiensuca.

part. Hysiesà.

Ablandar mas la maza, moliendola mas = Zebchosqua,

l. Zebgachasuca.

Abofetear = Obyfihistaque Zeguitẏsuca[4] .

Abogar lo mismo q.e hablar por otro.

Abollar = Zepinzysuca.

Abollarse neutro = Apinzinsuca.

Aborrecer = Hoczeguahaicansuca. neutro = Yassino, idest[5] ,

ʃer aborrecido_ l. Afuchuan zebcusqua, neutro tamb.n
pasivo.

Abortar, mal parir = Ziezamasqua. l. Zieguan amasqua.

  1. Tr. "Abreviatura de 'vel'. En español 'o', conjunción disyuntiva.".
  2. Tr. "Abreviatura de 'verbi gratia'. En español 'Por ejemplo'".
  3. Abreviatura de "Etcétera".
  4. En el original la y tiene un punto encima. En lo sucesivo la transcribiremos como .
  5. Tr. "Es decir".

Abraçar = Esichosqua. l. Isizasqua, zis[,] mis, is – yo le abrazo.
misichosqua – à ti, zis, á mi, chijs mijs, &c. l. Pquacazebchos-
qua: hoc ant. verbum pertinet ad amplexus inhonestos[1] .
Esizone – tenerlo abrazado.

Abrasar, y abrasarse[,] lo mismo que quemarse.

Abrigar y abrigarse[,] lo mismo q.e calentar, y calen-

tarse.

Abrir = Quyhycas zebiasqua.

Abrirse neutro = Quyhycasaiansuca.

Yten[2] abrir = hyquis bzasqua. Abrirse neutro. hyquis azasqua.

Abierto estar = Hyquis azone.

Abrir fuera de lo q.e es puerta = Ytas btasqua.

Abrirse correlativo de este _ Ytas atasqua.

Ytem. Ytas Zemasqua; neutro - Ytasavasqua.
Ytem. Ytas zebiasqua; neutro - Ytasaiansuca.

Abrirse la flor = Obazavinsuca, con todos los demas verbos de

abrir fuera de lo q.e es puerta.

Abrirse la cara, la pierna. &c. oba. l. gocazavinsuca.

Abrir la boca = Azebgasqua.

Aca, ó aqui = Sina. l. Sinaca. l. Sieca. l. Sisy. l. Sihica, y sirven

p.a los verbos de quietud y movimiento.

A buen tpō[3] = Esupquan. l. Aquypquanuca. l. aquypquan. l. quyp-

qua choca.

A cavallo = Cavallo gica.

Acabarse = Achahansuca. item = Abgyunsuca.

Acabar, hoc est, perficere[4] = Yquy zebchucosuca. l. bquyhip-

quasuca.

Acabarse neutro = Yquystchuensuca[5] .

Acaecer = Aquynsuca.

Acardenalarse = Zemuynansuca. part. = muynasa.

Achacar, hacelle cargo, echarle la culpa = Yn zebzysqua. l.

agahan zemnysqua. pret. = Zemnyquy.

Achicar = Anupquaʠ zebquysqua. l. Anupquaʠ Zebgasqua. l.

ys zebtasqua.

Aclarar alg.a cosa, vide descubrir. [6]

Aclarar alg.a cosa, hoc eʃt, decirla claro = Muyias. l. muyian ze-
-gusqua.
  1. Tr. "Este verbo anterior es pertinente en caso de abrazos deshonestos (Entiéndase con cierta connotación sexual).".
  2. Tr. "Igualmente".
  3. Abreviatura de "tiempo".
  4. Tr. "Es decir, llevar a término".
  5. La s está ligada a la t semejando una A, sin embargo, creemos que debió haber sido "YquyAchuensuca", ya que en otros vocabularios manuscritos se lee:
    Acabarse, perfiçionarse. Ycachuensuca (ms. 158, fol. 3 vuelto),
    Acabarse perficionarse. yquy achuensuca (ms. 2922, fol. 3 vuelto.).
  6. Al margen derecho, sello de la Real Biblioteca.

2

Aclararse lo turbio = Achysquynsuca.

Aclararse el tpō = quyca muyian abquysqua. l. Agasqua. l.

aquynsuca.

Acocear = Ynzebzahanasuca.

Acometer à otro = Amuys Zemisqua l. amuys Zebcasqua.

Acompañar à otro = Abohoza inasqua.

Acompañar à otro como criado = Obataʠ inasqua.

Aconsejar à otro = Ahuichʠ zegusqua. l. Ahuichʠ Zecubun-

ʃuca. l. Aquyhizegusqua.

Acordarse = Zepuynagasqua.

Acordar à otro = No hay vbō[1] simple; pero dirase de esta ma-

nera: Acordarmelo has = Chac.m.vques zepuẏnaganga[2] . Pe-
dro me lo acordó = Pedro chaha caguques Zepuynaga.

Acortar = AsucaZaʠ bquysqua. l. Asuca Zaʠ bgasqua.

Acosar à otro, id est, tratalle mal = Zemaisuca.

Acosar à otro corriendo tras dél = Zemohoisuca. imp. hoin[3]

hoiua.

Acostarse = Aizegusqua.

Acostado estar = Hychas izone.

Acostarse de lado = Quyche izasqua.

Acostado estar de lado = Quyche izone.

Acostarse boca arriba = Ybcac. l. his chas izasqua. l. hyquy

izasqua.

Acostado estar boca arriba = Ybcac izone. l. hyquy izone.

.l. hischas izone.

Acostarse boca abajo = Sacafihiʃta izasqua. l. fihisqua fihista

izasqua.

Acostarse encorbado = iosque izasqua.

Acostado estar de esta manera = Iosque azone.

Acostumbrarse = Ysatyny. l. a apquaʠ zegasqua. l. aapquaʠ

caga. l. a apquaʠ caguene. todas estas pospuestas à los ver-
bos significan acostumbrarse. V.g. choʠ zeguens ysatyni.

l. apquaʠ zega, &c.
  1. Abreviatura de "verbo". Hay una línea en la parte superior de la "v".
  2. La también puede interpretarse como .
  3. Creemos que lo correcto debió ser hoiu.

Acrecentar = Yquy zebgyisuca.

Acrecentarse neutro = Yquy agyisuca. l. Ynazysqua. Dicese

tambien = ichubia zain suca, Zipqua za iansuca, mis deudaʃ
se van acrecentando, mi hacienda, &c.

A cuestas poner = Agahanbzasqua. Neutros correlativos

de este = Agahan izasqua, Agahan izone.

Acusar = Zebʃipquasuca. l. Zebsipqua gosqua.

Acepillar, Alisar, refregar = Zemohosisuca.

Acertar en lo q.e dice = Chaguisca ZafistacaZasqua. id est, sa

lió verdad lo q.e dixe.

Acertar, hoc eʃt, saber decir, ó hacer alguna cosa (El Es-

pañol[1] dice, No acertaré, ó si acertaré) = Zuhuichquy za-
Zysqua.

Azotar = Zeguytisuca.

Azotador, q.e lo tiene de maña andar azotando, à unos, y à

otros = Achihízuan mague.

Açul = Achys quyn mague. l. achisʠ co.

Azul hacerse = Achysquynsuca.

Adelante adverb. de quietud, id est, primero = Quyhyna =

Adelante, id est, ulterius[2] = Quyhysa. como anda adelante =

Quyhysi ʃiu.

Adelante, id est, mas alla = Acà. l. Aaca. v.g. Mas alla

de la casa de Pedro = Pedro gûen aӱguê. l. Pedro guên, aa-
quegue.

Adelgazar = Sotuʠ zebgasqua.

Admirarse = Zepquyquy Zaiansuca _ saa, es palabra de ad-

miraciòn.

Adonde? preguntando = Epquanva?

Adonde, dando razon = Yn. y pide participio, al fin del

qual se ha de poner la posposicion na, quando correspon[-]
de al vbi[3] , y esta posposicion ca, quando corresponde à
quo[4] . v.g. Donde tu estàs = Ynmasuzana. l. inmasuzaca.
Donde tu estás, esta Pedro = Ynmasuzan Pedro Zasucune.

Iré donde estás = Ynmasuza quinanga. Generalm.te adon-
  1. La "E" tiene una grafía diferente a la del resto del manuscrito.
  2. Tr. "Es decir, más allá".
  3. Tr. "Dónde".
  4. Tr. "A dónde".

3.


de relativo pide participio.

A dondequiera, dicese asi = Donde quiera q.e lo hallare, se

lo tengo de decir = Epquanva Zemistynyngaxin yque Ze-
gunga.

Adonde quiera q.e esté, lo tengo de matar. = Epquanva asu-

cun Zemistynynga xin Zebgunga.

De donde quiera q.e estuviere, lo tengo de traher = Epquanva-

asucun nynga xin bsonga. De suerte q.e este modo de decir
pide q.e esta interrogacion va se ponga immediate post
particulam epquan
[1] , y la particula xin tras del verbo
q.e se sigue, y ultimam.te se ha de poner otro verbo de
futuro q.e determine la duda de la oracíon precedente,
digo de la oracion proced.te porq.e la oracíon precedente, no
siguiendose el dho[2] verbo de futuro, quiere decir = no sé
donde esta, no sé donde le veré, &c. Lo mismo se ha de
decir, q.do el adverbio donde quiera corresponde al
adverbio quo[3] , mudando la posposicion na, en, ca.
v.g. Dondequiera q.e vayas, tengo de seguirte, ò ir
tras &c = Epquaqueva mnangaxin msucas manga[4] . A donde
quiera q.e vas, te tengo de seguir = Epquaqueva mna-
xin m sucas manga[5] .

Donde tu quisieres. v.g. Pon lo donde tu quisieres = Epquanva

mzangaxin muhuca chuenunga.

Adorar, reverenciar, respectar = Achiezegusqua. l. Achie

Zemnysqua. l. Achie Zebzysqua.

Adormecerse = Zequiva zahusqua. l. Zequiva zamasqua.

Adormecerse la pierna, o, otro miembro = Zegoca zamnyhy-

chysuca.

Adquirir hacienda, hoc est, hacerse suia = Zipqua zagasqua.

Adrede, à sabiendas, maliciosam.te = mansiegoca.

Advenedizo = #[6] Gueba.

El q.e viene de otro pueblo à casarse con muger de este =

sunguia.
  1. Tr. "Inmediatamente después de la partícula epquan".
  2. Abreviatura de "dicho".
  3. Tr. "Probablemente hace referencia a la palabra 'quocumque', que en español significa 'Dondequiera'".
  4. Creemos debió ser inanga, que significa "iré".
  5. Ibídem.
  6. Texto tachado e ilegible.

A escondidas = Ysuaca. l. chisgoca. v.g. vine à escondidas de mi Padre =
Zepaba quihichaque chisgoque Zehuquy. l. Zepaba quihichaque ysua-
que zehuquy.

A escuras = Vmzaque. l. muyian zaʠ. Este ultimo es propiam.te, no

descubriendose, no apareciendo.

A estas horas = Sihiqua sina. v.g. Mañana à estas horas = Aique

sihiqua sina.

Afloxar = Zebsua hasuca. Afloxarse, neutro correlativo de

este = Asua hansuca.

Ytem. Afloxar = Zebsuahantasuca. neutro correlativo de este

Asua hanta suca.

Ytem. Afloxarselo apretado = Amuypquásuca.

Afrecho = Iga.

Afrentar = ,A,ban zebquysqua. l. A,ban,asucan Zebquysqua. Zeban,

vmban, vm, sucan. &c.

A gatas andar imp. afogo. Zeboogosqua. Dicese tambien = Zemo-

ques inanga = iré à gatas. Zemosqua = à solas significa bañar.

Agena hacienda = Maepqua maguaca. Agena muger = ma

gui ma fucha. Y generalm.te hablando esta particula ma
antepuesta al nombre, es lo mismo q.e alienus, a, vm[1] .

Agî = Quybsa. Agí largo y grande = Nympqua quybsa. El

redondo y grande = Pquata quybsa = El chiquito = Agua
quybsa. El amarillo = guapa quybsa.

Agra cosa = Atyzyn mague.

Agotarse = Ysabsuhusqua.

Agradar = Zuhuca chuensuca. l. Zepquys azasqua. Zuhuca

achuenza = no me agrada.

Agradar à otro = Hoque cho zebquysqua.

Agradecer = Agachibgas achihicha Zebchoesuca.

Agua = Sie. Agua caliente = Sisque.

Aguar = Sieyquy btasqua. Este es verbo comun de echar. El

propio es = sie vino achichybtasqua.

Aguanoso hacerse = Achuhu Zansuca.

Aguardar = Zema chysuca. activo. l. Zebachygosqua, neutro.

Agulla[2] = Tygua.

Agudeza de Yngenio = Pquyquychie.
  1. Tr. "Ajeno, ajena, ajeno (neutro)".
  2. La primera "l" fue escrita sobre una "i", por eso creemos debió ser "Águila".

4

Agudo de ingenio = Zepuyquy chiegué.

Agudeza de vista = opquachie.

Agudo de vista = Zupqua chie gué.

Aguelo = Guêxica. Mi aguelo = Zeguexica.

Aguela = Caca.

Agujero = Pihigua.

Agujerear = Zepihiguasuca.

Aechar = Zebtytysuca.

Aechaduras = gy. l. ihigá.

Ahincadam.te = Gata gueca.

Ahitarse = Ziecama suasuca. l. Ziecabtysysuca.

Ahogarse en el agua = Sieque bhysqua.

Ahogar à otro asi = Sieque Zebgusqua.

Ahorcar = Guan bzasqua.

Ahorcado estar = Guan izone.

Ahorcarse = Chihizque izasqua.

Ahuyentar, hacer huir = Zebiahasẏsuca.

Ahumarse = Aiquensuca.

Aŷ, quexandose = Agai. l. aguyi.

Ai, donde tu estàs, ò alli refiriendo = Ynaca. l. ynoca.

Ai, id est, en eso de ay = Ynapuyhycana.

Ay cerquita = Hamipqua. i. en otro buio, o aposento de la misma casa.

Ay, id est, Væ![1] tohoni. l. chyhyZyca.

Ayer = Muyhycasuasa.

Ayer de mañana = Muyhycasuasa zacosa.

Ayer tarde = Muyhyca suasa suamena.

Ayrazo fuerte = Cusyb chy hica.

Ayre = fiba.

Ayudar = Asan bzisqua.

Ayunar de gentiles = Izagosqua.

Ayuno asi = Zago.

Ajuntar = Hatan zebquysqua. l. Vbaque zebtasqua.

Ajuntarse = Hatan aquynsuca. Participio = Hatan quysa.

l. Vbaque Zebquysqua. l. Atuquaque bgasqua.
  1. Tr. "Es decir, ¡Ay! (Interjección)".

Alabar. Vide adorar.

Ala de Ave = Gaca.

A las seis del dia = Suaz huchaque aza.

A las siete del dia = Suas Sinianyquy.

A la una = Suaz guasananene. A las dos, ó tres Suas guas aquyne.

A las tres de la tarde = SuaZatequyne.

Al poner del sol = Suazaiaquensuca. l. Suazaibansuca.

Alacran = Quysua.

Alargar algo, hacerle largo = Zebga hasẏsuca. l. gahasiob--gasgua

Alargarse una cosa asi = Agahasynsuca.

Alargar la mano, hácia alla = Ai ichosqua.

Alagar = Hizan huan zebquysqua. l. btasqua. y si es de palabra =

Zegusqua.

Alargar la mano hàcia aca = Sie ichosqua.

Alargar otra cosa hácia allá = Ai zebchosqua.

Alargar otra cosa hácia aca = Sie zebchosqua.

A la redonda = Bosa.

Alcanzar, a, alguna cosa llegando = Amuys Zepquasqua. l.

Esugue zebquasqua. Bien, ò bastantem.te alcansó, y puede res
ponder á solas = Esunga zebqua, y tambien se dice à solas-
Esunga. El negativo se dice asi = Esugue Zepquaza, esuque-
Zepqua zinga, ó, à solas – Esunza esunzinga.

Alcanzar al q.e va delante = Asucas zepquasqua.

Alegrar à otros = Apquyquy Zebchue o súca. l. Apquyquy muyian

zebquysqua. l.Apquyquy choc zebzasqua.

Alegrarse = Zepuyquy achuensuca. l. Zepuyquy muyian atas

qua. l. azasqua. l. equyne. l. achuensuca.

Alegre persona = Apuyquy chuen mague.

Alegrem.te = Pquyquy choca.

Al fuego = Gati iena.

A lo mas mas, quando mucho, ad summum[1] = Yna zyquynan.

Algo = Iquavie =

Algodon = Quyhysa.

Alguna cosa = Ipquabe.

Alguno = Atabe. l. Atebie.

Alguna vez = Ycatebieca.
  1. Tr. "A lo más, cuando mucho".

5

Algunas veces = de quando en quando = fienhaca nya, fien ha/
cana, fihistan ganna.

Al lado = Zequihina, mquihina, aquihina &c. l. Zequi hyten vm-

quihyten &c. v.g. sientate à mi lado = Zequihin atycu.

A un lado = Acuhutana. v.g. A un lado de la casa = Gue acuhutana.

A un lado esta = Acuhutane gue.

Aliso arbol = Guanne.

Alla = Ana. l. anaca.

Alla relativo = Ynaca.

Alla, id est, en eso de alla = Anapuyhycana.

Almohada = Vbaca.

Almorzada = Vbasa.

Almorzar = Zequyhyza Zamisqua. imper.o VmquyhyZamiu.

l. vmquy hy zamye.

Ytem = Itochua Zebgusqua. l. busua Zebgusqua. l. ichumy baʠ

btasqua.

Alquile = Vta fihista.

Al reves = materialiter, vel formaliter[1] = Yquy auscoca.

Al salir del sol = Suaz guan amisqua.

Asi como salga el sol, ò, luego en saliendo el Sol = Suaz guan-

ami boza. &c. l. Suaz absoques, absyquy.

Al sol = Suana.

Alçar lo caido = Guaty bquysqua.

Amancebarse = Ichuegosqua.

Amanécer = Fusucagasqua. l. Suas agasqua.

Al amanecer = fusuqua gasquana. l. Suasagasquana. / Romper

el Alba = Quycaz, abtosqua.

A mano derecha = Ytachohusa. l. Yta zui husa.

Amar = Zebtyzysuca. imp. = tyzu, matyzua. l. chahaca tyzyn-

suca. l. Zuhucatyzynsuca. l. vca. l. cuahanbquysqua.

Amargar = Aquyhyquynsuca.

Amarga cosa = Aquyhyquyn mague. l. chuan mague.

Amarilla cosa = tybco. l. Atyban mague. l. tybaguazy. Este

ultimo se dice de las cosas q.e se ponen amarillas non natura,
sed arte, l. ex accidenti
[2] .

Amarillo ponerse = Atybansuca.

A media noche = Zapquana. l. Zachinna.
  1. Tr. "Materialmente o formalmente".
  2. Tr. "No por naturaleza, sino artificialmente, por accidente".

A medio dia = Suaz quypquas anyquy. l. Suquychquysa. l. quychquy-
capqua. l. Suazytas aniquy. l. Suagaz as anyquy.

Amenazar.
Amedrentar.
Atemorizar.
Espantar.
}

Apuyquy zebiasqua. l. Achie zebiasqua.
Amedrentarse, &c. Zepuyquy zaiansuca.


A menudo. = Atyzaca Atyzaca. l. Spquina spquina.

Amigo honesto = Guaque. l. hisque atyzyn mague.

A mi vista, id est, viendolo yo = Zupqua fihistana. l. Zubana.

Vistelo tu ir = muban anaoa? vel. mupqua fihistan anaoa?
l. muez mistuas ana?

A mi vista, id est, à lo q.e me pareció à mi vista = Zupqua chieca.

A la vista humana = Muysca opqua chieca.

Amontonar = Asan Asan. l. Agyn agyn zebquysqua. l. Zeb-

chunos Zebquysqua. l. Zebchuno asuca. l. Zeguatosuca.

A montones = Achonuca.

Amortecerse, desmayarse = Ysmuynyque chabgasqua. l. Zegas-

qua. l. Chahas amuynsuca.

Ampollarse una cosa, ó avexigarse = Siez yquy agahazysuca.

Ambos = tamca. l. tamquenuca. l. bozenuca.

Anca = Gypqua.

Ancha cosa = Afihistague. Pero del anchor de la Ygl.a casa, o

de qualq.r cosa q.e tiene hueco, no se dice sino - Atyegue.

Andar = Ynynsuca.

Andar por tras mugeres el deshonesto = fuchoque zemisqua.

Andar, hoc est, al talle q.e decimos por ay anda = isynsuca. Por

ay anda = Asasyne.

Andar sobre un pie = Zeco quyngosqua.

Andar descaminado = Zinquynsuca. l. ien zasinasqua. l. ien-

zas zemisqua.

Angosto = Atyeza. l. Afihistaza. l. Afihista magueza, confor-

me lo q.e está dicho de lo ancho.

Animoso = Atyhyba cuhumague.

Animar à otro = Apquyquy cuhumqu ebgasqua. l. Apuyquy

Zebcuhumysuca. Neutros correlativos de estos = Apquyquy
cuhuma cagasqua, Apuyquy acuhumynsuca.

Anoche prima noche = Zasca.

6.

Anoche, hablando absolutam.te = Zahasa.

Anoche toda la noche = Zasinca.

Anochecer = Azinansuca. l. Achyhisquynsuca. l. muyian zaca-

gasqua.

Anochecer del todo = Azacansuca. l. Aumzásuca.

Anteyer = monna.

Ante noche = Mozynzynaca. l. muyhycazaca.

Antaño = Zocamana.

Antes que = Zacuca. Pide pret.o como, antes q.e tu hicieses =

mquy zacuca. / Antes q.e hagas = mquyzacuca; suelese poner
al principio esta particula Sa, samquy Zacuca.

Antes del dia = Suas agazacuca. l. Suasagazauca.

Antiguam.te = Sasia. l. quycachoquia. l. aybequia. Sasbequia. banza

quia, Zaitania.

Antigua cosa = Quŷca choca, guecua. Quyca. l. chon choque suza sue – Es-

pañol antiguo.

Anzuelo p.a pescar = tyhysua.

Año = Zocam.

Añublar[1] = Quyca zatymygosqua.

Añublarse[2] las mieses = Anyunsuca.

Añudar[3] , hacer ñudo = Ynbgusqua.

Ahora = Sa, cum verbis de presenti[4] , como samisa agusqua,

agora está diciendo misa.

Ahora, id est, presto = Spquina. l. faspquina.

Ahora, id est, en estos tpōs. = fafachiquyquy fihistaca.

Ahora en este punto = fasquinuca.

Ahora actualm.te = hysyca.

A otra parte = Ychca. l. vchasa, adverbio de quietud, y de movim.to

Apagar = Yquy Zemuynsuca.

Apagarse neutro = Yquy amuynsuca.

Apartar = Yban btasqua, Zyban abtasqua, aparta aquel de

mi, myban abtasqua, aparta aquel de ti, chiyban miyban &c.

Apartarse del = Yban Zemisqua, cum eadem constructione[5] .

Apartarse à un lado = hychquy izasqua. l. hichquy isuhusqua.

pret.o isuhuque. l. hichquy Zequysqua. Pret.o Zequy. l. hichquy

atysqua, pret.o Ityquy. - Aparte = Hicha, id est, á un lado.
  1. La "ñ" tiene una tilde en lugar de una virgulilla.
  2. Ibídem.
  3. Ibídem.
  4. Tr. "Con verbos en presente".
  5. Tr. "Con la misma construcción".

Apedrear = hyca bohoza Zebgyisuca.

A pie = Zequihicha bohoza, mquihicha bohoza &c.

Apolillarse, = Abompquansuca.

A porfia = chubungoca.

Apostar = Chubiaque Zebgasqua. Apostemos = Chibiaque chigata.

l. Chubungoque Zebgasqua. l. bquisqua.

Apostema = Amsa.

Apostemarse asi = Zamsansuca, mamsansuca, Amsansuca,

chiamsansuca, mianmsansuca &c.

Aprender = Zebchichuasuca. vide in additione[1] .

Yr aprendiendo = Zehusgosqua.

Apresurar à otro, hoc est, dalle priesa = Zemihizysuca.

Apresurarse desta manera = Zehizysuca.

Apretar atando = Pozque Zebcamysuca l. yszemaguasuca. l.

Yszemangosuca.

Apretar estriband azia abaxo = hischy zebquysqua. Pret.o

Zebquyquy. imp. hischẏquycu.

Apretarse de esta manera, neutro = Aquyhistansuca.

A priesa = Hizynyca. l. Ysmachie l. Atezaca. l. Spiquina, l.

Aprovecharme, hoc est, entrarme en provecho = Chahas-

ipquavie Zebtyusuca.

Apuñetear = Muysca yʃbgyisuca. l. Muyscas bgyisuca.

Aquel, ó aquello = Asy.

Addit[io][2]

npoderarse Dios, ó el Dem.o del corazon = Dios. l. Diablo, Zepuy
quy fihistan anyquy.

Azertar à hablar, ó hacer &c. - cubun. l. choquy, &c. Zytaque
azasqua. l. Zuichque aza. l. Zuichque azyquy. vide vbō[3] tur-
barse.

Avenidas de quebradas, de sierra, q.e no corren, sino por

abundancia de lluvias = gua ie,z, atosgua. pre.to - atoquy.

Armas en num.o plural, instrum.s belicos - Quynicaquye.

l. hica quye.
  1. Tr. "Ver en la adición".
  2. La encuadernación no permite ver la totalidad de la palabra, pero creemos que era Additio. Tr. Adición.
  3. Abreviatura de "verbo". Tiene como signo de abreviatura una línea horizontal sobre la "b".

7.

Algun dia = Eta muysa .~ Eta muysa micata bquy Zegue Zynga.
Algun dia haré vna, y buena, y no pareceré más. l. Epqua
gueca.

Asido lo tener = Cam zebcuzyne. imp.o 2.o cam macuza. No

tiene mas q.e estos dos tpōs[1] .

Abominable cosa. = Anguaguyque achyhynynga. l. anchiby-

zynga cuhuca aguene.

Aquedar lo q.e anda = Aquy hyquy Zequysqua. l. Aquyhyquy Ze-

quynsuca.

Arador gusanillo = izi.

Araña = Sopsqua[2] .

Arañar = Zebcoiquysuca. imp.o 2.o macoicua. l. Zebchihysuca.

Arbol = quye[3] .

Arco del cielo = Chuquy.

Arco, ò ballesta = Hacapo.

Arder = Zebiensuca.

Arena = guanza.

Arrancar = Zeguahachysuca.

Arrancar derribando, como se hace con arboles grandes =

Zegunsuca.

Arraigar = Achihiza zamosqua, præt.o amohoʠ.

Arreciar de la enf dolencia – ichihizansuca. convalecer.

Arrastrar = Zebzonasuca. Item se dice - Anzosys anny, lleva-

ronlo arrastrando; de suerte q.e este verbo acompañado con
el verbo de llevar, significa arrastrar; pero à solas no sig-
nifica sino rozar en zabana.

Arrepentirse = Zepuyquyauscansuca. l. chanycachahacatyz-ensuca

Arriba - Chicana. l. chicaca. l. fiena. l. vchaca.

Arriba en la cumbre = Azytana. l. Azytaca. l. chicana. l.

chicaca.

Arriba en el camino = fiena. l. ien vchaca.

Arrimar = Afihistebzasqua. l. afihiste bquysqua.

Arrimarse neutro = Afihiste izasqua. l. Afihiste zequysqua.

Arrimado estar = Afihiste izone. l. afihiste zequyne.

Arrodillarse = Gotam chican izasqua. l. itysqua.

Azia arriba = Zosa.
  1. Abreviatura de "tiempos".
  2. Creemos debió ser Sospqua.
  3. Creemos debió ser quye, como aparece en el ms. 2922 (fol. 18r) y el ms. 158 (fol. 19r).

Hablando con muchos - gotam chican. imp. abizu chibisqua præ.to[1]
chibiʠ. l. chipuyhisqua. præ.to chipuyhiquy imp.o apuyiu[2] .

Arroyo = Sietoque - quebrada de sierra.

Arroyo hondo = faeque.

Zanja q.e se ha hecho p.a algun fin = Mihisque.

Arrojar = Aizebgyisuca. l. aizabtasqua.

Arrojar aca = xi zebgyisuca. l. Xi zebtasqua.

Arrugarse = Zequyhintansuca. l. Iziquynsuca. l. aquybane. dictur

de personnis[3] . De otras cosas = Huque agene.

Artejo = Chuba.

Asa = cuhuca.

Asadura = tyhiba.

Asar = Zebga zysuca.

Asco tener = Zepquyquy atymynsuca.

Asentarse = hischan izasqua. l. Itysqua.

Asentarse un pie cruzado sobre otro, id est, como muger =
gasquy.

l. itynsuca itasqua. Este es verdadero. Zegoca ata Zegota ageʠ
azone.

Asentarse en cuclillas = Huchquy izasgua.

Asentarse lo turbio = Ita. l. etazamasqua.

Asiento hezes = a,cute.

Assir = Cambzasqua. l. camZebquysqua. l. yquyZebquysqua. Præ.to[4]

Zebquyquy. De aqui salen dos frazes: la 1.a es estar asido de la
chicha - fapqua chahacabquysqua. La otra es prender el fuego,
y asi dicen – yquy abquyquy, prendió, asióle.

Asma tener = Zefihista za buchuansuca.

Aspera cosa al gusto = achahachyn mague.

Aspera cosa al tacto = Asiquẏn mague.

Asi = Hysquy. l. Ysquy. Este segundo, significat etiam, talis, et tale[5] .

Ysquiguy. l. Ysquy vasoà. sic est[6] .

Asi señalando[7]

Atambor de Yndios = Cupqua.

Atar = Zeb camesuca, imp. camo. cama el que ató.

Atar cosas por orden como pajaros en un mismo palo, ó cabu-

ya = Zebzybosuca.

Atadura qualquiera con q.e se atan los cabellos = Zymca.

Atapar lo mismo q.e cerrar.

Atascar = Yszaquyhytansuca.
  1. Tr. "Pretérito".
  2. También podría interpretarse como apuytu.
  3. Tr. "Cuando se habla de personas. (Sobre la c y la t hay una virgulilla)".
  4. Tr. "Pretérito".
  5. Tr. "Significa también, 'tal y tal'".
  6. Tr. "Es de este modo".
  7. Sin correspondencia en muisca.

8.

Atender, ó escuchar = Zecuhuca Zebquysqua.

Atento estar = Zecuhuca Zapquansuca.

Atestar = Yquy Zebgyhytysuca. l. yquy Zebtytysuca.

Atizar = gatamoque. yquy Zebchihisqua.

Atentar, id est, palpar = Zebgetasuca.

Atentar una parte y otra = Asac zemisqua. Pret.o Zemique, isac

amisqua. m.sac. &c. Item. ageʠ zemisqua. Item. asac. l. agec Zep-
quysqua. Pret.o Zepquyquy. Item Zebiomasuca.

Atollar = Vsuaʠ izasqua.

Atravesar = intaʠbzasqua.

Ave = Sue guana. l. Sue.

Avenir el rio = Xie Zahusqua.

Averiguar = aquihichan. l. Aquichpqua. Zebzisqua.

Avergonzarse = Zebansuca.– Vergonzoso = Zeban mague.

A vezes = insgansa. l. insinsa.

Aunque = Nohocan, y pide conjuntivo de pret.o V.g. aunq.e tu

confieses = confesar mquynan nohocan. Si la oracion eʃ
de participio de futuro, se dice desta manera, aunque
tu hayas de confesar.- Confesar mquynganan nohocan.
item esta particula quan con la misma construccion

A una parte y à otra, à un lado y à otro = Vbin, vbina.

Aun no, = Sa, cum verbo negativo. v.g. Aun no ha venido =

Saa huza. Aun rezar no sabeis - Rezar, esto solo, vchyasmi
mucan zane. l. reçar l. nquan nohocan mimucanzane.
____ ____ ____ ____ ____ ____ ____

[Aditio[1] .]

A dos calles esta = Izeboze fihistana, izeboze fihistan ague.

A preposicion local de movim.to Ca, y q.do ʃe determina à per-

sonas - Zemuysa, muysa, amuysa. &c.

Arrojar en alto = guatebtasqua.

Arrojar algo, hoc est[2] , poner algo, arrojandolo en alguna

parte alta = Zoʃbtasqua.

Atar floxo = Chahuan. l. Suantycoʠ Zebcamysuca.

Atar corto = Asucazaque Zebcamysuca.

A alguna parte = epquaqueca.

Abrir los ojos = Zupqua Zemisqua. Præ.to[3] Zemique. Imp.o[4] . -

vizu, chaviza. &c.
  1. Tr. "Adición".
  2. Tr. "Esto es".
  3. Tr. "Pretérito".
  4. Hay una tachadura en la parte final de la abreviatura.

Asido lo tener = Cam zebcu Zyne. No tiene presente ni tampoco
imperativo de presente.

Abrazar = Esizasqua. l. esbquysqua. l. esichosqua. Pret.o ichoque

y del       [1] bquyquy.

Abrazadole tener = Esizone.

Aculla esta = Aacazone. l. anacazone.

Acarrear a cuestas = Zebhusqua. imp.o Hu. participio = Huia

el acarreador, y el aguador, Jahuia el leñador. Zehu-
gosqua verbo neutro, significa acarrear à cuestas. Es in-
transitivo, y frequentativo. Imp. ahugo. part. Hugaia.

Antojos = Suaca.

Afligido, vide triste.

A que? = ipquaquiʠ

Alanzear à alguno = chachac abtyhypqua suca, me alancea.

Apaciguar = Aganzyquy bzasqua. l. apuyquy choque bgasqua.

Aprender al talle q.e decimos de quien aprendió este – Xie yn-

˰si su maña[2] suza puyquyoa, machichuabe: hychazie machichoquy, apren-
dió de mi.

Atajar á uno = Zequyhyquy ȧquysqua me ataja.

Antepasados = aybeʠ aguecua.

Atrevida persona = fucamcha.
  1. Este espacio está en el original y creemos que estaba destinado para el verbo bquysqua, pues uno de sus pretéritos es bquyquy.
  2. Este texto aparece fuera de la margen izquierda.

9

B.

Bahear = Abusuansuca.

Baho = Busuan.

Balza = Zinne.

Balzero = Zinne quisca. l. Zinne nyquy el q.e la guarda. El dueño de

la balza = Azinnegue

Bambonear = Yquy zemuynguansuca.

Bañarse = Zoʃqua.

Bañar à otro = Zemosqua. præ.to Zemo imp.o

Barba = Quynhua. los pelos = quyhye.

Barbado = Quyhyequyn.

Barbar = Quyhye zegasqua. l. vacanysqua.

Barbacoa = puyne.

Barranco = Cata. Barranquillo = Sipqua. l. gocha.

Barrer = Zemaha Zysuca.

Basura = Quypquaga.

Barriga = ie.

Barro, lodo = Vsua. l. vne.

Barro de olleros = tybso.

Barro de rostro = Suhusua.

Bastimento = Ie.

Batir los dientes = Iisica Zebquynasuca.

Batirse los dientes = Isicazaquynansuca.

Baptizar = Suequebgasqua.

Baxar = guas Zemisqua.

Baxar otra cosa = guas. l. guanbtasqua. l. guasbzasqua.

Baxar el cuerpo, encorbandose = Iosque izasqua. l. vnque

izasqua.

Baxar el cuerpo humillandose, ágachandose, haciendo reveren-

cia = hischy Zosqua. pret.to Zoquy. imp.o iocu.

Baxar la cabeza = izisquy hischy Zebiosqua.

Baxa cosa vil = vahaque muysca. l. Bahaquegua chaguasqua. aunq.e

sea viejo, lo dicen por menosprecio. l. muysca chieza. l. oba-
chie magueza _ Azia abajo = guasa.

Bazo[,] parte del azadura = chahaoa.

Bella cosa, id est, mala = Achuenza. l. micata.

Berruga = hyza.

Besar = Zemuysquysuca. No es proprio, ni ellos tenian esa accion

de besar, ni en buena, ni mala parte, sino propter propinquitatem[1]
  1. Tr. "Debido a su proximidad".


se toma la accion de oler por besar; pero no todos lo entenderán;
unde fuit[1] , q.e diciendole à un Yndio q.e le besase à un viejo la ma-
no,con estas palabras ayta yscu, en lugar de besarle la mano
se la olió, y asi p.a q.e se diga claro, se dirá asi = ipquavie
Zequyhyca, yn. l. yban bzasqua. l. Zemnysqua. l. bquysqua chi-
puyquy, l. alia similia[2] .

Beber = Zebiohotysuca. imp. iotu, maiota.

Bebedor = Abiohotan mague.

Bebida = Biohoty =

Begiga de la orina = yxuguê.

Bisaguelo = guexica paba.

Bisaguela = caca guaya.

Bisaguela, subiendo siempre por linea mugeril = guêhezea.

Bisnieto, o Bisnieta = chune chuta.

Biudo = Agui bgye.

Biuda = Asahaoa bgye.

Bixa = Zica.- Embijarse = Zica zubaque bzasqua. l. Zemnysqua.

Bienes, hacienda cosa suia = Zipqua, mipqua, epqua. l. Zipqua

zata, mipquamata, epqua ata. l. Zipqua Zuaca, mipqua vm-
guaca, epqua guaca.

Bien[,] adverbio = choque.

Blanco = pquy hyxio. l. Apquyhyzynmague.

Emblanquecerse = Apquy hy zynsuca.

Blanda cosa = Ahysien mague. l. hysico. l. cosa bien molida =

asuscan mague, vel, asuantan mague.

Blandear la lanza = ó cosa semejante = yquybtytysuca.

Blandearse asi = Achihiguansuca.

Bledo[,] yerba.= tymanca, l. Subaca.

Boca = Puyhyca[3] .

Boca del estomago = fibguê. La paletilla se llama tybsica, l.

tybquyne.

Bocados echar = Zemonsuca.

Bofes = fumy. l. fusquy.

Bogar balsa con palos y poca agua.= Zinne Zebgyisuca-

tirando = Zinne zebsuhusqua.

Bogar haviendo mucha agua = Zinne Zemihisqua pre.to
  1. Tr. "y así fue".
  2. Tr. "U otros similares".
  3. Creemos debió ser quyhyca como aparece en los el ms. 2922 (fol. 23r) y ms. 158 (fol. 24r).

10

fica sie mihisqua el q.e boga.

Bolsa = pquamne.

Bolsico = pquam nechuta.

Bolcarse alg.a cosa = Yquy auscásuca.

Bolcalla = Yquy zeguscasuca.

Bolver de adonde fue = Zeuscansuca.

Bolverse, id est, rodearse = Yszuscansuca. l. Yquy zuscansuca.

Bolver otra cosa generalm.te = Yszeguscasuca. l. Yquy zehuscasuca.

Bolver otra cosa de espaldas = hyquybtasqua.

Bolver otra cosa lo de dentro afuera = yquy zeguscasuca. l.

hyquy btasqua.

Bolver al comprador la cosa comprada, porq.e no le contenta =

Zebtyhyquysuca.

Bolver à otro las espaldas = Zegepqua yn bquysqua.

Boltear = Izytapquanagosqua. imper.o[1] = Azytapqua nago.

Bordon = Chune.

Borracho = Chienuca.

Borrar = fihiste btasqua. l. Aguezaque bgasqua.

Borrachera[,] arbol = tyhyquy.

Bostezar = Zequyhyquysuca.

Bobo = pquyta.

Bobera = Zepquytansuca.

Braçada = pquacaata.

Brazo = pquaca.

Brava cosa = Achiun mague. l. asoqueguyguy.

Bravear = Ichyugosqua. l. ityhy baza chuensucaza. l. isoquez aguene.

Brotar el arbol = Ynachuhu Zansuca.

Bruxo, ó Bruxa = Supquaquyn.

Buche del animal = Iospqua.

Bueltas dar al rededor = Zefanagosqua. l. Zebanynsuca.

Bueltas dar al rededor de otra cosa = Abos zebanynsuca.

Bueltas dar al rededor á otra cosa = Ys zemansuca. Yschaman-

suca. l. chahasamansuca me está rodeando.

Bullirse = ó menearse = Zebiusuca.

Buscar = Zemisqua.

Buena cosa = cho.

Bueno estar = choque izone.
  1. En el original la "o" está sobre la "e".

Buhio = guê.

Buhio quadrado = sueguê.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

Addi[ctio].

Bolverselo à la Cara, porq.e no le agradó = Hoque zebtatysuca.

Bahareque = hischaca. El q.e está dentro de casa. = hischa cuhu

si tiene barro, y si no = cuhu.

Burlar a alguno = v.g hasme burlado = chamipqua cumga-

muy Zipquaque bga, me burle de ti. Assycha,z. epquaʠ abgas.
qua, aquel se burla de mi.

























11.

C

Cabello = Zye.

Caber, vide, alcanzar, si puede tener ese sentido, alias per des-

criptionem[1] , como, no cabe toda esta agua en esta tinaja.
˰Muysca Yglesia tyn apquasquaza. No caben en la Yg.a.[2]

Cabeza = Zysquy. l. Zyn, Izyn. &c[.]

Cabezera de la cama = Vbaca. mi cabezera = Zubaca, mubaca &c. En

mi Cabezera = Zubacana.

Cabo de alguna cosa = Zysquy. l. iohoza.

Cabo, ó ramal qualquiera = Muyhyca.

Cabuya = Chihize.

Cazar con gente = Zecugosqua.

Cazar con red = Zequynygosqua.

Cazar con lazo = Zechihi zegosqua.

Cazar con zervatana = Zefuntagosqua.

Cazar con trampa = Zecatagosqua.

Cazador q.e mata mucho = Abuin mague.

Cada año = Zocamata zocamata.

Cada dos años = Zocamboza, Zocamboza.

Cada tres años = Zocam mica, zocam mica.

Cada uno = Ata ata. l. ha achquy haachquy.

Cada hombre = muyscata muyscata. l. muysquys muysquisa.

Cada vez = Ycataʠ ycataca.

Cazique = psihiqua.

Caer de alto = guan zemasqua.

Caer de espaldas = Hyquy zansuca. l. ybcaʠ zansuca.

Caer tropezando = Zetovansuca. l. Zebenansuca.

Caer de Cabeza = Zyto Zemisqua.

Caer en ello, dar en ello, advertirlo = Zepquyquy yquy amisqua.

Caiman = Chieʠ.

Cal = Supquy.

Calabaza = Zihiba

Carcañar = quichquaquyn.

Calzar = Zequihichaʠ bzasqua. l. Zepquysqua.

Caldo = Xiu.

Calentar algo = chituque bgasqua.

Calentarse neutro correlativo de este. = Chituʠ zegasqua, gatan

al fuego, Suan al sol.

˰[Cale]ntar [al fu]ego, ó [sol] = vide [pica]r el sol.

Calentura. Vide infra[3] .

Caliente cosa = Chitupqua. l. Chitu. mui caliente = chitupquin.
  1. Tr. "de lo contrario la descripción".
  2. Esta adición está ubicada al margen izquierdo repartida en cuatro líneas y unidas con un corchete.
  3. Tr. "Véase más abajo".

Caliente estar = Chituque zeguene. l. isucune. l. chachitugue.

Callar = Zecubunsucaza.

Callando estar = hycazaʠ izone. l. Zecubunzaʠ izone.

Calladam.te = Hycazaʠ.

Calla tu = Hycazinga. Callad vosotros = Hycazingava.

Calle = Ize.

Callo de la mano = ó pie = Aune. v.g. Callo de la mano = Yta Zaune.

Calor = Amon

Calor tener = Zemonsuca.

Calva = Zytapquana.

Calvo hacerse = izytapquanansuca. l. Izytapquanacagasqua.

Cama = quypqua.

Camara hacer = Zegyzysuca.

Camaras tener = Ichichaiansuca.

Camaras de sangre tener = ybaichicha axẏquy. l. ybachahan asu.

cune.

Camellon = sunaguê.

Camellon q.e se parte en dos = Sinca.

Caminar = iesinasqua. l. ies ixyquy. venir por el camino.

Camino = Ie.

Camino hacer, id est, lugar = ie zebquysqua. l. ie bzasqua.

Cana = huichua.

Hombre cano = Huichuaguy. l. huichuaquyn.

Encanecer = Zehuichuansuca.

Canasta = tobia.

Cangrejo = bupqua.

Cansarse = Hycha aquynzacaga. l. Aquynzaque zega.

Cansarse de andar = Zecahamynsuca.

Cantar = Zebtysqua. Canto = ty.

Canto de piedra, o tabla &c. Oba. l. Acuba.

Caña ordinaria = Chusqua.

Caña de texer casas = Sone.

Caña guadua = guâ.

Caña de maiz verde = Amne chuhuchua.

Caña de maiz hecha = Amne.

Caña de maiz seca = Amtaquyn.

Cañuto = chuba.

Capitan = Zybẏntiba.

12.

Capitania de este = Zybyn.

Capitan menor = tybara guê. l. vta. su parcialidad se llama

tambien, vta.

Cara = oba.

Cara à cara = Vbas.

Caracol = Biza.

Carcoma = bompqua. l. toza.

Carcomerse = abompquansuca. l. Atozansuca.

Cardar = Zebchahasuca.

Carga = bgu.

Cargarse = bgu Zebquysqua. l. Zegugosqua. l. bhugosqua. l. Zeb

husqua. l. Zeguhas. l. Zegahan bquyqua.

Cargar á otro = bhu zebquysqua.

Carne = Chihica.

Carrillo de la cara = ychua.

Carrizo = Sune. La mata del carrizo se llama - chicha. l.

Sune guane.

Addictio[1]

Cintura = Zine, mine, &c.

Cinta con q.e se ciñe una persona = ,Z,in, m,in, in zona. mia,

tuia, de aquel.

Cosa de poca importancia = ipquabievahacuʠ. l. mihuʠ zy-

nynga.

Calentura tener = ichigunsuca. l. chiguiu chahan asucune.

Cansado estar = frase = Suente sungo zegen abquy. estoi cansado y molido.

Conocimiento, ò sentido = huichca.

Confiar en alguno. dicen asi = Zepabaguy chachibysuca. vel

chaguisqua. l. Zepaboguy ipquabie Zuhuʠ amnynga &c.

Criado, vide infra[2] . dicen tambien. Vn Español q.e tiene por

criado un Yndio_ Sue ata muyscas, a, chuta guy. Vn Yndio
q.e tiene por criado al Cazique = muysca ata psipquas[3] , apa-
ba guy.

Componer bien una cosa = ypquabie yquy izisqua. pre.to

Izyquy. Imp.o yquy aicu. 2.o yquy maica. I libros ie yquy

Izyquy itas apquane. yo he compuesto mis libros.
  1. Tr. "Adición".
  2. Tr. "Véase más abajo".
  3. Parece haber una coma bajo la "a".

Casa = guê.

Casa q.e no se habita = gue muy muy.

Casa de paja = muynyguê.

Casilla = tytua.

Casado = ,a,gueguê.

Casada = Asahaoaguè.

Casarse el varon = Zegûigosqua.

Casarse la muger = Isahaoagosqua.

Cascaxo = Hycacoquyn.

Cascara = Hoca.

Casco de la cabeza = Zysquyzoca.

Catorce = quihicha muyhyca.

Catorceno = Aquihicha muyhyco.

Catorceno el q.e esta = Aquihycha muyhycunzona.

Cautivo, o cautiva = Bahaia.

Cavar = Zebquyhyvsuca.

Clara cosa, id est, q.e no está escura = muyian pquana.

Clara cosa, id est, resplandeciente = china nuca.

Claram.te = muyiasa.

Clara estar alguna cosa = muyian apquane.

Clavar = ys. l. yquy Zebgyisuca - tapian. l. tapia fihistan yquy.

l. ysgiu, clavalo, ó enclavalo en la pared.

Cobijar á otro = Hos bzasqua.

Cobijarse neutro = Hosizasqua. l. hositysqua. imp. Hosatẏcu. imp.

Hosazo.

Cobijado estar = Hos izone.

Cobijar asi, o á otros = Zehuen btasqua. vmguên aguen &c. item.

Zeguen Zebiasqua. l. Zeguen zebzysqua. l. chahas bzisqua ma-
has, ys. &c. pret.o = bzyquy. imp.o Zicu.

Cobrar = Zechubugosqua.

Cobre = hahazca nyia.

Codiciar = Abasizysqua. l. abas zepuynsuca. l. abas zepuyquysuca.

l. Zupqua Zepuyquy,z, yquy amisqua.

Codo = Chispqua.

Coger maiz = Aba zebchusqua.

Coger turmas, y otras raizes = iom zazepquasqua.

Coger hojas, ò flores = Zebiasqua. Particip. de pret.o = chaiaza,

maia ia, ia ia, &c.

Coger fruta del arbol = Zebcahachysuca.

13.

Coger cosa q.e está derramada = Zemisqua. imp.o = Biu. l. fiu,
mafie.

Coger leña menuda por ay = Ja zebchichysuca.

Coger agua en vaso = Xie Zebgazysuca.

Cogiome, id est, dió sobre mi = Zebosazasqua.

Dió sobre mi, cogiome de repente = yquymucanzacoque zebosaza.

Cogote = Zoipqueta.

Cola de animal. = Suhuca.

Colar = Zebtytysuca. Coladero de chicha = fy.

Colarse = Atytynsuca.

Colgar alguna cosa = guanbzasqua. l. guas bzasqua.

Colgado estar = guan izone. l. guas isucune.

Colodrillo = Zoipqua.

Colorado = ahezyn mague. l. ijhisuò.

Comadreja = ibca.

Comer = Zequychquysuca. neutro. Zebsosqua. es activo.

Comer pan, bollos, turmas, raices = Zebgysqua.

Comer maiz, carne, fruta, y cosas duras, como vizcocho &c.

Zebcasqua.

Comer hojas = Zebsosqua.

Comer miel, manteca, y cosas q.e se lamen = Zebgamysuca.

Comer mazamorra = Zebiohotysuca.

Comer cañas dulces = Zebgyiasuca, q.e es mascar.

Comer dando dentelladas = Zebgychasuca.

Comezon tener. = Zyba. l. Zysquy &c. Abasynsuca.

Comeme la pierna = Zegoca abasyn mague.

Comida, bastimento, sustento, ie.

Con, preposición = bohoza. abohoze, izone sumit. in malam

partem . dicit etiam[1] , vzepqua llegue con ello - Vnquisca
con q.e se hace; Aq.lla v, significa con, y ha de ser palabra
relativa conforme los exemplos dichos. Item. ha de ser ins-
trumento, l. aliquid conjunctum[2] conforme á los ēxplos[3] dhōʃ[4] ,
porq.e si quiero decir, este es el hombre con quien vine,
no se podrà decir por ay, sino por esta diccion, l. Abohoza
chauca.

Tambien - Zuhuina, mhuina &c. significa con. V.g. Pedro huina

asucune con Pedro esta. Item. Bon. v.g. Bon izone. estar
con el ad serviendum, l. adjuvandum, l. defendendum[5] . Bon

izasqua ponerse con el.
  1. Tr. "Tomado en el mal sentido (es decir, en sentido desfavorable), también se dice".
  2. Tr. "o algo unido".
  3. Abreviatura de "ejemplos".
  4. Abreviatura de "dichos".
  5. Tr. "Para servir, o ayudar, o defender".

Condicion = pquyquy.

Condicion buena = pquyquy cho.

Condicion mala = pquyquy[1] machuenza.

Bien acondicionado = Apquyquy choguy.
Mal acondicionado = Apquyquy machuenza.

Conejo = Chuengui. l. Cupuy.

Como? preguntando = ia hacoa?

Como comparando = cuhuca. l. guesca.

tambien esta particula nuca addita verbis significat etiam[2] ,
como comparando, V.g. como lo manda la S.ta Madre Ygl.a.
Santa Yglesia abtyusuca nuca. Como yo he dicho - Zegu-
quenuca.

Compañero = guaque. l. muyia. Zemuyia mi compañero.

Compañero, id est, Amigo, compadre, ola compañero. tyba.

Compañero, id est, correspondiente, comparte, como dos za-

patos iguales, dos, ó mas tercios iguales respecto de una car-
ga, ó monton = Aoba. l. muyia.

Comprar = Zebcusqua.

Concebir = muysca zie cazasqua. l. Ziecazone.

Conocer = Zemucansuca.

Contar numerando = Zebgytysuca.

Contar, id est, narrar = Zegusqua.

Con todo mi mal he venido = Achichy inyquy.

Con todo su mal vino = Achicha nyquy. &c.

Contratar = Zefuchugosqua. l. fuchugo bquysqua.

Contratar en cosas menudas = Zebquichipquasuca.

Contra alguien hacer. V.g. contra Dios. Dios fihiste zona-

achuenza zebquysqua. Otros dicen fíhiste Zona, sin el, que.
l. Zitaca, mitaca, itaca contra mi, ti, aquel.

Contra ti masca haio = vmquihichaque, Zequihichaque &c. abchusqua

solam.te se dice en esta materia.

Corazon[,] parte del animal = Nymsuquy.

Corazon, id est, intellectus, et voluntas[3] = Pquyquy.

Convalecer de la enfermedad = ichuensuca. l. Zehysiensuca, l.

izisqua. pret.o iziquy.

Corcoba, y corcobado = Sohoba.

Correr = Zenyhysysuca.
  1. La segunda "q" fue escrita sobre una "p".
  2. Tr. "Añadida a los verbos significa también".
  3. Tr. "es decir, entendimiento y voluntad".

14.

Correr lo liquido = Acosynsuca. particip. = Cosesá[1] .

Corredor q.e está delante de la puerta = Vba.

Corromper la doncella = Achinta Zebzysqua.

Corromperse el licor = Aguahaiansuca. l. Atyhyzynsuca.

Copo p.a hilar = togua.

Coser = Zebxinsuca. activo.

Cosiendo estar[,] neutro = ixinygosqua.

Costumbre de muger = fucha tymy.

Costilla = tobiaquyn.

Corta cosa = Asuhucaza. l. Asuhuca magueza. l. agahasẏnza.

Cortar dando golpes, y con tixeras = Zebquyhytysuca.

Cosa asi cortada = Quyhytuca.

Cortarse, neutro correlativo deste = Aquyhytynsuca. l. aga-

hazensuca.

Cortar con cuchillo, ó con otro instrumento sin golpe = Zeb-

gynsuca, y si es cosas blandas = bgahazysuca.

Cortar cabuya ó cosa semejante = Zemascasuca.

Cortarse neutro correlativo de este = avascansuca.

Corteza = Hoca.

Coxear = yquy btasqua. l. este es De lado = quychivquy btasqua. l.

hyquy btasqua. l. yquy bgynsuca.

Coxo = gocagyu. l. yquytesca.

Cosquillas hacer = Abasuan zemasqua. pret.o Zemaque. l. Aba-

sua Zebquysqua.

Cosquillas tener = Zebasua zaguene.

Cozer generalm.te = Zemohoquysuca. imperativo = ohocu - Mo-

hocua. dicitur[2] de cozer en horno, ó en olla grande.

Cozerse neutro correlativo de este = Ahoquynsuca.

Cozer generalm.te en olla = Zebzoisuca. imperat. = Zoiu - mazoiua.

Cozer hierbas = Zemonasuca.

Cocerse neutro correlativo de este = Aonansuca, y este neutro es

general tambien.

Crezer = Zemuysquynsuca.

Creer = Ocasaque zegusqua. Nota q.e lo q.e se cree, há de estar en

participio, como creí, ó entendí, q.e Pedro havia venido = Pedro
hucaque zeguque &c. Salvo en las negativas. Crei q.e no havia

venido = Ahuzaque Zeguque. En el verbo de ser, se dice
  1. Creemos que lo correcto debió ser Coseuá.
  2. Tr. "se dice".

de esta manera = Entendi q.e era Pedroque zeguque. No entendi q.e
era Pedro. Pedronzaque zeguque.

Criado, id est, siervo = Zubata, mi criado, mubata, tu criado, &c.

Item - Chuta, l. bospquaoa. Vide supra in additione[1] .

Cruda cosa = tyhyca.

Crespa cosa = Cota. Encresparse asi = acotansuca.

Cubrir = Asacbtasqua. l. Asac Zemuysqua. l. fihiste btasqua. l.

quyhyquybtasqua.

Cubrir, ó tapar alguna cosa, poniendo una parte sobre otra =

fihiste zebquysqua.

Cubrir el fuego = gata Zebgobasuca.

Cuchara = Chuia.

Cucaracha = Chutagui.

Cuento = quyca uá.

Cuello = geequíhicha. l. gye.

Cuerno = quyhye.

Cuerpo = Aba.

Cuerpo de animal = Abaquyn. quyn solo es el cuerpo sm. lon-

gitudinem, id est[2] , la estatura. Zequyn zapquàza no al-
canzo.

Cuero = Hocu. l. ioque.

Cueba de piedra = Hicata.

Cueba de tierra = Hischata.

Culebra = Muyso.

Cuidar de alguno = Aquihichan Zemisqua. l. Zepquansuca.

l. Zequynsuca. l. chahas maha ys zepquansuca. l. Zuhus,
muhus, hos zepquansuca.

Cumbre = Zyta. l. Chica.

Curar = Zemihizcasuca. imp. Hizcaô. curale. part. Hizcaoa.

Curarse a si mismo = Zehizcagosqua. imp. Ahizcago. part.

Hizcagaya.

Cuñado respecto de su cuñado = Vbso.

Cuñada respecto de su cuñada = gyca.

Curi = fuquy.

Cegar = obquaza muyhyzansuca.

Cegajoso hacerse = ichyscansuca. l. Zupqua achyscansuca. l.
  1. Tr. "Ver arriba en la adición o anexo".
  2. Tr. "Según la longitud, es decir. (La abreviatura "sm" parece corresponder a la palabra secumdun)".

15

Zupquaz, aguaiansuca. Este es el proprio. los primeros es ha-
cerse tuerto.

Ceja = guquyn.

Cenagal = Vsua y si és mas raro[1] = vsua xin. l. vnexin. l. vnxin.

Ceniza = Sucta, l. fusque.

Centella = Chizquyn. l. gataian.

Centellar = gatazachizquynsuca. l. gata zaiansuca.

Centinela = osqua[2] bachua.

Estar cerca el fin, acercarse el fin = atyquynsuca.

Cerca = Hihichcatan. Hichicatan pueblo. l. hichicatan Zona -

Pueblo q.e esta cerca, pero no tiene transicion, hoc est, cercado, &c.

Cercar, hoc est, dar vueltas al rededor - Vide suo loco[3] .

Cercenar = Bos zebquyhytysuca.

Ciertamente = Ocasa. l. Ocaxinga. l. aguesnuca.

Ceñir = Zin, min, in bzasqua. l. bcamesuca. l. Zietes, l. Zietan zeb-

camysuca.

Ceñidor = inzona.

Cimarron = Zima. l. ianupqua. l. quyca smuysca.

Cimarron hacerse = Izimasuca. l. Zansuca. l. quyscas zemis(-qua.

Cigarra = Suaguaia.

Cerbatana = funta, l. fuhuta.

Cepa de Arbol = quye quihichpqua.

Cera = ysqui.

Cerca, ó cercado = Ca.

Cerraja hierva = Suequyhisca. l. suquihisca.

Cerro = gua.

Cerrar = quyhyquy btasqua.

Cerrado estar = quyhycatyne.

Cerrar los ojos = Zupqua bgusqua. pret.o bgu. imp. mupquagu.

Cerrados estar = Zupqua zagune.

Cerrar puerta con palillos = gue,z, ybgusqua. Pret.o zebgu. -

imp.o ysgu.

Cerrada estar asi: dicen guêsgu, cierra la casa - guês agune,

cerrada esta. l. guetes agune.

Cerrarseme las narices, las orejas, el pecho &c. isaca, zecuhuca,

zefihista quyhyca amasqua. pret.o amaʠ.

Ciego = obqua muyhyza.

Ciento = guê hyzca.
  1. Creemos que era "ralo".
  2. Creemos que lo correcto debió ser opqua.
  3. Tr. "Véase en su lugar".

Cinquenta = guebozas amicuita. l. guebozas ague miguita. l.
guebozas amicu vbchica.

Cinco = Hyzca.

Chamuscar = Zebzitysuca.

Chamuscarse = Azitynsuca neutro.

Chapodar = Zebziquysuca. l. axihica tye zebquysqua.

Chica cosa = ingue zunga.

Chicha = fapqua. El colador de Chicha = fi.

Chicha hacer = Zefapquagosqua.

Chimenea ijie.

Chirrear la carne q.e se frie = Aquizcansuca.

Chupar = Zebchuchusuca.

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

Addictio

Culpa tener = Hychan zepquyquyguê, muen umpquyquy guê, &c. Hy
chague Zepquyquygue = yo soi el q.e tiene la culpa. - Hychan Zep-
quyquy magueza muysca ataguê apquyquygue, yo no tengo
la culpa sino otro.

Como si no me lo huviera dicho = ,v,chahaʠ vmuza sugue.

Ayer te confesaste, y como si no te huvieras confesado =
muyhyca suasa confesar vmquys nga, v,confesar vmquyza-
sugue.

Casi todos, et similia[1] . no lo hay en la lengua.

Conforme, id est, sm. l. juxta[2] . segun - fiza. l. fihista. este

ult.o no es mui usado.

Cargador = mata.

Cosa, res[3] . = ipquabie.

Comparar - v.g. no tiene q.e ver conmigo = Zubacagaza.

Cara cosa = Acucaguy. V.g. foiacuca zasanquan. acucaguy

zemntynynga. Vendere à mas de lo q.e valen las mantas. Sic
loquuntur Yndi
[4] .

Collarejo de oro, ó cobre, q.e usaban antiguam.te los Indios =

Chihizaquihicha.

Collarejo de cuentas coloradas, ó azules q.e llaman de S.ta Mar-

ta, y oi dia usan algunas Yndias, y aun los Yndios en al-

guna fiesta grande = Sihibza.
  1. Tr. "Y similares".
  2. Tr. "Es decir, según el, o, de acuerdo con. (La abreviatura "sm." probablemente corresponde con la palabra secundum.)".
  3. Tr. "Cosa".
  4. Tr. "Así dicen los indios".

16.

D.

Dadivoso = Ahua guan mague. l. Atabanza.

Dado á mugeres = Achisca n mague. l. chiscantyba. l. Achyʃ-

can,Z,yna puyquyne.

[Negac]ion[1] . Yo no soi dado á mugeres , o, no soi deshonesto = ichiscanza.

Dañar = Achuenzaʠ bgasqua. l. Zebguahaiasuca, id est,

malear alguna cosa, echalla á perder.

Dañarse, malearse &c. = Achuenzaʠ, bgasqua. l. aguahaian-

suca - neutros.

Daño = guahaica =

Daño hacer en la hacienda de otro, por donde queda obliga-

do á pagar = ,i,chubia zebquysqua.

Daño hacer en la hac.da de otro, por donde otro queda obliga-

do à pagar. = Ahyca chubia zebquysqua.

Danza, y qualquier orden de cosas = Ie. Por donde á las ora-

ciones llaman tambien ie - ieta, una, iebohoza, iemica &c.

Dar = Hoʠ zemnysqua. verbo general.

Dar en provecho de la persona á quien se da - ipquani ze-

guasqua. hoc est, proveelle de alguna cosa de q.e tiene
necesidad. pret.o Zeguaquy.

Dar de comer = Zeguasqua, puesto absolutam.te

Dar de beber = á personas no mas. brindar = Zebsieosuca.

Dar ropa p.a cobijarse = Zebsusqua. pret.o Zebsu. imp.o .

Dar de mamar = Chue hoque Zemnysqua.

De alla p.a adelante = Anacaia.

Dar, id est, exhibere, et nota vim verbi exhibere[2] . Ay

zemnysqua, exhibere, l. dare illis[3] . Siy Zemnysqua, exhi-
bere, l. dare nobis
[4] .

De acà.= Sinanxie. l. Sinacanxie.

De aqui a dos dias es lo mismo q.e paʃado[5] mañana = móza.

De aqui á tres dias = fasua mica. l. fama mica. l. fama sua

mica. et sic de alijs diebus[6] . fama mahazca. de aqui à cinco dias.

De aqui á dos meses, ó dos años &c. fachieboza. l. famachieboza.

et sic de alijs[7] .

De aqui adelante = fanaia. l. fachiquyhycanaia. Hablando

uno de si = fazequyhẏcanaia.

De aqui á quanto = fasicanxie[8] nuacha? l. fesua?

De aqui á q.tos dias = fasua binua? l. l. Suafica muysa?
  1. Esta palabra está fuera del margen izquierdo.
  2. Tr. "Es decir, presentar, y la fuerza conocida del verbo presentar. (Entiéndase presentar como dar voluntariamente algo a alguien)".
  3. Tr. "Presentar, o darles".
  4. Tr. "Presentar, o darnos".
  5. La "ʃ" está sobrescrita.
  6. Tr. "Y así con los otros días".
  7. Tr. "Y así con los otros".
  8. Creemos que era faficanxie.

De aqui á la tarde = fasua meca muysa.

De aqui á un poco = Apuynganxie. l. yenga. l.. sabu. l. yengan-

xie. l. sapuynga. l. Sabupuynga. l. engue puyhicana.

De aqui á quanto hablando de horas = faficaxinua?

De aqui à mañana = faaiquenxie. l. faaica muysa.

De aqui á mañana por la mañana = faaiqueza coquenxie.

l. faaiqueza coca muysa.

Debanar.= Zimne Zemusqua. l. Zebgyisuca.

De balde = fahacuca. l. puynucà. l. puiná l. hacacaque.

Debajo = vca. l. vsa.

Debajo del brazo = gacata. l. gacatye.

Debajo hablando de vestiduras = Itys azone.

Debajo tengo esa vestidura.

La q.e está encima = Agycazone.

De buena gana = Pquyquy choca. l. Zucucho.

Declarar = muyian. l. muyias Zegusqua.

Dechado = Afihistynquinga. l. ipquabie guesca.

Decir = Zegusqua. Item. Zebgasqua, cum relatione ad id quod

dicitur[1] , puesto á la postre. Item chahasgue. Item á esto se
reduce aquella particula ne q.e ponen al fin de lo q.e dicen,
dando á entender, q.e lo q.e dicen, es á instancia de otros.
En Español corresponde á la particula que, como, Zomcane,
q.e vengas. siune, q.e vayas. Dice el padre q.e mañana irá =
Padre quisca aican anangane.

De dia = Sua uca. l. suaque. De dia trabajo = Suasan ichosqua.

Dedo de la mano = Suasa[2] ytẏquin. La punta de los dedos de pies

y mano = coquibà. l. ytyba. Mio - Zytyba. tuio - muytyba.
atyba. de aquel.

Dedo del pie = quihichyba.

De dia, y de noche = Suasizaca.

De donde, preguntando = Epquanxie. l. epquana. V.g. de donde

vienes.= epquanxie mxyquy. l. epquan mxyquy. y responde,
de casa.= guênxie. l. guena.

De donde eres? = maxiobe?

De espacio = hischana.

Defender = Asan Zebzisqua. Item. Asan zequynsuca. l. Zinsuca

l. Asan zepquansuca.
  1. Tr. "Con relación a lo que se dice".
  2. Esta palabra parece corresponder con la entrada anterior.

17.

Defunto = Bgye. l. guahaia. l. Bgysaia.

Degollar = Abiza Zebgynsuca. l. Zemascasuca.

Degollar por detras = Azoipquan bgynsuca.

Delante = Zubana, mubana &c.

Delgada cosa = Sotupqua.

Deleitarse.= Zuhuca chuensuca. Zuhucu choguê. Zepuysazas-

qua. Zehuquia chuene. dame mucho contento.

Del todo = Hataca. l. vbuca.

Demudarse el rostro = Zuba. l. Zebiqueamicansuca. l. Zuba,

Zyquy ai mynsuca.

De madrugada = Suasagazaca.

De mañana = Zacoca.

Dentro de casa = guê tana. dentro del fuego = gatisana.

Dentro de mi = Zecuspquana.

De la Yglesia = Yglesia tyna.

De noche = Zaca.

De noche y de dia = Zaque suasa.

De nuevo = fihistana.

Depositar = Abhuque zebgasqua.

Derramar generalm.te = Hischan zebiasqua.

Derramarse generalm.te neutro correlativo deste = His-

chan aiansuca.

Derramar cosas no liquidas = Ybcas. l. Hischan zebquysqua.

Derramarse cosas asi, neutros correlativos de esos = Ybcas. l.

Hischan aquynsuca.

Derrengarse = Zequihiquys maquyne, vmquihiquys maquyne &c.

De repente, sin pensar = Yquy puyquy Zaque. l. Yquy mucanza-

cuca. l. yquy Zemucanzacuca, sin q.e yo lo pensase, iendo
asi por las personas.

Desatapar[1] = Puyhycas[2] Zebiasqua. l. proprie[3] = Aquyhyn Zebgusqua.

Derecham.te = Vbtaʃa[4] , l. Zysa. l. pquihizuca.

Desaparecerse = Agueza cagasqua.

Desatar = Zemnyscasuca.

Desatarse = Anyscansuca. no se dice de personas.

Desañudar[5] = Ynabgu Zemnysquasuca.

Desbaratar generalm.te = Zebguahaiasuca.

Desbaratar buhios, barbacoas, texados &c. Zebhychasuca.
  1. En el original, la parte final de la palabra está reteñida.
  2. Creemos que era Quyhycas.
  3. Tr. "O propiamente".
  4. También podría interpretarse como "ubtaja".
  5. En el original la "ñ" no tiene virgulilla sino acento agudo.

Desbaratar madera = Quye Zebcahacasuca.

Descalzarse = Zequihichaquezona. l. puyca etc[1] . zebgusqua.

Descanzar = Zepuyquy Zazysqua. Imp.o mpuyquy azycu. l. azyca.

l. mazyca.

Descargar á otro, y ási con decir zebhu_ bhuhischan Zemnysqua.

pret.o mnyquy.

Desconcertarse el brazo, ò pierna = Zepquaca esto es atravezarse.

misaquyne. l. esta atravesado - apquane. pero p.r desconcer-
tarse se dice = Zepquaca, ysmaquyne. l. zequaquas aquyne.
l. vchasamis.

Desconocer á otro, por estar mudado, ó trocado = Zupquaque

aimynsuca, mimynsuca, mijmynsuca, Zimynsuca &c. La
persona q.e desconoce se varia por los ojos, diciendo - Zup-
qua, mupqua, opqua &c. La persona desconocida se
varia por el verbo modo dicto[2] .

Desconocer, pensando q.e es uno, y ser otro = Zupquan zago.

Desconocelle, hoc est, no conocerle de rostro = Aoba Ze-

mucanza.

Desconocer, hoc est, no conocer = Zemucanza.

Descoser, vide desatar.

Descubrir alguna cosa: hacelle q.e paresca, aclarálla =

muyian Zebgasqua. Item. muyian btasqua.

Descubrirse de esta manera, aparecer, echarse de ver =

muyian agasqua.
Item descubrir al modo dicho = muyias. l. muyian bzasqua.

Descubrirse, neutro correlativo de este = muyias. l. muyian

azasqua. l. izisqua.
˰meneza-no se descubre

Descubierto estar al modo dicho = muyían azone. l. Abizine.

l. asoane &c. no se descubre, no parece, no se echa de ver =
muyianza.

Descubrir lo q.e está escondido = Achisuca muyian. l. muyias

bzasqua.

Descubrir el secreto = Hisuacazona muyian zegusqua.

Desdentado = Aquyquytacupqua. l. aquyhypuyna. l. Xîn hûa l.

asicca magueza. Lo de arriba es desdentado del todo, pero de uno

ò dos dientes. Sicaca chiscá.
  1. La grafía no es muy clara, también podría interpretarse como est o ett.
  2. Tr. "En la forma dicha".

18.

Desdoblar = Zemnyscasuca. l. ytas, pret.o maque. zemasqua. l.
ytasbtasqua.

Desechar = baque btasqua. l. Aiozaque zebiasqua. l. Aiozaque bgyi(-suca.

Desgajar = Zebcahachysuca.

Desgajarse = Acahachynsuca.

Desgranar, y desgranarse, es lo mismo q.e desgajar &c.

Desherbar = Zebxuihusuca. imp.o xihu. l. Zehiguasuca. imp.o

ahivo. l. Zemusuasuca. imp.o suasao.

Desleir = Zebcunsuca.

Desmemoriarse = Zepquyquy Zamuynsuca.

Desmayarse, vide amortezerse.

Desmenuzar = Zemiusuca. l. Zemupquasuca.

Desmenuzarse = Amiunsuca. l. abupquansuca.

Desmenuzadam.te = miuʠ l. bucupque.

Desnarigado = Saca pompuy. l. Saca mone caguecua.

Desnudar á otro = Chuchisque bzasqua = l. chuchisquebtasqua.

Desnudarse = Chuchisque izasqua.

Desnudo estar = chuisq. izone. l. isucune. todos estos verbos

significan desnudar del todo: pero desnudar cada pieza de
por si, no lo dicen sino por el verbo de quitar. V.g. quitate,
ò quitale la camiseta .= vmchine. l. Achine gucu.

Desorejado = cuhuca ponpuy. l. cuhuca bohochua.

Despavilar = gatupqua Zebgusqua.

Despedirse = Zequibgosqua. Despidiose de mi = chahaca quibgo.

Item. yquy hasqua sipqua zebgosqua.
Las palabras de despedirse son = Haspqua sipquaco.

Despeñadero = hycazie.

Despeñarse = hycazies. pret.o Zemi. Zemisqua. l. Zebcasqua.

pret.o bcaquy.

Despeñar à otro = hycazies btasqua.

Despensa grande de Yndios = Chasymny[1] . l. Chasymta.

Despensa chica = Chuhuza.

Despensa del Cazique = ijmny[2] .

Desperdiciar = Aisie. l. asibtas, o, sin achaane, achahane.

Despertar = Mezebgasqua.

Despertar á otro = Aquiba Zebiasqua.

Despierto estar = mezeguene. l. Zupqua Zabizine.
  1. Creemos debió ser "Chasymuy".
  2. Creemos debió ser "ijmuy".

Despues = Apquana. l. ypquana, adverbio y posposicion no solo
de verbo, sino de nombre.

Desabrida cosa = Achue magueza. l. Aye chue magueza.

Desollar = Zebchusqua. achusqua desollarse.

Desa manera = yn aguespqua.

Desa misma manera = ynaguesnuca, ynaguesnuʠ gué.

Descortezar = idem quod[1]  desollar.

Desta manera, comparativo, id est, como esto = Sipqua. Sipquaoa.

l. Desta manera = fical. hysquy.

Desta manera es = Xihicaguene, di de esta manera, xihicuzu,

has desta manera = xihiqueso.

Desta manera, señalando como vaxica.

Desterrar, hoc est, echallo de la tierra = quycas btasqua.

Desterrado asi. = quycas ntaia.

Desterrar, id est, echallo à otra tierra = quyca ataʠ btyusuca.

Desterrado asi = quycataʠ ntyua.

Additio

Desventurada persona = muysca cuisa.

Desventurado y miserable ser = Zecuinsuca.

Digerir = Zequihyʠ chichy, zepquaʠ chichy amisqua. pret.o ami.

Descolorido = ,a,fique,z, achan maguel. yba obaque aguezal.

yba yquy aguezal. ,a,fique micuazy hynynga.

Derribar à alguno en el suelo = hischas zeguytysuca.

De quando en quando = fienhacanial. fihistan ganniol.

fihistan gannina.

Desocuparse = Zytavaʠ apuynel. Zyta vaʠ amuy. me desocupe.

Destetar = Chuesbtasqua.

Destetado asi = Chues ntaia.

Destetarse = Chueʃ zemasqua.

Destetado asi = Chues maza.

Detener á otro q.e no se vaya = Aquyhyquy zinsuca.

Desagradar = Hocachuenza zebquysqua.

Desagradarme alguna cosa = Zuhucachuenzal. Zepuysazaza.

Desafiar = Afihiza ze. pret.o abzibzisqual. Zubaque bgasqua

muba cumbgasqua &c. V.g. Yo desafie á Pedro = Hycha Pedro.
  1. Tr. "Lo mismo que".

19.

Zubaʠ bga. Pedro me desafió à mi. = Pedro hycha obʠ cabgal.
 Pedro obaque chebga.

˰[A]traʃar = [b]aʠ abga[1]

Desamparar, hoc est, dejar á otra cosa, y irse = ,A,boninasqual.

ypquan bzasqual. ypquaʠ btasqua.

Desamparado en sentido proprio = Hospquava maguezal. Aquihi-

chan minga maguezal. ,a,gacatychycha tynga maguezal. agachi-
hycha nohonga magueza.

Derretirse = Asiensuca.

Deber, yo debo = Ichubia caguene. l. ichubia ,Z,aguene. Yo debo à

Pedro = Pedro huin ichubiaque guel., aguene.

Deuda = Chubia.

Deudor = Achubiagué. hombre q.e debe mucho = chubiaquyn.

Dexalle a alguno alguna hacienda = ipquabé aguaca ipquaʠ

btasqua.

Dexar de hacer, o decir = Zebquyza caga zeguzacaga.

Dexò de ser. Iam non extat[2] . = Agueza caga.

Dexar algo, relinquere[3] ipquaʠbtasqua.

Descender por linaje de alguno = Yschavizaguyl. ysmuysquynque
zeguenel. ysachihiza achubaque zeguene.

˰[Hy]cha ma[ys] chaviza [guy] - soi tu [desen]riente.[4]

De todo corazon = Zepuyquynuca.

Dia = Sua.

Dibujar = Aiequyn bgyusuca.

Dibujo = Aiequyn agyuca.

Diente = Xica.

Diez = Vbchihica. El q.e está deceno = Amubchicunzona.

Disfrazarse = Yquy Zimynsuca. imp.o yquy aimisu.

Disfrazar á otra cosa, = activo correlativo del pasado = Yquy Zemi-

mysuca.

˰[m]uy muys[n]ʠ Zegue[ne] por ti es[toy] vivo; yten [¿?]ser, dicese [o]s pes tan [a]m.te[5]

Disgustado estar = Zepquyquy za muy hyzynsuca.

Disimular[6] .

˰[mu]y vm chi[c]cha vm chu[v] Zeguene [¿?] tu par.te[7]

Desde = nxie.

Desde entonces = ynanxiel. yna aian. l. ynacanl. Ysna aia.

Desde q.e me confesé. Desde q.e vine &c. Confesar bquynxie, Zuhu-

que nxie.

Desotra parte de la casa, o del monte &c. = guê gahaxa, guagahaxa.

Desotra parte del Rio = Xien vna.

Doblar algo = fihiste btasqual. huque bgyusuca. Este ultimo signi-

fica solam.te hacer un doble no mas.

Dolor = iu.
  1. Este inserto está ubicado en el margen izquierdo y no fue posible identificar del todo los primeros caracteres debido a la encuadernación.
  2. Tr. "Que ya no existe".
  3. Tr. "Abandonar".
  4. Este inserto está ubicado en el margen izquierdo y no fue posible identificar del todo los primeros caracteres debido a la encuadernación.
  5. Ibídem.
  6. Aparece sin equivalencia en muisca.
  7. Este inserto está ubicado en el margen izquierdo y no fue posible identificar del todo los primeros caracteres debido a la encuadernación.

Doler = aiusuca. Cosa q.e duele como palo, ó azote = Aijguegue.

Dolor de costado = fihistaʠ chueque toque.

Dolerse, compadecerse de otro. Pedrov.g. btyzysuca. l. chahaca-

tyzynsuca.

Doncella = guasgua achinta puyquynza. l. guasgua cha amu-

canzal. chas yba caza zal. Chaqūe azaza.

Donde esté, donde aya &c. ynsuza, ynaguecuaV.g. sabes donde

aya santuarios? chunsua ynagueca mucanuaynaguecua
Zemucanza, no sé donde los aya.

Dormir = Zebquybysuca.

Dormitar = Zequiba zahusqual. me acosa el sueño = quyba cha-

hac afucagosqua.

Dormilon = Aquiguan mague.

Dos = Boza.

Doscientos = gue ubchihica.

Dos veces = ycabozaca.

Doce = qui hi cha boza.

Dudar = Zepquyquy Zabozansucal. Zepquyquyboza caguene.

dudosa cosa = quipquasug saapuyne. l. Sa quipquas apuyne.

Dueño = Epquaguè.

Dulce cosa = Aba synmague.

Dura cosa = Acamen maguel. este es tupida cosa = Acavan mague.

Durar mucho. vide estar = Ananxie izonsuca.

De mi parte = Zuhuina, mhuina, ahuina &c.

Durar alguna cosa material por su fortaleza, ó dureza.

v.g. Sys estera, a,camne quyhyca azonynga, durará mucho
esta estera.

Destocarse la cabeza = Izys zebiasqua.

Descobijarse la ropa q.e tiene puesta = chahan Zemazysuca,

esto es, estando en pie; pero estando acostado, es = Isan
Zebiasqua.

_______ _______ _______ _______ _______ _______

Additio[1] .

Denantes = fiecua. como, denantes se fue = fiecuana.

De palabra = Hycaca. ######## V.g. De palabra reñimos = Hycaca

chicaʠ.

Desde q.e era niño = guasgua guê[2] nxiel. guasquea.

Detras = azitanal. azitaca.
  1. Esta palabra está ubicada a la margen izquierda.
  2. El acento circunflejo tiene una línea adicional en la parte izquierda.

20.

Desear = cuhucaguene. pide futuro preced.te de la cosa deseada.

Demas desto = Insuper, item, deinde[1]  &c. apquas l. ysnaia.

De mala gana = Zepuyquy vnza.

Dar, id est, post datum, et rejectum, aliud melius loco illius; do[2] =

asac btasqua.

Deshonesto, id est, andar perdido por mugeres, andar tras ellaʃ =

fuchoʠ Zemisqua.

Diligente persona = ,Z,iten ,i,ten maguel. ,Z,iten,i,zomen mague.

Diligentem.teysmacheòcal. atiezaca.


E.

Ea pues = Zeca.

Echar raizes el arbol = puye chihiza zamosqua. pret.o amoquy.

Echar guebos = guebo Zemisqua. Pret.o Zemique. imp.o vizu - Chaviza,
maviza &c.

Echar la culpa, vide achacar.

Echar plumas el ave = Sueguana,a,gaca abquyncasuca.

Echar fuera = Baque btasqua.

Eco = Chyhuà.

El, ó ella = Ysy. Han significa antepuesto á los verbos la misma

persona de aquel verbo.v.g. El medio, yo no le di. = Han chaguyty,
Han Zeguytyza.

El año q.e viene = fazocamatal. fasngazocamata.

El uno ál otro = Han vbinal. inʃ[3] .

Elada = Hichu.

El otro dia = Mon mina. los dias pasados = mon minia.

En, posposicion = nal. cavide in additione[4] .

Embarrar la casa = guê zebgeosuca.

Embebecerse = Zepquyquy Zysa muynsuca.

Embiar = Zebtyusuca, sys muysca psipqua muys btyusuca, embiolo

al cazique.

Envolver = Zemenasuca.

Emborracharse = ichiensuca.

Emborrachar á otro = Zeb chieu suca.

Emborrachar á otro con borrachera = Zebtyhyquynsuca.

Emborracharse de esta manera = Ityhyquynsuca.

Encargar = yquy bquibysuca. Esto ʃe entiende de personas y cosas q.e
  1. Tr. "Además, y también, después".
  2. Tr. "Es decir, después de dado y devuelto, una cosa mejor que se da en su lugar".
  3. Tr. "O invertidas (hemos interpretado la abreviatura 'inʃ' como relativa a la palabra 'inversus')".
  4. Tr. "Ver en la adición".

se encargan. puedese poner el preced.te verbo solo ò acompa-
ñado con otro, ut in exemplo sequenti[1] mahac bquy bynyn
gabiaquynyngal. bquybys biaiquynynga, te lo encargaré.
imp.o yquy quybu iaicu. El verbo general, entiendese havi-
endo de embiarla, de encargar qualquier cosa es, = Hoque
Zeminasuca.- iehoque Zeminas amny - ya se lo encargue y lo llevo -
etiam significat[2]  embiar. Hoque inaio.

Encender = Zebgynasuca - imper.o gyno, magynaoa.

Encerrar = Hui btasqua.

Encima = Asana, agyna, Agyca, afihistana.

Enclavar = yquyl. ys bgyusuca.

Encorbar alguna cosa = Zemehetasuca[3] l. ichiguasuca, l.bʃo-

hobasuca.

Encorbarse neutro = AbehetansucaItemAsohobansucal.

achiguansuca.

Encogerse = Huquy isusqua. imp. huquy asucu.

Encomiendas dar = yquy haspqua sipqua Zebgasqua. v.g. dalde[4]

á Pedro mis encomiendas = Pedroc haspqua sipqua mganga.
Item significat[5]  encomiendas embiar. v.g. Pedro te embia
encomiendas = Pedro haspqua sipqua nohogue.

Encontrarse con otro - imp. Ynaiasu. encontraos. Ynchianel.

vbas chiquynsuca. imp. vbas aquysu.

Encresparse = Acotansucacota, cosa crespa.

Enderezar lo tuerto = pquihizuque bzasqual. Zesbzasqua.

Endulzarse = Abasynsuca.

Endurecerse = Acamensuca.

Enemigo = Saba.

Enfadar = Zuhuquel. chahan abcuisuca - me enfada.

Additi[o.]

Enfermedad = . - Enfermo = iüsuca.

Enfermizo, achaquoso[6] iuquyn.

Enfermar = iuchahan anyquy iuchaha camisca. Pegoseme su enfer-

medad = iuchahan anyquy.

Enfermo estar = Ziusuca.

Empeorar en la enfermedad = hischaque chabtasqua.

Enflaquecerse = Ixitynsuca.

Enfriarse = Hichuque Zegasqua.

Engañar = Agotaque btasqual. Zemnysqua.
  1. Tr. "Como en el ejemplo siguiente".
  2. Tr. "También significa".
  3. La primera "e" está sobrescrita.
  4. Creemos que era "dadle".
  5. Tr. "También significa".
  6. Creemos que era "achacoso".

21

Engañarse = Zupquan zagosqua. / Engendrar = Zebxihisqua, pret.o

Engordar = Zecumynsucal. ichimgosqua.

Engordar como puerco = ichimpansuca.

Enechizar = Zemihizcasuca.

En[h]estar lo caido = cusbzasqua. l. cusbtasqua.

En hiesto estar = Cusizonel. isucune.

Enlazar = Zebchihizysuca.

Enlazarse = Achihyzynsuca.

Enloquecer = Zemahazansucal. mahazan chabgasqual. ma-

hazanque Zegyqua.

En lugar de otro, hoc est, en su oficio, dignidad, &c. Zintaca, min-

taca, aentaca - ItemZintana, mintana, aentana &c. Ytem
Zypquacal. Zypquana &c.

Enmaderar = vchquebsuasqua. imp.o so, l. suoitem. Vchque

Zeguasqua. pret.o zegua.

En lugar de otro, hoc est, en su asiento = Zequypquana, en

mi asiento.

Enmohecerse = Achiguansucal. Abosynsuca.

Enojarse = Zegensuca.

Enojado = Age guel. Agenuca.

Enojadam.tegeu[1] .

Emafrodito = Chahiste fuhucha histe.

En ninguna manera = Hataca vbucacum verbis negativis[2] ,

pero cum verbis affirmativis[3]  significa en todo caso, y sin
falta ninguna.

Emparejar = Atuque bgasqual. mahatequebgasqual. Emzaʠ

bgasqua.

Empajar casa = guê zemusqua. pret.o[4]

Emperezar = Zontaquyngosqual. iontaquynʠ zegasqua.

Empuñar = Zytanl. Zytaque bzasqual. Zytan bquysqua.

Empeine del rostro = Zuba,z,a, fibansucal. Zubaza Zitynsuca.

Empeine del pié = quihichsaque.

Empinarse = Zehuegosqua.

Esta noche = fazaca, zinaca, fazinaca.

Esta mañana = faaica.

Estar = Isucunel. Izone, de uno.

De pocos = Chipquycanel. Chibizine.
De muchas cosas = Apquane.

De dos, ó más cosas largas = Asoane. tambien se dice de una
  1. Creemos debió ser gen.
  2. Tr. "Con verbos negativos".
  3. Tr. "Con verbos afirmativos".
  4. Aparece sin equivalencia en muisca.


manta q.e está tendida.

De una cosa compuesta de muchas, como barbacoa, se dice = Apuyne,

lo mismo se dice del color q.e está estendido, y de una mucara,
y del paño, ó trapo, ó manta, sino está suelta, ó tendida.
Apuyny, de un sombrero, y de una tutuma, y de una gacha.
De una ollase dice, azone.
De muchas cosas de ropa, y del maiz se dice = Apquapquane.

Enronquecerse = Zefihista abuchuansuca.

Enseñar = hoque zebgasqua.

Ensuciar = Zemuyhyzysuca.

Ensuciarse = Zemuyhyzynsuca.

Entender = Zemnypquasuca.

Entender una cosa por otra = Zecuhucanzago.

Entera cosa = Histuca. todo entero = Histuca zonuca.

Ensartar = Zepquihisqua. pret.o pquyhiquy.

Entenado, ó entenada = Zequihiquypquaia ichuta.

Encarcelar = Huibtasqua. Poner en el zepo = Zebquyhytysuca.

Entonces = ynacan.

Entrar uno solo = Huizemisqua. l. Huiizasqua.

Entrar en num.o plural = Huichigusqua. imp.o Huiagu.

Entrar multitud de cosas = Hui abahazynsuca.

Entrar muchos de golpe = Huichibtasqua. imp. Huito.

Entrar cinco, ȯ seis = Huichipquysqua. imp. Huiapquycu.

Entrar en otra cosa q.e no es casa = yquy zemisqua.

Entrarme ayre = fiba chahaca misqua.

Entre = ganna. l. gannca.

Entre nosotros, hoc est, apud nos[1] = chiechihuina, miemihuina. &c.

Entregar = Ahuinbzasqua.

Entremeterse = A,baquizasqua.

Entresacar = Aganna. l. Agannca baquèbtasqua.

En valde = Hacazaca. vide vbum[2] de valde.

Envejecerse el hombre = itybacansuca.

Envejecerse la muger = ichutocansuca.

Envejecerse una cosa = isua huansuca, y estar yà tan deshecha

y podrida q.e no tiene ya consistencia.

Envejecerse la ropa = chine. v.g. Asacansuca.
  1. Tr. "'Es decir, con nosotros' o 'es decir, cerca de nosotros'".
  2. Tr. "La palabra 'vbum' puede ser muisca, aunque también podría ser una errónea copia de 'etiam', en cuyo caso la frase puede traducirse: véase también".

22.


Erizarse los cabellos = Zyecusa zasqua. l. matanazasqua. l. cu-
sanisqua.

Hermano, ó hermana maior = guia.

Herm.o, ó hermana menor = Nyquy. cuhuba.

Hermano respecto dela hermana = Nyquy.

Hermana respecto del herm.o = guahaza.

Escabullirsė, escaparse = Zehuizynsinasqua. l. aytas zansuca.

Escampar de llover = Amuysinsuca.

Escarabajo = chumne.

Escama de pescado = guaçingua.

Escamoso = çinguaquyn.

Escoger = ys zemioasuca. l. yszebiosuca. l. ysbtasqua. no se

usa este ultimo.

Esconder = Zebchiʃysuca.

Escondiolo de mi = Zequihichaque abchisy.

Esconderse = ichisygosqua.

Escondiose de mi = Zequihichaque, Achẏsygó.

Escondida cosa = ipquabie achisuca. l. ipquabie achisune.

Escondida cosa = achisuque zona

Escote = quichipqua. l. cuca.

Escupir = Zequyhy Zygosqua.

Escupille ȧ otro = Agyn zequy hy zygosqua.

Escurecerse = Aum zansuca.

Escuridad = vmza.

Escuro = vmza caguecua.

Escurrir = Achyhy Zynsuca. l. Achychynsuca.

Escozer = Ysanasqua. dicitur de un azote, o espina.

Escozer, id est, picarme. me come = avaha synsuca.

Espaldas = Pyhypa.

Espantable = Anguaguè.

Espantar, vide amedrentar.

Esparto = chusa.

Esportilla, o petaquilla = hiza.

Espesar alguna cosa = Hutycoque zebgasqua.

Espesarse = Ahotansuca. part. Hotasa.

Espesa cosa = Hutuco. l. Hutico caguecua. l. hotan mague.

Espia = opquabachua.

Espiar, o asechar = opquabachuaque Zeguene. l. izone. l. Zemup
quasuca Zemachysuca.

Espina, esto es, abrojo = chihine, l. tabià, ó todo junto.

Espina de pescado = guaquyne.

Espinarse = chihinequihichaca. l. Zytaca azasqua.

Espinazo = vtaquyn.

Espinilla = gocaquyn.

Espirar = ysbcasqua. l. Zefihizca,z,amisqua.

Exprimir = Zebiosqua.

Espuma = quyhyzybumy.

Espumar = quyhyzybumy zebgusqua.

Ese = Ysy.

Este = Sysy.

}
in compositione non pronunciatur illa y, ultima[1] ./

Ysnaia, præt.r ipsum[2]

Esteril muger = fuhuchatyny.

Esteril arbol = quyeoba yquy agasquaza.

Estiercol = gee.

Estirar algo = yn. l. yquy zėbsusqua. l. asuhuca Zebquysqua.

Estirarse = isuhucagosqua.

Estomago = puyquytye.

Estornudar = AzihuZebgasqua.

Estorbar = Zebcumusuca.

Entregar = Zemohosysuca. l. Zemunsuca. imp. bunu.

Estrella = fagua.

En tpō[3] . de quaresma = quaresma fihistaca.

En tpō[4] de carne = icana. l. chihicaca fistaca.

En tpō[5] . de coger maiz = Abachuque, fihistaca. l. ubaca.

En tpō de coger turmas = iompqua fihistaca.

En tpō[6] de Pedro = Pedro fihistaca.

En ese tpō[7] = ysy fihistaca.

En esos tres meses = Yschie mica fihistaca. l. yschie micanxie.

En todo caso = Hataca. l. vbuca.

En mi poder = Zuhuina, mhuina, ahuina &c.

Echar vna cosa à otra. verbo general tanto como el Español =

ipquavie yquybtasqua: La particula ipqua es la cosa q.e

se echa, la particula yquy adondese echa, y poniendola
  1. Tr. "En la composición no se pronuncia la última 'y'".
  2. Tr. "Fuera de él mismo".
  3. Abreviatura de "tiempo". El signo de abreviatura se extiende hasta la "p".
  4. Ibídem.
  5. Ibídem.
  6. Ibídem.
  7. Ibídem.

23.

cosa donde se echa basta en lugar del yquy, ponelle al fin la c con-
forme á la regla general.

Enfrente estar = vbacazone. l. vbahusa azone.

Embustero = Atobecten mague. l. achitzcan mague.

Espuerta, ó canasta de qualquiera cosa manera = tobia.

Estender = Zemuysqua. imp. Muyu, mamuye. l. quipquasbzasqua.

Estender, ó tender en el suelo = Hischan. l. Hischas Zemuysqua. l..

aunq.e no sea en el suelo = chytas bzasqua. l. chytaquebzasqua. Es-
te ultimo no es p.a tender cosa q.e tiene gran cuerpo. vide in adittione[1] .
______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

Additio.

Ese dia, o en ese dia = ynazona suacan.

Estando yo haciendo tal cosa, ó comiendo, ó bebiendo &c. sucedió

esto. Aquel estando yo haciendo &c. se dice de esta manera =
confesar bquysquan Pedro huiami. Estando yo confesando en-
tró Pedro. l. confesar bquysqua nuca Pedro huiami __ Estando
yo bebiendo = Zebiohotysucan. l. Zebiohotysucanuca. Estan-
do yo en la Ygl.a_ Iglesian izonuca. l. isucun nuca. Con apuyne,
se dice Apuynuca, con Asoane, se dice, Asoanuca, con Abi-
zine, se dice, Abizinuca. et sic de reliquis verbis[2] q.e significan
estar. Item se puede decir, confesar bquysqua vbina. Estas
quatro ó maneras hay de decir aquel estando yo actualm.te
haciendo &c.
Item. confesar bquysqua bohoze Pedro huiami.

Enzima, ó en el cuerpo, como quando decimos de la ropa lo q.e

traigo enzima, o en el cuerpo = Zybysa, mybysa, Abysa, &c.
Zybysazone. en el cuerpo lo tengo, o puesto lo tengo - Zybys-
bzasqua, pongomela _ mybysbza yo te la puse &c. Zybys apqua-
ne, encima la traigo. l. Zybys apqua pquane. De adonde
salen estos dos participios = Zybyspquaua, y, Zybyspquava.

Encima de la casa = guê gaca.

En algunaparte = Epquanyna.

Entre tanto, ó mientras es lo mismo q.e el modo de arriba es-

tando yo.

Empeorar con causa q.e sobrevino a alguna indisposicion,

lo q.e en Español decimos, cayó sobre mojado = opqua cagas
qua.

Envano = Hacazâca.

Esparcir generalm.te = hischázebiasqua. el neutro = hischan

aiansuca.

Esparcir cosas no liquidas = ybcas bquysqua. l. hischan bquisqua.
  1. Tr. "Véase en la adición".
  2. Tr. "Y así sucesivamente para el resto de los verbos".

Esparcirse neutro = Ybcas aquynsuca.

En quanto = ficaʠuâ. v.g. En quanto lo llevo = ficacobxy.

En = na _ l. ca, pero de este ultimo se usa quando es movimiento

ȧ lugar, y quando res est in loco naturali. l. morali non abso-
lute, sed tamquam in habitatione. l. habitatione, l. tamquam
inclusum in includente
[1] .

Entre tanto = Obina.

Estiende tus piernas = vmgoca chytaʠzo, l. vmgoca chytaʠ.

pquẏcu. de zepquysqua.

En medio del camino = Ie cuhutana. l. iechineca.

Echar menos una cosa, sentir su falta = apquabzysqua. pret.o

bzyquy.

Escapar de algun travajo ó peligro = ysvaque izasqua.

Eclipse del sol = muyhyzynquiʠ.

Eclipse de Luna = Chiez abgysqua.

Encarcelar, vide encerrar.

Encarcelado estar = Hui ityne.

Encarcelado ó preso = Hui atynca. participio del pasado.

Estatura = quyn. _ Zequyn apquaza. no alcanzo.

Estribar en algo = yquy bcuzyne. imp.o 2.o yquy macuza. no

no tiene mas tpōs.[2]







  1. Tr. "Cuando la cosa está en el lugar natural, también en un lugar moral, no de manera absoluta, sino solamente habitándolo, cuando la cosa está incluida dentro de lo que la contiene".
  2. El signo de abreviatura se extiende desde la "p".

24

F.


Faborecer = Asan zebzisqua. l. Zequynsuca. l. Zinsuca. l. Zep

quà suca. l. Zecubunsuca. l. Zebquysqua.

Falso testim.o = Muyngua. l. Muynguago.

Falsam.te = yenzacá.

Faltar = Zeguezȧ, l. ysbtasqua. utrinan ysbta. falte á

la Doctrina.
faltar, id est, hacerle falta algo = yszemasqua chahasmahas, &c.
el activo q.e es hacer menos alguna cosa, es, ysbtasqua.

Fiar, no le hay, sino tomar fiado, q.e es = Zamaosuca.

Fea cosa = mique chyzynga. l. mihicua chyhinynga. l. Achy-

hyninga, desgraciada, mal tallada.

Fria cosa = Anyian mague. l. Nyico. l. comida fria, ó lugar

fresco = hychupqua. l. lo mismo q.e el pasado = hijschu. l. tierra
fria = Aquen mague. l. como el pasado = queo guy.

Frio = aquen mague.

Frio tener = Zequèsuca. morirse de frio = Zequensb hysqua.

Flor = tutuaba.

Fornicar = Zebchisqua. l. abozezecubune. l. abozezemi.

Fruta de Arbol = quye vba.

Forcejar = Zequynygosqua. l. ichihizagosqua.

Fuego = gata.

Fuerza = chihiza.

Fuerte cosa ó recia = Achihiza n mague.

Fuera de Casa = guê quyhysa.

Fuera del Pueblo = guesvaquesa. l. guesvaca, adverbios, y sir-

ven con verbos de quietud y movimiento. l. guêsuca.
l. guê sucata.

Fuera de. preposicion, hoc est, præter[1] = Aaia. l. Aaca _

pide n al fin dela cosa q.e sepone. ut[2] Pedron aaia, fuera
de Pedro. Ysynaia. præter ipsum[3] .

Fundir = Zebxiusucá.

Frixoles = Histe.

Fortuna = chihicha.

Faldellin de muger = guan.

Fecunda muger,        [4] fucha axiquy cuin mague.

Fecundo arbol = Oban mague.

Forzar = mázcigosqua mansigo.
  1. Tr. "Es decir, aparte de".
  2. Tr. "Como".
  3. Tr. "Fuera de él mismo".
  4. Este espacio aparece en el original.

G.

Gallillo de la garganta, ó campanilla = chuchua.

Gallinazo = tymanso.

Gana tener = cuhucaguene. l. cuhucagasqua. Construiese

con los participios de futuro. dicitur etiam[1] = hycha
fapqua yquy abisqua. pret.o abiquy. tengo gana de beber chicha.

Garza ave = Hupquo. l. fupquó.

Garganta = Biza[2] .

Gargajo = quyhytymy.

Gargajear = quyhytymybaquebtasqua.

Gato montes = nymy.

Gorda cosa = Achimygue.

Gorrion ave = chihizagui.

Grano de maiz = agûa.

Gremio = Bizpqua.

Gritos dar quexandose = Aybgasqua. l. Aibgasuca.

Guarda = Nyquy.

Guardar = Zebnẏquysuca.

Garrote = quye totya.

Gota =̇Chyhizyn. vna gota = Chyhyzyn ata.

Granos tener = Zyba zaguansuca.

Guerra = Saba.

Guesped = Nyncha.

Guińar = Zupqua zebquysqua.

Gusano generalm.te = Zina.

Gusano q.e se cria entre el maiz = Iegue.

Gusano q.e da lumbre = chuchgaty.

Garguero = Pquohoza.

Gusano, q.e comen los Yndios = Cisa.

Gueso = quyne.

Garabato en q.e cuelgan cosas = Zizua _ Zizuan guanzo, l. Zizu-

asto. l. Zizuetaqueto. l. Ziguetasto[3] . colgado del garabato.

Granizo = hischuagua.

Gustar = Zemuy sysuca.

Grandecilla cosa = maiorcilla = huistuca.
  1. Tr. "Se dice también".
  2. Hay una línea horizontal sobre la z.
  3. También podría ser ziquetasto.

25.

H.

Hablar = Zecubúsuca.

Hablar quedito = fihiscaq[ue] zecubunsuca. l. hischafihi ze zecubun--suca.[1]

Hablar hueco, id est, quedito = quyhycataque Zecubunsuca.

Hablar por otro, id est en su favor = Asan zecubunsuca.

Hablar por otro, id est, en su lugar = Aentaque zecubunsuca.

Hablador = Acubun mague. l. achachuan mague. l. Acucutan
mague. l. acubutan mague.

Halagar = Hizan huan zebquysqua. l. btasqua, y si es de pala-

bra. Zegusqua.

Haio = fuhuza.

Hallar = Zemistysuca. Hallazgo = opquago.

Hambre tener. vide in additione[2] . l. chahacachansuca.

Handrajo = panta.

Handrajoso = pantaquyn.

Harina = Ie.

Hartarse = Zie Zapunsuca. _ Item. chahaca zasqua. lo qual

metaforice dicitur de quacumque re, ut[3] estoy harto de jugar.

Hartar à otro = muysca zeguasqua aie zapunsuca.

Hasta = nxie.

Hazia = Husa. l. muysa.

Hacer = Zebquysqua.

He aqui = Ze. l. Zeca.

Hacer sol = Suazaquynsuca.

Heder = Zefupquansuca.

Hediondo = Afupquan mague.

Hediondo por la suciedad, y sudor = Zemusoa,z,aguene tengo su

ciedad. Amuysuan Zynapuy.

Hedor asi = muy sua.

Hediondo asqueroso = Achahachyn mague.

Hembra = fuhucha.

Henchir = Iezbzasqua. l. yetanbzasqua. l. ies Zemnysqua. l. yetan

Zemnysqua. imp.o Nycu. l. ies bquysqua. l. yetanbquysqua.

Henchirse = Ies azasqua. l. yetanazasqua. l. ies anysqua. l. ye

tan anysqua.

Henderse = Atosqua.

Herir ȧ la larga = Zebtosqua.
  1. Suca Está en la parte superior sobre zecubun.
  2. Tr. "Véase en la adición".
  3. Tr. "metafóricamente se dice de cualquier tipo de cosas, como".

Herir de punta = Zebtyhypquasuca.

Hermitaño de              [1] chubquyn.

Herbir = Atomansuca. l. Achuensuca. l. Agochansuca. l. Ap-

quychansuca.

Hez = cute.

Hiel = tyhyquy. l. Hosca.

Higado = tyhyba.

Hijo, ó hija = chuta.

Hijo, ó hija primogenita = chyty.

Hilar = Zemusqua.

Hilo = Zimne.

Hincar = yquybgyjsuca.

Hincharse = yquyabiasqua, chahacbiasqua.

Hinchar como vexiga, vel aliud simile[2] = Yquy Zemuhutasuca.

Hipar = Zefihista canysqua.

Hoyo = Hichquy.

Hoyo de la cara q.e se hace, q.do se rie vno = Chicha.

Hojas = quye. l. quyeca. nombres generales.

Hojas de qualquiera planta, quando tiene muchas ra....[3]

del medio abajo = gua....[4]

Hojas de maiz = Abaquye. l. fica.

Hojas de turmas = Iomzaquye. l. chuzynga.

Hojas de comer = quysca. l. huazyca. l. quysca muyne.

Hollejo = Hoca.

Hollin = ique.

Hondo = Etaguê _ Eta zynapuyquyne.

Honra = Chie.

Honrado hombre grave de fantasia = Ahyca chie guy.

Huelgo = fihizca.

Huir = Zansuca.

Humear = Aiensusa[5] .

Humo = Ie.

Hundir = Ynbtasqua.

Hundirse en el profundo = Etaquia zemisqua.

Hundirse en el lodo = Vsuaq[ue] zemisqua.

Hundirse en la tierra = Hischaque zemisqua.

Hurtar = Zemubiasuca, verbo activo. Zubiagosqua. l. Zubo-
  1. El espacio aparece en el original.
  2. Tr. "U otra cosa semejante".
  3. Los puntos se presentan en el original. Probablemente era "ramas".
  4. Los puntos se presentan en el original. Probablemente era guane.
  5. Creemos que era Aiensuca, ya que en otros vocabularios manuscritos se lee:
    Humear. Aiensuca. (ms. 158, fol. 82r),
    Humear. aiensuca. (ms. 2922, fol. 55v).

26.

gosqua, verbos neutros.

Hurto = Vbogó.

Huso p.a hilar = Zaza.

Horcajadura, o entrepiernas = Zegannyca, mgannyca, agan--nyca. &c.[1]

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

[Additio.]

Habla, id est, locutio, non verbum, sed habitus, ut[2] . quando
en Español decimos - quitosele el habla = Hyca. y en esta
significacion nunca se pone ȧ solas, sino acompañado con
otras palabras, segun las quales varia el sentido. ut. hyca
zynga = Calla. quitoseme la habla = Zehycaʠ zemaʠ. _
Di recio = hycaquyne guecuzu _ hyca zaʠ.[3] = calladamente.

Hacerse tal cosa = Zegasqua. ha de preceder el predicado y vna que,

al fin del predicado = muyscaque zegasqua, yo me hago hombre.

Hacerseme largo. l. de tempore. l. de loco[4] = Chahac ahuensuca.

Hasta_ dicitur varijs modis[5] . 1.a sa. v.g.: El agua da hta [6] la barba =

Sie aquyngua sa puẏac. l. aza. 2.a est ana. Hasta 6. tomines no
mas = [7] ta ana frigol suniltur pro[8]
tomin, histe, y no mas. tasuca.

Hambre tener, id est, q.do no hay de q.e echar mano = Ichahas-

gansuca.

Hablar con tiento y con prudencia. vide pensar bien lo q.e se dice.

Hablar ȧ bulto = vide ibidem[9] .

Hablar superficialm.te ȧ poco mas ó menos = gynsan zona. l.

gynsan. l. gynsan nuque. l. haquesieque. l. haque sieque Zeguquy.

Hacer caso de algo. = Hos zequanza. no hago caso de ello.

Hacienda tener. = . Zipqua,z,agasqua.

Hablar alocadamente y sin concierto = cubun,Z,ainza zegus--qua.[10]

Horcajadura, o entre piernas = Zega chichy. vmga chichy, &c.
  1. -nyca &c. está sobre la palabra agan-.
  2. Tr. "Es decir, el habla, no el verbo, sino el hábito (costumbre), como".
  3. ʠ tiene un macrón.
  4. Tr. "Acerca del tiempo o del lugar".
  5. Tr. "Se dice de varias maneras".
  6. Un macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "t".
  7. Aquí aparece una grafía incomprensible. Posiblemente sea una "s" pero no es claro.
  8. Tr. "Creemos que lo correcto era 'sumitur pro', en español 'De la misma forma que'".
  9. Tr. "Ver la misma".
  10. -qua va encima de zegus.

I.


Ia .= ie. l. ia.

Iaya = Hysysa.

Idolo = chunso. l. chunsua.

Idolatra = chunsuaquysca.

Ielo = haia.

Ierno, respecto del suegro - chica. respecto de la suegra = guaca.

Ierba q.e comen las bestias = chuhuchua.

Ierba de por ay = Muyny.

Imagen = oque. _ Imagen de hombre = muysque oque. l. mi imagen -

zuque, muque, chiuque &c.

Yr = ,i,nasqua.

Yr delante = quyhyn inasqua ._ fue primero q.e yo = Zequy hynana.

Yr delante de otro = aquy hi inasqua. l. Aquy hys anasqua.

myhychachy, ve tu delante, palabra singular.

Ir al encuentro = obaque inasqua.

Ir aprendiendo, sabiendo &c. dicen ellos, llevo aprendiendo, sa-

biendo &c. bchichuas bxy. l. abxy, bxy. no se puede decir mas q.e
por presente, porq.e este verbo no tiene mas q.e presente.

I. conjunctio[1] = nga.

Igualar = mahȧtoque bgasqua. l. Atuca zebquysqua. l. Atuqueb--gasqua.[2]

Igual cosa = mahat guè.

Importunar = Aquyn zebgusqua.

Ingle = Ze. mia = gafihista. l. ,i,Zica.

Irseme alguna cosa de mi poder asi q.e no la tenga en las manos =

Zytas amaques ana.

Jugar = Zepqua zogosqua. l. Zepqua gosqua.

Jornal = Zepquacacuca - Zequihicha cuca &c.

Junco = Fihiza.

Juntar una cosa con otra = Atuca zebquisqua. l. yban zebquysqua.

Juntar una cosa con otra, canto con canto, o cara con cara =

vbas. l. vbys zebquysqua.

Juntamente = Emzaque. Juntam.te id est, pareados = vbasá. v.g.

id parejos = vbas minanga.

Junto = Ybana. Junto á mi ponte = Zybana azo. l. Zequy hina azo,

esto es lado. Junto alguna parte, junto á la casa = gue ybana. l. gue
quy hysa.

Y sino = vmqua zacan. / Izquierdo = Zuin apquacague.

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____
  1. Tr. "Conjunción".
  2. -gasqua está ubicado sobre encima de Atuqueb-.

27.

[Additio.]

Ir juntos = ytan, l. cocan, l. gacaschibique. l. chipquyʠ chi-
nasqua. l. emzaʠ chinasqua.

Ia es despues = ieypqua caza.

Indecible cosa = Hataca auzenza, es indecible.

Imitar, id est, hacer como el = Zuque abquysqua. hace como yo.

Imitar proprie[1] - à mi. Zipqua. à ti. mipqua a aquel - epqua

bquysqua.

Imitar, id est, remedar, arrendar, y decir como otro dice - Zihẏ-

quipqua vzu, di como yo.

Justamente, al justo quando se pesa algo = coca fista.

Imaginar._ Zepuyquy,z, ysapquane. imagino en aquel, chahas

mahas &c. apuyquy chahas apquane, aquel imagina en
mi. l. Zepuy quy, Z, yquy amisqua.

Inclinar el cuerpo, hacer reverencia. Vide bajar el cuerpo.







  1. Tr. "Propiamente".

L.

Labio = Ybza.

Labranza = ta.

Labranza hacer = tazebquysqua. l. Zetagosqua. l. Zeta îtasuca. imp.o

Atao, matauaûa.

Ladino Yndio = Sueque muysca.

Ladearse la carga = bhuhan anysqua.

A un lado del camino = iecuhutena.

Ladron = vbia - Lagaña = Xima _ Lagañoso = ximaquẏn.

Lagrima = opquaxin[1] .

Lamer = Zebgamysuca.

Lanza = Supqua -

Lanzadora de texedor = Suquyn.

Larga cosa = Agahasẏn mague. l. gahaxio. l. Asuhucague.

Larga se me hace = chahacaguensuca.

Latidos dar el ojo, ó el pulso, &c. Zupqua. l. pquaca,z,amisqua.

pret.o amiquy.

Labar = Zebchusqua. pret.o_ bchuquy.

Leche = chue xiu.

Lechuza = Ximte.

Legua = chue. (es Legua, y nó Lengua)

Lengua = Pqua.

Lengua, id est, habla = cubun.

Leña = Ja. / Leña hacer = Jazebgusqua. l. Zebquysqua.

Leon = Chihisaba.

Levantar, id est, poner en pie = cusbzasqua. l. cusbtasqua.

Levantarse = cusizasqua. l. cusaquy synsuca. imp.o = aquysu.

Levantado andar = cusasynsuca.

Levantarse muchos = cusamasqua. pret.o = amaquy. imp.o

vacu. multitud de gente.

Levantado estar = cusizone. l. isicune. l. Zequansuca.

Levantar del suelo = guatebquysqua.

Levantar testim.o = Zemuynguagosqua. l. muynguago zegus-

qua. pret.o Zeguquy.

Leer = ioqueque zecubunsuca.

Lexos = Jhueucá. / Lexana cosa = Jhueuque zona. l. aJhuen mague.

Liberal = Ahuaguan mague.

Liendre = cuiga.

Ligera cosa = Asupquague. / Ligeram.te = Supquagueca.
  1. Creemos que lo correcto debió ser opquaxiu.

28.

Limpia cosa, idem quod[1] blanca.

Limpiar = Zema hazysuca.

Liviana cosa = Afizanza.

Loco = mazanuca.

Logro = Saquebta. l. ietago. id est, ganancia hecha yá.

Logro hacer = saquebtasqua. es el q.e da el logro, el q.e esta corrido,

el q.e le recibe.

Lugar = quypqua. et etiam dicitur de occasione, et commo di-
tate, sicut hispane
[2] .

Lombriz = Sosua. l. ona.

Luna = chie. Luz = chie. / La claridad de la luna = chihisagui. l. chiequyn--guy.[3]

Lucero = cagûi.

Llaga = Izagachâ, sarna podrida proprie.

Llagado = Izaquyn, gachaquyn.

Llamar, hoc est, appellare tali nomine[4] = Zebgasqua. v.g.

Pedro me llamó Juan = Pedro Juanegue chabga.

Lagarto = Muyhyzysô.

Llamome Juan = Juanegue zehyca.

Llamar nomen de novo imponendo[5] = Ahycaʠbgasqua

Llamar = Ahyca Zebzisqua.

Llamar ȧ la puerta = guequy hycas Zebgyisuca. l. gues zebgyisuca.

Llama de fuego = gatabimy.

Llanto = Cone.

Llanten hierba = chy vbica.

Llegar = Zebquasqua.

Llegar á menudo = Zebquasquasuca.

Llegarse junto alguna persona, ó cosa = Amuys. l. aobaque ze-

quysqua. / Allegate á mi = Zemuysaquyu. l. Zubacaquyu.
Item = amuys zebquasqua. Imp.o abquaò._ Llegate acá = sie
cazo. _ Llegaos acà = Siecaviz._ Item llegate acà = Siecaquyu._
Sientate junto à mi = Siecatycu.

Lleno estar = Iesisucune. l. Izone. l. yetan aquyne. l. yetan asu

cune. l. azone. l. iy aquyne.

Llena cosa fuera de lo q.e es vaso = fuyza. v.g. tutuaba fuyza = lleno

de flores._ tutuaba fuyzygue = lleno está de flores. Significa
tambien totus a, vm[6] . v.g. todo es de oro = Nyia fuyzygue.
significa tambien æque, adæquate, igualem.te son buenas. cho-
fuy zygue.

Llevar = Zemnysqua. Item bxy de presente tantum[7] .

Llorar = Zeconsuca. imp.o 2.o macosa. Llorador = Aconmague. l.

Acosyn mague.
  1. Tr. "Lo mismo que".
  2. Tr. "Y también se dice apropósito de la ocasión y la comodidad, como en español".
  3. -guy está escrito encima de chiequyn-.
  4. Tr. "Es decir, llamarse con tal nombre".
  5. Tr. "'Un nombre nuevamente impuesto', es decir cuando se vuelve a nombrar algo.".
  6. Tr. "Todo, toda, todo (neutro)".
  7. Tr. "Solamente".

Llover = Atansuca. / Lloviznar = Afuniensuca.

Lloverse la casa = Achicha ahusqua.

_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____ _____

[Additio.]

Llegate alla = ingue a acazo. / Llegaos alla = Aisuhucu.

Llegalo aca = Siecquycu. bquisqua. tamb.n hace cu el pret.o bquy.

Luego = faspquina. l. fahysy. aora aora.

Linde de tierra = eca. l. ica.

Libro, ó papel, ó cuero = Zohoque, Zequanne, vmioque, vm

quanne, aioque,a,quanne.

Legaña = xima. l. Ximza. / Legañoso hacerse = iximansuca.









29.

M.

Macho = cha.

Machucar = Zepinzysuca. l. Zepasasuca.

Machucarse = apynsynsuca.

Madrastra = Zequihiquypquaia Zuaia.

Madre = guaia.

Madurar = aiensuca. es el proprio. Aonansuca. este es pasar de maduro.

Magullar = Zepamzasuca. l. Zepinzesuca.

Mayordomo = quymy. Mayordomear = Zequymygosqua.

Maiz = Aba. Maiz desgranado = Aguâ. vide infra[1] .

Mala cosa = Achuenza.

Mal hacer à alguno = Achuenza. l. gua haica ysbquysqua.

Maldecir = Achutama babzasqua, yo le maldigo. vmchuta ma-

babzasque, yo te maldigo. &c. y en lugar de maba se puede de-
cir, sue. Achuta suebzasqua.

Mamar = chue zebiohotysuca.

Manchar = Zemuyhyzysuca. l. yquy chahac, mahac &c. Zemoho-

sysuca. l. btymysuca.

Mancharse = Amuyhyzynsuca. l. atymynsuca. l. yquyahosynsuca.

Mandar = Zebtynsuca. / Mandon = Abtytuan mague.

Mañana = Aica. mañana en la noche = mazinaca.

Mano = yta._ Manta = Boi. Manta trahida vieja = gimpqua.

Marchitarse = Aquyntansuca. l. Aquybansuca.

Marido = Sahaoa. / marido y muger = sahaoas guîsa.

Mascar = Zebgyiasuca.

Mascar haio = fuhuza zebchusqua. pret.o bchu.

Matalotage = inubgu. l. inu, zinu, minu, a,inu. mio, tuio, illius[2] .

Matar = Zebgusqua. pret.o bgu.

Materia postema = yba chuquy. / Materia hacerse = yquy ao

nansuca. l. yquy amuysqua. pret.o amuy.

Media noche = Zapquana. l. Zachinna.

Mediano = Anupqua.

Medicina = Hizca toba.

Medir = Zeguaosuca. l. Zeguquysuca. pret.o Zeguquy.

Memoria q.e hay de alguno = Zubasuca caguene, hay memoria

de mi, mubasuca caguene, hay memoria de ti &c.

Mendrugo = cahachyn.

Menear, id est, revolver algo = ynzemasqua. pret.o = ynzemaquy.

imp.o = ynamazo. part. = ynmanzaza.

Menear = yquy zemuyhuasuca[3] . imp.o = yquy muyhu. El neutro =

yquy amuyhuansuca. l. abinsuca.

Menos preciar, no hacer caso = Zebchaosuca tener en poco. Item
  1. Tr. "Ver más abajo".
  2. Tr. "De aquel".
  3. La h está añadida en la parte superior.


Zupquan amisquaza. l. Zupquan achansuca.

Mensagero = tyuquyny.

Mentir = ichich cagosqua. l. Zequyhyzagosqua. l. yenzazegusqua,

chahac achichcago. mintiome.

Mentiroso = Achichcan mague. l. Aquyhyzan mague.

Mentira = yenza. l. chichcagó. l. chichcan. l. quyhyzagó.

Meollo = cuhuspqua.

Mercado = iepta

Mermar = ysamasqua. pret.o ysamaquy.

Mes = chie.

Mesmo = chanyca. l. fihiza. Este significa pertenecerle, ut[1] ,achu-

ta fihiza. l. Zytas[,] mytas. &c. Item hæc particula Nuca addita
verbis, ut
[2] , Zeguquenûca, lo mismo, o lo proprio q.e yo he dicho.
item addita nominibus, ut[3] >, Zupqua nuca.

Meter = huiZebtasqua[4] .

Addit[tio.]

Morir de subimiento de sangre ahogado = Ie,s, gua[5] ,s, a,quy-
hyza,z, a,pquaque amaquy. murio ahogado por el camino.

Muchacho q.e tiene uso de razon = guasgua apuyquyhuca

caguecua.

Maiz amarillo = Abtyba.

Maiz q.e aun no está granado = Abquy. l. hachuá.

Mas allá = vide adelante.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Mas ay = yscunza. No hay mas = yscuguy.

Mas avra = yscun zynga cha. No havra mas = yscungacha. de

suerte que el afirmativo en la Lengua mosca es negativo
en la Española, et econtra[6] .

Morder, dando bocados, tomando una cosa, y dejando otra = Zemon--suca.[7] .

Maña. = Hycha zepuyquy ynsuzaguy, es mi maña. l. hysy Zepuy

quy caga.

Manzebo hacerse. = Zeguêzansuca. / Mancebo a quien ora-

daban las orejas los antiguos dedicandolo al Demonio =
Gueza quyhyca.

Mucora grànde = Zie. / Mucora pequeña = quihychua. l. Ziêchuta.

Mezcla el agua con el vino = Sie vino boze sahacho. &c. el ultimo

se dice = sie vino chihyto.

Mezclar = Zebsahachysuca. l. zebsahaquysuca. l. gahans. l. ins-

gahans bquysqua. l. achichybtasqua.

Mezquinar = Zebtabasuca. l. Zetabagosqua.

Mezquino = Ataban mague.
  1. Tr. "Como".
  2. Tr. "También esta partícula Nuca agregada a los verbos, como".
  3. Tr. "Igualmente añadida a los nombres, como".
  4. La Z aparece reteñida.
  5. Podría ser también qua.
  6. Tr. "Y al contrario".
  7. -suca está escrito en la parte de encima de Zemon-.

30.

Mico = miçeguî[1] .

Migaja = miun.

Mirar = Zebchibisuca. imp.o chibu, machiba.

Mirar por alguna cosa = ipquabie zebchibísuca.

Mirarse unos á otros = Han vbin achibigosqua.

Mitad = chinna.

Mi - id est, meus, a, vm[2] . = Ze. y quando se sigue vocal, se pierde

la ,e, como Zinsuca[3] . yo estoi enfermo. Zie. mi comida: en
este ultimo algunas veces se comen tambien la .i. y dicen
Ze _ mi comida. Y quando despues de la ,i, se sigue ,o, se pier-
de tambien la ,i, como Zoque, mi papel; Zosqua yo me
baño. Item quando despues de la .i. se sigue ,a, se pierde tam-
bien la ,i, como, Zansuca, yo me huẏgo.

Moza _ moza grande hta.[4] q.e para = chuhuza guacha. l. chuhuza guas-

gua. l. ipqua quy. l. quynta.

Moza, o manceba de Cacique = tygui.

Mozo, id est, mancebo = guacha guasgua. l. gûeza. vide in addi-

tione[5] , aunq.e nombre comienza mas temprano, q.e guachaguas--gua.[6]

Mozo de servicio = Zubata, mubata &c. mi mozo, tu mozo &c. l. vbata,

queheta, Zubata, Zequeta: mubata mqueta. l. Zefucha,i,cha, femina virg.[7] q.e sirve.[8] .

Mocos = Hota. / Mocoso = Hotaquyn. / Mocos claros = Sahaza.

Mochila = chisua. / Mochila pequeña = cona.

Moho = chigua, l. gahacha.

Mohoso hacerse = Achiguansuca. l. agachansuca.

Mojar à otro = iotuquebgasqua. / Mojarse = iotuque zegasqua.

l. zotansuca. miotansuca, aiotansuca. l. zeguigunsuca. l.
ichobtansuca. l. achitansuca. / Mojado estar = iotuque zeguene.

Mojarse con lluvia = Zechyhytansuca. l. Zeguigunsuca.

Moler = Zebzohosuca, imp.o = azohoû.

Mollera de la cabeza = mue

Mona = muysco.

Mondar = Zebchusqua.

Mondar habas, y otras cosas semejantes, item quebrar guebos,

rebentar una cosa p.a sacarle el meollo. btohotysuca.
neutro correlativo de este = Atohotynsuca.

Morar = Zebquypquagosqua. l. isucunsuca. l. izonsuca.

Morder = Zebcasqua.

Morir = ysbcasqua. l. Zebhysqua.

[Vid]e in addit.[9]

Morir de parto, nacida la criatura = muyscaʠbgysqua.

Mosca = ybsa. / Mosquito = ibsa. / mosquito zancudo = chue.

Mojicones dar = ,a,chuas bgyisuca. l. a,chua ysbgyisuca. Zi, muy-

chuas. á mi, a ti, &c.
  1. La e aparece con mayúscula.
  2. Tr. "Es decir, mío, mía, mío (neutro)".
  3. Creemos que lo correcto debió ser ziusuca.
  4. Abreviatura de "hasta". El signo de abreviatura está sobre la "t"
  5. Tr. "Véase en la adición".
  6. -gua está escrito encima de guachaguas-.
  7. Tr. "Mujer virgen".
  8. "q.e sirve" está escrito en la parte de abajo de la línea
  9. Tr. "Véase en la adición. (Esta nota aparece al margen izquierdo de la página.)".

Muchas veces = fie. l. ynapuyquyne.

Mucho = fie. l. ynyapuyquyne. / Era mucho ó poco? fiquenzaoa?

fieoa?/ Muchos = fie. l. ynyapuyquyne.

Muchacho = muyscacha, l. guasgacha.

Muchacha = muysca fucha. l. guasga fucha.

Mudar, ó trastocar = Zemimysuca.

Muela de la boca = hyco.

Muger = muysca fucha.

Muger = id est, vxor[1] = gui. l. gui guaia. l. chuhuza guasga. l. Ze-

gui. i.suquynê, es mi muger.

Muger moza antes q.e haya parido = ipquaquy. / Muger

q.e ha parido = tone. / Muger primera = guichyty.

Mugre = tymy.

Mundo = quycagua azonuca.

Murmurar, vide decir mal.

Muslo = quihiquy.

Muñeca del brazo = yspqua.

Murcielago = Supquaquyn.


N.


Nacer el ánimal = faque izasqua.

Nacer lo sembrado = vacanysqua.

Nacer hierbas = vaque anysqua.

Nacer pelos = facanysqua.

Nacer el sol = Suaz guan amisqua.

Nadar = Inihy zagosqua.

Nalgas = Iohoza.

Nariz = saca.

Natural de algun pueblo = hischymy myquy Zeguene. l. hischan

cha muysca, aunq.e sea muger.

Negra cosa = Muyhyxio. l. Amuyhyzyn mague.

Nervio = chihiza.

Nido = vze.

Nieto, o Nieta = chune.

Nieve = ichu.

Nigua = Sote. l. Sohoza, y q.do es grande = Muyhyza.

Ninguno = Atebe magueza. l. etaquyn magueza Ipquabie asuca

id est, nihil[2] .

[3]
  1. Tr. "Es decir, la esposa".
  2. Tr. "Es decir, nada".
  3. Hay un sello de la Real Biblioteca [RB] ubicado en la parte inferior derecha.

31.

Niño, ó Niña = guasgua. / Niño recien nacido = hizyca. l. hizyfiza.

Niño varon = tecua. l. pinze.

Niña hta los 10 años = Pinze. l. hycagui.

No mucho = fiquenza. l. Aiquienza. l. vnquienza.

No se mucho = Aiquieze mucanza. l. vnquieze mucanza.

No tanto = hysquyquienza.

No se tanto comparative[1] respecto de otro = Hysquyquie Zemu--canza.[2]

No importa = puyna. l. puynasa.

Noche = Za.

Nombrar = hycan Zemasqua. pret.o Zemaquy. l. Ahyca Ze-

gusquagua.

Nombre = hyca. / Nosotros = chie.

Nube = Bahaoa.

Ñudo = ynybgu. l. yn aguqua. vide in additione[3] .

Nuera respecto del suegro = gyi.

Nuera respecto de la suegra = gyca. l. chas guaia.

Nueva cosa = fihiza.

Nueve = Aca.

Nubada de pajaros = isuâ.

Nunca, o ninguna vez = Hataca, vbuca, ycatybuca, yscuque.

todos con adverbos[4] negativos.


[Additio.]

Nacido = Amsa.

Nacido encordio = Chuhuza.

Nacido salir = Amsa. l. chuhuza chahas asyquy, icha hasabsoquy.

l. Chaasaza[5] , saliome, ćhaan anyquy, saliome. l. chaan asu-
cune. / tengole en la ingle = izicas azone.

No hay mas = Yscuguê _ Hay mas? = Yscua? interrogatio[6] . En este

no mas suele estar ʃiscugazonsuca.

No haya #[7] Mas, basta. = Yscunga.

Bastará? = Yscunua? Bastará = Yscunga. / No bastará = yscun-

Zinga.

Ñudo de arbol, ó planta, ó de brazos, o piernas = chuba.
  1. Tr. "Comparativamente".
  2. -canza está ubicado encima de Zemu-.
  3. Tr. "Véase en la adición".
  4. Parece ser que el amanuense escribió en un principio "adverbios" pues aparece tachada "ad" y en "verbos" la "o" aparece sobrepuesta a una "i".
  5. La segunda a aparece reteñida.
  6. Tr. "Interrogando".
  7. Texto tachado e ilegible.

O.

Ocho = fuhuza[1] .

Ochenta = guemuyhyca.

Ogaño = fasys zocamata.

Oy - fa.

Oydo = cuhucachie.

Oir = Zemnypquasuca. imp.o = nypquo. manipquoa.

Ojos = vbqua =

Oler = Zemuysquysuca.

Oler bien = Aague. l Aachogue. l. Hazyn mague.

Oler mal = Afupquan mague. Afupquansuca.

Olor bueno = Aacho. / olor malo = Aa machuenza.

Olla = Zoia.

Olvidarse = chahacabahaquynsuca. tambien dicen = abaha-

quensinyquy.

Ombligo = tomsa. l. mue.

Ombro = pquaqueba.

Onze = quihicha ata.

Ordenar = chuezebiosqua.

Oreja = cuhuca.

Orilla de la Ropa = oba.

Orina = Zihisue, mihisue, chisue, mia, tuia, illius[2] . l. Zihizego,

mihizego, ezihego.

Orinar = Zehizegosqua = imp.o Ahizego. part. Hizegaia.

Oro = Nyia.

Oso = guia.

Ola de agua = Simpqui.

Ofrecer = itam sagosqua.

Ocioso estar = fuchuago,z,bquysqua.

Olla pequeña de Yndios = maita.

Otra cosa. i.[3] alter, a, vm[4] , Amuyia.

Otra cosa, id est, aluis, a, ud[5] , vchasa. l. guychque. l. ata. l. mica.

Otra cosa = ipquabie vchas. l. ipquabie guychque. l. ipqua ata.

l. ipquabie mica.

Otra vez = Amuy iaca. l. ipquaca.

Otro tanto = Zubichasa, mubichasa, obichasa, chiubichasa. id est,

otros tantos, como somos nosotros, vosotros, &c.

O. v. grat. Vn hombre[,] hora sea Español, hora Yndio = muysca

suebi, muyscabi, l. muysca atasue caguenna muysca cague-

na. l. muysca ata suebi muysca bixin.
  1. Creemos que era "ʃuhuza" y que en alguna copia, la primera consonante se pasó como f. Con s aparece en otras fuentes:
    O,cho = suhuza (ms. 158, fol. 91v),
    ocho. Suhuza (ms. 2922, fol. 65r).
  2. Tr. "De aquel".
  3. Tr. "Probable abreviatura de 'id est', en español, 'es decir'".
  4. Tr. "El otro, la otra, el otro (neutro). Se usa cuando se habla de dos.".
  5. Tr. "'es decir, otro, otra, otro (neutro)' o 'es decir, distinto, diferente'".

32.

P.

Padre = Paba._ Padre llamando con respeto = PabiDnē[1] .

Padrastro = Zequihiquypqua ia zepaba.

Pagar lo q.e se ha comprado = Zebcusqua.

˰[chubia] Ze[cusqua] = Pa[gar de]udas.[2]

Pagar lo q.e se debe por otra obligacion = Ay zemnisqua.

Pagar el pasaje de la balsa = Zinzebquichpquasuca.

Palabra = cubun. l. in, zin, min, mia, tuya _ Hẏca significa

tambien palabra, o voz, no á solas, sino acompañada de
otras palabras. v.g. xcazinga = callad._ xcazaque - Callada-
mente. vide in additione[3] .

Paladar = quyhycata.

Palma de la mano = yta fihista.

Palo = quye. l. quyechune. l. quyemuyne.

Pan = un. l. fun.

Pantano = Suamne.

Papagayo, periquito = Pquista.

Papirote = pihichigo._ Papirotes dar = Zepihichigosqua.

Par = tamata._ tamaboza = dos pares &c.

Paramo = Zoque_ Para _ guaca.

Parar = quypquas. pret.o= quy. itysqua. l. quypquas Zequynsuca.

l. quypquas Zequysqua. l. quypquas izasqua.
˰[Estar] parado. [quipq]uas [Zepquans]uca.[4]

Parda cosa = Atyban mague. l. tybco. l. busun mague.

Para siempre = Hataca vbuca.

Parida = isquyn.

Parecer, id est, apparere[5] = Chanhistysuca, manhistysuca, an-

histysuca &c. et cum negatione infine[6] , significa, no parecer.

Parece bien = yquyazyquy._ No parece bien = yquyaz yza. l. yquy

azycuque aza. _ Yquyazynga: bien parecera &c.

Parir = Zebxisqua. activo. Item ixisqua neutro. Item. faque-

bgasqua activo.

Partear = Iezebiasqua.

Partera = ie iasca. l. muysca iasca.

Parpado del ojo = vpquaboi.

Partir = Sacanbtasqua._ Partirse = sacan amasqua. l. ahychan--suca.[7]

Partirse, id est, proficisci[8] = inasqua. Partiose de mi = Zuhuinana.

Pasar = Aizemisqua. pret.o Zemi.

Pasarse de un cabo, à otro = ipquabie vbinaibtasqua.

Pasar el Rio, id est, vadearlo, andar por él = xie zebxysqua. pret.o

bxihiquy

  1. Tr. "Probable abreviatura de Domine, en español, 'Señor'".
  2. Este inserto está ubicado al margen izquierdo repartido en tres líneas y unido con una llave.
  3. Tr. "Véase en la adición".
  4. Este inserto está ubicado al margen izquierdo repartido en tres líneas.
  5. Tr. "'Es decir, que aparezca'".
  6. Tr. "Y con negación al final".
  7. -suca está escrito encima de ahychan-.
  8. Tr. "Es decir, marchar. Entiéndase partir de algún lugar".

Pasar el Rio desta parte á la otra parte = xievn Zansuca, porq.
xiesin zansuca est vice versa[1] .

Pasar el Rio de parte á parte encima de la balza. = Zynegyʠ

xie vn Zansuca.

Pasar á uno de parte a parte = achicha aibtasqua.

Pasarle el instrumento, ó la cosa de parte à parte = achicha ai

amisqua.

Pasar de otra cosa = Zeges amisqua. l. Zegesabcasqua.

Pasarse el dia, ó tpo[2] &c. Suaz aiamisqua. l. chiges amisqua. pa-

sase nos_

Pasar entre renglones = gannyquybtasqua. vide in additione.

Pasarse entre renglones = gannyquy Zemasqua.

Pasearse de aqui por alli = Asysysy Zepquasqua.

Pasito = hischaha ana. l. chahuâ na.

Pasado mañana = moza.

Pato = Suumne.

Pajaro = Sue guanna. l. sue.

Peze = gua. Pescadillo pequeño = guapquyhyza.

Pece capitan = gua muyhyca.

Pedaço = Sacan. l. moque. este es sobra, id est, etagó.

Pedir = Zebzisqua, o preguntar. imp.o Ziu.

Pegar una cosa á otra = yszemihibysuca; chaas amihibysuca.

me la pega a mi. l. chahas abquihistasuca. han abzasqua. l. cha.

˰Chahacagymne mague = cosa pegajosa[.][3]

Pegarseme = chaas avihibynsuca, neutro correlativo deste_ item

chahas abquihistansuca. l. chahan azasqua. l. chahan anysqua.

Pegalle la enfermedad = iu yquy btasqua.

Pegar fuego á otra cosa = gata yquybtasqua.

Pegarse muchos animales grandes, o pequeños = chahas abusqua.

pret.o abuquy. l. chahas amasqua. pret.o amaquy.

Peine = cuhuza.

Peinar = cuhuza bohoza Zyeguasbtasqua.

Pelar = Zeguahachysuca.

Pelear = Zecasqua. l. caque zebquysqua_ xiebohoza zecan

gabe? con quien tengo de pelear. l. ichihizagosqua.

Pelear en la guerra = Zesabagosqua.

Pelea = caque. l. chijzago, pelea de manos.

Pellejo = Hoca.

Pellizcar = Zebsohozasuca. l. Zemabahanuhansuca. imp.o banu.
  1. Tr. "Es lo contrario".
  2. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "p".
  3. Esta adición está ubicada al margen izquierdo repartida en cuatro líneas.

33.

Pelo = Absa.

Peloso = absaquyn. l. ybsaquyn.

Penetrar el licor, id est, calar = achicha bgijsuca[1] .

Penetrar = etaquia yquy Zemisqua.

Petaquilla = Hisza.

Pensar = Zepquyquy yquybtasqua. l. Zebsunsuca. l. yquy zebsunsucu[2] .

Pensativo y triste andar = Zepquyquy,Z,atequynsuca. l. Zepuquy,Z,

asucansuca. l. ipquabiezepuynagosqua. l. Zepuyquysuca.

Pepita = pqua.

Pequeña cosa = inguezunga. l. inguezinga. l. ingue zyhynynga.

Perder = Aibtasqua. l. aibgyisuca. l. Aguezaquebgasqua.

Perderse = Azasensuca. l. agueza cagasqua. l. ipquabie,z,amisqua.

pret.o ami.

Perdonar = Aapqua zegusquaza, muyhusa, apquaz zeguza, te

perdono.

Perezoso = Acain mague _ Aiozan nuca. l. aiozan mague cuhuʠ zeguene.

l. ionquyn. l. iontaquyn.

Emperezar = Zohozansuca. l. Zecainsuca.

Pesar = Zeguaosuca. al justo = coca fista.

Pesarme = chahacatyzynsuca.

Pesar la carga = Afihizansuca. Pesame = chahas afihizansuca.

Pesada cosa = Afihizan mague.

Pescar = guazebgusqua.

Pesquezo = gye.

Pestañas = vpquaga.

Pestilencia = quyca.

Pestilencia venir = quyca zabsosque. l. quyca Zamaque.

Pestilencia dar sobre ellos = quyca chahas amuysqua.

Pie = quihicha.

Piedra = hyca.

Pierna = goca.

Pimpollo de arbol = quye one. l. acuspqua one.

Pintar = Zebchihisqua. pret.o = bchihiquy.

Pisada = quihichaoque.

Piojo de la cabeza = cue. Piojo del cuerpo = cumne.

Piojoso = cumnequyn; cuequyn.

Pisar = Zebzahanasuca.

Planta del pie = quihicha fihista.

Plazo = quimy._ Plaza = vta.
  1. Creemos que lo correcto debió ser bgÿsuca.
  2. Creemos que lo correcto debió ser zebsunsuca.

Poco a poco = Hischan puyca. l. hischana.

Poco = ingue. l. ingue puynga. l. puyngue. l. quynza, no mucho.

Poco despues = Puyngue a aquana.

Poder. Juntanse con verbos de preterito estas palabras, chonua,

chonga. como podrás hacer? vmquy chonua? Responde: chonga, si
podré, ó al trocado maquynga choa? Resp. chogue.
˰Ayer pude = muyhyca suasa chogue xina. l. choxina.[1]

Poner. Zebzasqua es verbo para poner una cosa no mas, et nota[2] q.e los

verbos de poner, no se dicen á solas, sino que han de estar acom-
pañados con alguna palabra especialm.te el imperativo q.e nunca
dicen _Zo_ pon, sino. ynazo, mesazo &c.
Ytem. poner = Zemnysqua. Pret.o mnyquy.

Ponerse, neutro correlativo deste = izasqua. l. Itysqua, pret.o= ityquy.

esto es de una cosa, pero de muchas = chibisqua. imp.o abizu.
pret.o chibique. l. Zemisqua. pret.o Zemiquy.

Poner multitud de cosas, o poner agua, paja, &c. quæ sunt vnum

multiplex[3] = Zebquysqua. pret.o bquy. l. Zemnysqua. pret.o quy.

Poner cosas q.e se doblan, y desdoblan, como mantas, papeles, &c.

Zemuysqua.

Poner muchas cosas en numero limitado = Zepquysqua. pret.o

Zepuyquy.

Ponerse, ó subir encima de otra cosa = Agyquy Zemisqua. l.

izasqua.

Additio

Ponerse de por medio, para deshacer alguna pendencia = aganna[4]
bziquy.

Perderse por algun camino, ó por alguna otra parte = Zequi

hycas maquyne. l. Zequihycas aquyne. l. Zin, min,a,inquyne =
yo, tu, aquel &c. nos perdimos.

Pensar bien lo q.e se dice, o habla, hablar con tiento, reparar

en lo q.e se dice = yquy muys bsuns zecubunsuca. l. Zepuyquy Zup-
qua hischan mnyquy Zecubunsuca.

Prudente persona = ,a,puyquy,a,opqua hischan asucune.

Perder el tiempo = hacazaque suagan nyquebtasqua.

Por, id est, per.[5] = Sa, ut plazas ana, fue por la plaza. quye Ze-

gocas ami. entro el palo por mi pierna. Item esta parti-
cula histes, ut Zecuhuque histes ami, entro por mi oido,
Zupqu histes, por mis ojos, isaquehistes, por mis narices, pero

no se dice, ni acomoda esto ȧ la boca, ó ȧ la Ventana, ó puerta &c.
  1. Esta adición está ubicada al margen izquierdo repartida en cinco líneas y unidas con un corchete.
  2. Tr. "Y tenga en cuenta".
  3. Tr. "Que son múltiples".
  4. Siguen algunas letras que no son claras en la imagen debido a la encuadernación. Al parecer anuncia un Additio si se toma en cuenta el ms. 2924.
  5. Tr. "Es decir, por".

34.

sino à cosa de nrās[1] personas q.e teniendo algun agujero pe-
queño, se coló por alli. &c.

Por no. Este modo se dice con preterito afirmativo, y al fin esta

particula quihichaque, y no se puede poner otra particula. V.g.

Por no ir al infierno, no hago cosas malas = infiernoque in

aquichaque guahaica bquysqua za &c.

Poner muchas cosas una encima de otra = gyquy gyquybsoasqua. pret.o-

bsoá. imp.o so, masoaia.

Poner al fuego la olla, y otras cosas = yn bzasqua.

Ponerse el sol = Sua zai aquynsuca. l. aiamisqua. pret.o ami. l. sua

chicas aquynsuca.

Podrirse = Afutynsuca. l. agahachansuca. l. Apantynsuca. l. aonan-suca.[2]

Polvo = fusque.

Polvorear = fusque yszebiasqua.

Por, id est, preposicion de lugar = Sa. como plazasa. por la plaza-

fisize[3] sa, por esta calle _ fisizes[4] inanga, por esta calle iré._ Ie-
chosa. por buen camino. chuenza sa, por mal camino.

Por aqui = sisysa. l. sihica._ Por ay = ysca. l. ysisa.

Por ay, no señalando donde = asysie.

Por ay. id est, no sé por donde = epquana guynea.

Por acullá = Asca. l. Asysa.

Por donde? iahacoa. l. fesysua?

Poco falta = Apuyngue vasgue. l. azungue vasgue.

Poco falta, para llegar = Apuyngue vasgue ynaque chipquanga. sic

dicit. hic modus[5] .

Por, id est, propter = npquaca. cucana. l. nzona. y ponense con nom-

bres, y con verbos. Item = quihichan. l. san, y ponense solam.te con
nombres. tambien esta palabra _ fihiste haca zâca jurar mquy
zinga. no jures por Dios en vano. mfihiste, mchibynynga. mirad
por vos. isan ai nyu. pagad por mi. chaas iohotu, bebed tabaco por mi.
Ybas significa por, quando se va, ó viene por alguna cosa, como =
xie ybas ana, fue por agua; Zybas por mi, mybas por ti, abas, p.r el &c.
l. zequihycasugue, vmquihycasugue &c. chicaca. l. chicana. tambien<bbr> significa propter, id est[6] , por ocasion, como, vmchicaque chunguy-
ty, por amor de ti me azotaron._ Item. ytaca, v.g. por mi,
Zytaca, por ti, mytaca &c. pero esta particula no significa oca-
sion, sino causa inmediata q.e causó el mal, q.e es lo que en Espa-
ñol decimos; desto estoy malo, id est, me causó el mal. como
nynytaque zuisuca, de caminar estoy malo, nynytaca del ca-

mino, o de caminar.
  1. Abreviatura de "nuestras".
  2. suca está escrito encima de aonan-.
  3. Creemos que lo correcto debió ser ʃisize.
  4. Creemos que lo correcto debió ser ʃisizes.
  5. Tr. "Así se dice. De este modo".
  6. Tr. "Por causa de, es decir".

Porque? = ipquanpquauca. l. ipquaquihichan. l. ipqua nzona_ item
iahacoa, ut[1] , iahacos mnazane? porq.e no fuiste? Item. ipquaua.
ut[2] , ipquos cha vmchibysuca? porq.e me miras? ipquos mnazane?
porq.e no fuiste?

Precio = cuca.

Preguntar és lo mismo q.e pedir.

Prenda = chubzo.

Prender la planta_ ys. l. yn achuhuzansuca.

Preñada = guasquyn. l. muysca aiequesuza.

Preñada hacerse = muysca ZiecaZasqua.

Preñada estar = muysca ziecazone.

Prestar, no lo hay, sino prestado tomar = Zebtyusuca. mboi zeb-

tyusuca, tomo prestada tu manta, o tu, me prestas tu man-
ta. Puedese decir. mahaquebtiusuca. tomo prestado de ti,
chaaque, mihaque &c.

Prestada cosa, id est, lo q.e me prestan = ityugo. l. ityu, lo q.e te

prestan mtyugo &c. Presto = Spquina._ item toca cum verbis negativis[3] . Item = yecua.
como, Yecuzehunga, presto vendré. Item. cua añadido al imp.o
1.o y ȧ la 1.a persona del 2.o

Primero, ó primeram.te ó de primero, ó la primera vez = sasa.

l. quyhyna. l. sasuca. l. Sasquyhyna.

Primera cosa = saszona. l. quyhynzona.

Primos hermanos_ hijos de dos hermanos, ó de dos hermanas, se

llaman ni mas, ni menos q.e si fueran hermanos. ʃ. guia, y cu[-]
huba. Nyquy y guahaza.

Primos hermanos, el uno hijo de hermano, y el otro hijo de her-

hermana, siendo ambos varones, se llama respecto del otro =
vbso. Y si ambas son hembras, se llaman la una ȧ la otra
pabcha. y si el uno es varon, y el otro hembra, el varon
respecto de la hembra se llama sahaoa. y la hembra resp.to
del varon pabcha.

Prodigo = [4]

Prohibir = Zebcumusuca.

Probar á hacer algo = bquysbchibysuca.

Publicar alguna cosa = Zebtyesuca.
  1. Tr. "Como".
  2. Tr. "Como".
  3. Tr. "Con verbos negativos".
  4. Aparece sin equivalencia en muisca.

35.

Publicarse alguna cosa, neutro correlativo de este = Atyensuca.
Item = gyca,z,as atyensuca.

Publicam.te = chiegoʠ.

Puerta = guê quy hyca._ Puerta con q.e se cierra = gue quyhyne.

Pues = nga. l. ngavan._ Pues como, conjuncion adversativa _ vmquaxin.

Pulpa = chimy.

Punzar = pret.o quihyquy. Zebquihisqua. l. este significa alancear tam-
bien = btyhypquasuca.

Pura cosa = ynbehezia. l. ynfuyza. l. bihizca.

Pusillanime = Apquyquy asucân mague.

Puxo tener = ysquy Zegytysuca. verbo neutro.

Puñado = Hanna.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Poner nombre = Ahyca Zebquysqua.

Poner en el suelo = itiʃchanbzasqua[1] dicit. fere[2] de una re[3] .

Poner arriba = Zosbzasqua.

Poner al sol = Suanbzasqua. l. Suan. . suasbquysqua. l. suan. l. suas

zebiasqua.

˰[Pon]er la [tela] en el [tela]r = foi [enm]iscasuca.[4]

Ponerse el sombrero = pquapqua izyn. l. izysbzasqua.

Ponerse la camisa, ó camiseta = chineque izasqua. camisaque

izasqua._ Ponermela = yquy izasqua. Ponersela á otro = yquybzasqua.

Ponerse los calzones = calzon chahaque bzasqua.

Ponerse las calzas = calza Zegocaquebzasqua.

Por de dentro, y por de fuera = tyinn xie faquin nxie.

Por de dentro = tyina._ Por de fuera = faquina.

Por encima = Asac, como, asacbahazu_ Assaque zamuyhyzyn ma-

gue. Por encima esta sucia.

Postrera cosa = Bgyu. chabgyugue, mabgyugue del verbo Abgyúsuca,

q.e es acabarse, dar fin à la cosa.

Provechosa cosa ser = chahas abquysqua, id est, prodest mihi[5] .

Punta = obta._ chine obta. punta de alfiler, o de espina.

Pan = fun. Pan avinagrado = fun cunzasa._ mohoso = fun chiguasa.

Picar el sol, ó el fuego mucho, calentar mucho = gata. l. sua, chahan

abcusqua. l. chahan aquynsuca.

Puntualm.te sin tocar nada = aymenzaque.

Paciencia tener = vmsbtasqua, esto es, tragarlo. sic loquuntur indi.[6] .

Palabra no como quiera, sino al modo q.e decimos, no hablo sino una palabrita =

fihin atan Zeququy.

Paja = muyne. l. muynequye._ Paja donde duermen = susua.

Paja de hacer cabuya = uze._ Paja de cubrir casas = fupqua.

Paja q.e suelen echar debajo del maiz = huiguan.
  1. Creemos que era Hiʃchanbzasqua ya que suelo en muisca es hischa (ms.158m fol. 115r). Este cambio pudo deberse a una mala interpretación de la "H" en el texto fuente
  2. Tr. "Probablemente 'dicitur fere', en español, 'Se dice generalmente'".
  3. Tr. "Cosa".
  4. Esta adición se reconstruye a partir de la adición del ms. 2924, fol. 60v. Sin embargo, lo que en el ms. 2924 aparece como enmicasuca, nosotros lo reconstruimos como [enm]iscasuca.
  5. Tr. "Es decir, que es benéfico para mí".
  6. Tr. "Así dicen los indios".

Q.


Qual, y qual, raro entre muchos = chihygansa. l. chichegansuca.

Qual? = Vesva?

Quando, hablando de tpō[1] = fesinua?

Quando, hablando de tpō[2] futuro = fesua? l. Haque aganoa?

Quando, hablando de horas = ficaxina.

Quanto = vicaoa? mejor y mas usado es = fiʠ. l. ficavâ? hoc est, quan-

ta cantidad, porque ficaoa, mas quiere decir como es, ó que tal es?
Lo mismo quiere decir ia haca guecuavâ? como es? de q.e man.a es?

Quarenta = guêboza.

Quatro = Muyhyca.

Quebrada de montes = Guatoque xietoque.

Quebrar ollas y otros vasos = Zemugusuca.

Quebrarse estas cosas = abugunsuca.

Quebrar cosas largas y rollisas = Zebgyusuca.

Quebrarse estas cosas = Agynsuca.

Quebrar piedras, tablas, y cosas semejantes = Zebtosqua.

Quebrarse estas cosas = Atosqua.

Quebrar cabuias, hilos, y cosas asi = Zemascasuca.

Quebrarse estas cosas = Abascansuca.

Quedarse = ipquaque Zemasqua.

Quedo estar = bahaque izasqua. l. Atan izone. l. ichubabahaque

Zemuysqua.

Quedo, ó quedito = chahuana.

Quedito decir = fihizcaque zegusqua.

Quemar = Zebga ipquasuca. l. Zepquihistasuca. Cosa q.e quema =

Apqui histan mague.

Quemarse = Aga ipquāsuca. l. apquihistansuca.

Quemar rozas = Zesucogosqua. l. Suquego zebquysqua.

Querer = Zebgasqua._ No quiero = puycà. l. Zebgasquaza.

Que? preguntando = ipqua. l. ipquavâ?

Sobre que? ipquy fihistana. l. ipquygyna. l.. gyca.

Que relativo del dhō.[3] de otro = ne. ha se de poner al fin de la palabra, como

sinna q.e vayas.

Que tan grande es? = fiqueûa cuhumine?

Que tanto valdrá? = fiquenuacuca. / Que tanto vale? ficua cuca.

Que he hecho yo, q.e me han de azotar? = ipquochaquyia changuitynynga.
  1. El macrón, como signo de abreviatura, está puesto en la "p".
  2. El macrón, como signo de abreviatura, está puesto en la "p".
  3. Abreviatura de Dicho. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "h"

36.


A este modo se han de hacer semejantes oraciones, no haciendo
caso de aquel que ultimo, como sino estuviera alli.

Que haces q.e no vienes? = ipqua maquiʃcas mnyzane. /

Que haces?

Que hiciste? = ipqua maquisca? ipqua maquy ia? asi se dicen estos mo-

dos, conviene à saber, por participio.

Quantos has hecho = fiuam quy?

Quien = xie_ Quien es? xiebe? l. xieoa? l. xieoabe?

Quitar = Zebgusqua.

Quinto = Amhyzumzona.

Quinze = Quihicha syzca.

Quixada = Quynhûa.

Quitarseme la enfermedad, y lo q.e se me ha pegado = chaas ai-

ansuca.
______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Quitarsele la habla = Zexcaque Zemasqua, mxcacum masqua. &c.

Quantos? = fiûa[1] .

Quantas vezes = ycabicacua?

Quitar = Zebgusqua. Quitole la manta = mboi zebgueua? l. my-

tas abgucua. De ambas maneras se dice este romance, qui-
tarme.

Querer hacer algo cum determinatione, prout distinguitur con-

tra desiderium[2] , se dice por el primer gerundio, poniendo al
fin este impersonal = puyquyne. v.g. quiero confesar = confe-
sar zebquyiuâ[3] . puyquyne. Quo etiam transfertur ad res natura-
les, cum causa est in proximo ad efectum
[4] . v.g. quiero morir-
me = Zebgyiûa apuyquyne. Quiere llover = atan iûa apuyquyne.

Quiza = [5]
  1. El acento circunflejo está en medio de de la "u" y la "a".
  2. Tr. "Con determinación, en cuanto así se distingue cuando es contra del deseo".
  3. La última u podría interpretarse como una n pero optamos por la u porque, según Lugo (1619, fol. 85r), la terminación de los gerundios es yûa.
  4. Tr. "'Por lo cual también se aplica a cosas naturales, cuando la causa está próxima al efecto'. En 'efectum' la "f" aparece reteñida".
  5. Aparece sin equivalencia en muisca.

R.

Raiz q.e chupan los Yndios = tazy.

Rara cosa, id est, qual y qual entre muchas = chichygansa. l.

chichegansuca.

Raer = Zemohosysuca.

Rayar = idem quod[1] pintar.

Rayo del cielo = pqua haza.

Rayo de lumbre, ó resplandor = pquihiza.

Raiz = chihiza.

Ramo ó ramo = quyeca.

Rascar = Zebcoiquesuca.

Rasgar = Zebtosqua._ Rasgarse neutro = Atosqua.

Raton = chuhuca = El pardillo = fosua, El negro. tybza el colorado.

Revelarse = chahas aquysynsuca. l. chahan amahabensuca, es vo-

cear contra mi. el 1.o es levantarse contra mi.

Revivir, ó resucitar = chichibtasqua.

Reventar otra cosa. = Zepinzysuca. l. Zeposysuca. l. Zebtohotysuca.

Reventar, neutroʃ = Zepinzynsuca_ Zeposynsuca, itohotynsuca.

Este ultimo no se dice del hombre, sino de otras cosas.

Rebosar = ybcasaquynsuca. l. Aquyhycan hischan aiansuca.

Rebuscar = ZetyhyZagosqua, neutro. l. Zebtyhy zasuca. activo.

Recebir = Zebgusqua.

Recompensar = Entazhocmnysqua.

Red = quyne.

Redonda cosa como bola = Atovoca. l. abenuca.

Redonda cosa, y llana como tabla = ysabanuca.

Redondo como plato, ó figura semejante = gazquypquyna.

Redondear como bola = Zetovasuca.

Refregar = Zemohosysuca.

Regar, o las plantas, o el suelo = Zebsieosuca.

Regazo = fizpqua.

Regatear = Zegychcagosqua.

Regaton = Achychcanmague.

Regoldar = ichyzhasaiansuca.

Reir = Zegyuasuca_ Reidor = Agytyn mague.

Relampago = Hicabimy.

Relampaguear = Hicabimyanysuca[2] . l. Amynansuca.

Relumbrar = Achinansuca. l. Amynansuca.
  1. Tr. "Lo mismo que".
  2. La y aparece reteñida.

37.

Reluciente cosa = Achinan mague.

Rempugar = oban Zebgyisuca.

Reñir = Zinagosqua de palabra.

Reprehender = Yquy zefihisuagosqua neutro.

Repudiar = Zebtatysuca activo

Resvalar = Zechuguansuca. l. Zemohozquynsuca.

Resollar = Zefihizca. l. Zesaca zahusqua.

Resuello = fihizca.

Resplandor = pquihiza.

Responder = obaque[1] zebiasqua. l. obaque zecubunsuca.

Retozar = Zepqua Zegosqua.

Retozon = Apqua zynmague

Retozo = pquazygo.

Resuscitar = ichichabtasqua. l. cus zequysynsuca. este ultimo proprie[2]

es levantarse.

Recia cosa = Achizan mague. l. achizco.

Recio, adverbio, id est, fortiter[3] , quando la fortaleza ha de estar en

la cosa q.e se hace. pohozque. como, ata recio = pohozque camo.
cierra recio, pohozque quyhyquyto. &c. Pero si la fortaleza ha de
estar en la accion, y si es accion del brazo, dicen de esta manera:
vmpquaca quynegueca; si es del pie, vm quihicha quyne gueca &c.
conforme fuere el miembro con q.e se hace la accion.
Di recio = gynyquyu manza. l. xcaquynyguecuzu. l. gynvzu. l. chi-
zytaguecu vzu. l. chizaquynequecu vzu.

Ribera, o orilla del Rio = hista quyxca. l. xiequysa.

Rincon = chopqua.

Riñones = hate. Sobre los riñones = Hutaquyn.

Rio = xie. l. hista.

Rozar arcabuco = Zehuichygosqua. neutro.

Rozar en zabana = Zebzosysuca activo. l. izosygosqua neutro.

y asi dicen _ Itabzosysuca, labro mi labranza. l. Itan izosygos-
qua, estoi labrando en mi Labranza, o rozando.

Rociar con la boca = yquy Zebtuhutusuca.

Rociar con otra cosa = yquy zebchachasuca. advierte q.e aquella

particula yquy refiere al licor, y no á la cosa rociada. sie in gueʠ
chachaa, echa un poco de agua.

Rodar = Zebenansuca.

Rodilla = gota.

Roer, proprie[4] es estregar y apañar una cosa mojada= Zebchuguasuca.
  1. Aparece unas comillas entre la a y la q, una en la parte inferior y otra en la parte superior.
  2. Tr. "Propiamente".
  3. Tr. "Es decir, fuertemente".
  4. Tr. "Propiamente".


activo, et solet poni quod roditur; nam absolute positum solet sig-
nare rem turpem
[1] .

Roer proprie[2] = bzonequesuca.

Rogar_ este es, rogar llorando = ahuichquy Zeguazansuca, neutro.

l. agachizebgasqua.

Romadizo = Hûa, l. haza hûa, l. hûa[3] haza.

Romadizarse = Huachahacamisqua. l. chaan azasqua.

Romadizo tener = hua chahan asucune.

Roncar vide resollar.

Ruga = quynta. l. ziquy.

Rebolver mezclando = Zebcunesuca. imp.o cunu, macuna. vbi.

nota[4] . ynamazo, es no mas q.e meneado, achichyto, es echale un
licor á otro. Sahacu. l. Sahachu, l. gahan. l. insgahansquyn,
id est, mezclalo, cunu, es, rebuelvelo.

Rebozarse la capa, ó manta = Huenbtasqua. l. zebiasqua.

imperativos. vmhuento. vm huen iao.

Rebolcarse = Zehosqua, mosqua, ahosqua &c. particip. de presente =

huesca.

Repartir algo entre muchos_ v.g. El P.e reparte maiz entre

los Yndios = Chiquiz muyscaganyque abasacan abtasqua, l. zaba,z,
muyscaz aguasqua.

Recelarse de alguno. v.g. del padre = chiqui,z, anguabquysqua. l.
chiqui,z,a,sicas zebsiesuca. l. chiqui,z,asicas ichquy isusqua.

Reportarse = Zepuyquys quypquasbzasqua.

Ruido, id est, estruendo hacerse = atinansuca.

Ruido hacer = izonansuca. l. izonansuca zitensuca, los dos juntos,

ó el primero solo, el seg.do solo no basta.

Ruido sentir = angua bquysqua. pret.o bquyquy.

Ruido sentir entre los oidos, id est, aquel zumbido q.e se siente en

ellos = Zecuhucuta. l. Zecuhucutan, l. zecuhucuty. l. Zecuhu-
cutyn aguazyn mague. v.g.[5] si vosotros haceis ruido, zumbirme
ha en los oidos = mie zni zonan nan miitennan Zecuhucuta agua
zyn nynga.

˰,Z,iez [acon]suca. [l. ain]suca = [Gru]ñir las [tri]pas.[6]
  1. Tr. "Y suele entenderse de lo que corroe, pues absolutamente puesto, suele significar una cosa torpe".
  2. Tr. "Propiamente".
  3. En el original, el acento circunflejo aparece sobre la a.
  4. Tr. "Tener en cuenta".
  5. La v está reteñida.
  6. Este inserto está ubicado al margen derecho repartido en cinco líneas.

38.

S.

Saber = Zemucansuca. Suelen decir, chocogue, si se_ macoa, sabes?

Saber el manjar = Zequyxcaque chogue. / Saber mal = Zequyxca ca-

chuenza. l. Zequyxca cahai cague.

Sabrosa cosa = Amuyentan mague. l. Amuysyn mague, l. hienmague[1] ,

l. achuen mague.

Sacar = vaquebzasqua. l. vaquezemasqua. l. vaquebtasqua. l. vaque

zemisqua. este ultim.o es de cosas q.e se doblan y desdoblan, como mantas. &c.

Sacar niguas = muyza vaquebzasqua. l. muyza Zepquasqua.

Sacudir = Zebtytysuca.

Sal = Nygua. Salar = Nygua ys zebiasqua.

Salir = vaque zansuca.

Salir muchas cosas = vaque agusqua. imp.o vacagu.

Salir el pajaro del huebo = supquague. v.g a aumsuca.

Salir el sol = Suazguan amisqua. l. vaca zasqua.

Saliva = quy hyza.

Salpicar idem quod[2] saltar.

Saltar = guatezansuca. l. guatebchahansuca. neutros

Saltear = isapquagosqua.

Salteamiento = sapquago _ sapquaguesca.

Salvar de peligro = Zehiuhyzysuca.

Salvarse ó escapar de peligro = Zehuihyzynsuca.

Sangrar = Zebquihisqua.

Additio.

Sufrir, refrenarse = Zepuyquy zecahamesuca. l. vmsbtasqua.
l. Zepuyquy abgysqua. l. achichy. l. achichahan bcaquyabgysisyne.

Sajar = ybazebgahazysuca.

Sanar á otro = zebchucosuca.

Sanar = ichuensuca.

Sangre = yba.

Sapo = iba.

Sarna = iza. _ Sarnoso. = izaquyn.

Sarna tener asi = izachaanamnyquy. l. chahacami. Zizansuca,

mizansuca, aizansuca. &c.

Sarna menudita = fuza. l. Juize.

Saya de Yndia = fuchaguan.

Secar = Zemuchuasuca.

Secar al humo = ies. l. ieque zebxiquysuca. imp. xicu, maxicua.

Secarse = Afuchuansuca. l. acâiquansuca.

Secreto guardar = Zequy hycas vacaianzinga.
  1. Aunque transcribimos esta palabra tal cual aparece en este manuscrito, creemos que la palabra debió haber sido Aienmague.
  2. Tr. "El mismo que".

Sed tener = Zepquyhyzynsuca.

Segar = Zemascasuca. l. Zebgynsuca. l. Zebgyiusuca.

Segundo = Amuyia.

Segunda vez = Amuyiáca.

Sembrar = zebxisqua. Pret.o Zebxiquy. imp.o xicu, maxiza.

Señal = oque. l. cuhuquaquezona.

Señalar = oque zebquysqua.

Seno = chuhupqua.

Sentarse = Hischan izasqua. l. hischan itysqua. dicit de uno vide in addi[tione.]

Sequedad de tpo[1] = Suaty.

Sereno de la noche = Saia.

Sesos = Zote.

Serojas, id est, rebusco de leña = ytachichyʃa[2] .

Si. resp.ta afirmativa = haca_ oo, iten, oho. quando placide acci-

pitur[3] . Norabuena. ongo.

Siempre = Hischanxie. l. yscuque hataca, vbuca.

Sieso = iohozaquyhyca.

Silvar = Zegòhozynsuca.

Simiente = sune. Simiente de turmas = iomsun.

Simiente de maiz = absun

Sin mas, ni mas = vahaque. tengo de ir sin mas ni mas? vahaco

inanga.

Sobaco = gacata.

Soverbio, rixozo = Muynquyn.

Sobrar = Aetagosqua. l. azegosqua. sed fere dicitur in[4] pret.o

˰abitago. [=] Sobras de maiz.[5]

Sobre = agyca. l. agyna. l. afihiste. l. afihistana. l. afihistaca.

Estos tres ultimos se dicen de cosa plana, y de cosa q.e propriam.te
no tiene asiento, como el aire, y de cosa metaforica, ut, cum
dicimus
[6] , di en tu lengua. vmcubun fihistac vzu.

Sobrino, ó sobrina hijo de hermano, respecto del tio = chuta.

Sol = sua. Sol grande = Suazynapuyquyne.

Sola cosa = Atuca. l. achquisa. vchasa solo,

pero inter multa, aliter non[7] .

Solo estar = achquisizone.

Soltar = vzebtasqua.

Soltarse, id est, desatarse. = vide ibi[8] .

Soltarse, correlativo del pasado = yzemasqua; pero no se dice

sino de cosas materiales.
  1. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "p".
  2. También podría ser ytachichyja.
  3. Tr. "Cuando se recibe con gusto".
  4. Tr. "Pero por lo general, se dice, en".
  5. Este inserto está ubicado al margen izquierdo repartido en tres líneas.
  6. Tr. "Como cuando decimos".
  7. Tr. "Pero entre muchas cosas, de lo contrario no".
  8. Tr. "Ver allí".

39.

Sombra hacer el hombre = Zij Zebquysqua.

Sollozar = Zefihista canysqua. l. ichychynsuca.

Sombrero = pquapqua.

Sonar = estos dos es de tabaola y trueno = tinansabcasqua. l. atinansuca.

cosa q.e asi suena = Ahoahoan mague.
˰Ahoahoansuca proprie hacer sonido una campana, flauta &c.[1]

Soñar = Zemuysygosqua.

Soñar mal = Zemuysua zagua haiansuca.

Sonarse, ó limpiar las narices = saca. l. hota zemahazysuca.

l. btytysuca.

Soplar = yquy Zebcusqua.

Sordo = cuhupqua. / Sordo estar = Acuhuca magueza.

Sordo hacerse, ensordecer = Zecuhupquansuca.

Sospechar = Zepquyquy yquy amisqua. l. Zepquyquy yquy azasqua.

Subir = Zoszansuca. Subir trepando por un palo, o pared lisa = ichiegosqua.

Sudar = ixiunsuca. = Sudor = xiuhun.

Suegro respecto del hierno = chica

Suegro respecto de la nuera = chasguaia.

Suelo = hischa fihista. l. iegui.

Sueño = Muysva. l. muysygo

Suspirar = Zefihizca guanbtasqua.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

Saber = Zemucansuca. Dicen tambien. Mocoa? Saberlo? chocogue,
si sé.

No saber = Zemucanza.

Nota q.e esta particula vaxin pospuesta á la diccion interrogativa,
quiere decir, no sé. v.g. xie? quien? xievaxin, no sé quien es.
Ipqua? significa, quid? l. quæ?[2] y posponiendole esta particula va-
xin, y diciendo ipquavaxin, quiere decir no se que es._
fies significa qual, fiesvaxin, no sé qual es, et sic de reliquis dictio-
nibus interrogativis
[3] .
Nota: q.e añadiendo algun verbo, entonces se ha de dividir la particu-
la, separando el va del xin, y la particula vva ha de estar tras la diccion
interrogativa; y la particula xin tras del verbo. v.g. no se donde le
hallaré, ha de decir asi = Epquanva Zemistynyngaxin. No se don-
de está = Epquanva asucunxin. No sé quando vino = ficaxin va
ahuquexin &c. et nota[4] , q.e aunq.e al cabo de estas oraciones p.a maior
expresion se añade Zemucanza, pero no es necesario.
Nota tambien q.e en lugar de la particula xin se puede poner
esta letra .n, pero entonces es necesario poner al fin el Zemucan
za. v.g. No sé quien es = xievan Zemucanza. No sé donde le ha-

llaré. = Epquanvan Zemistynynga Zemucanza. &c. Esto es lo ordi-
  1. Este inserto está ubicado al margen izquierdo repartido en dos líneas.
  2. Tr. "Qué o para qué".
  3. Tr. "Y así de las frases interrogativas que faltan".
  4. Tr. "Y tenga en cuenta".


nario; pero porque en algunas cosas varian algunas veces, pon-
dremos aqui algunos exemplos, q.e seran como ecepciones.= Ysva
hacaguecua xin Zemucanza, no sé es eso.[1]





Sombra, id est, parte sombria, velut distinguitur contra[2] sol, como

quando decimos sol y sombra = Myhyinca; pero no se dice relati-
ve, hoc est
[3] , sombra de otra cosa.

Sombra de otra cosa = ij. v.g. mi sombra = Zij. tu sombra = Mij. su

sombra = aee. Pedro ij. la sombra de Pedro. &c. Pero para decir
ȧ la sombra, se dice desta manera = Zijnca, á mi sombra. mijn
ca, ȧ tu sombra. eenca, ȧ la sombra de él. Guêijnca, ȧ la sombra
de la casa. &c. Item de otra manera = Zuhupquaca, ȧ mi som-
bra. muhupquaca, á tu sombra. hupquaca, à su sombra. gûe-
hupquaca, ȧ la sombra de la casa. &c. Gue hupquaca mazona, Es-
taos ȧ la sombra de la casa. &c.

Sombra hacer = Zij Zebquysqua. mij vmquysca &c.

Sentarse en cuclillas = Huchquy izasqua.

Sentir ruido = Anguabquysqua. pret.o = anguabquyquy.

Sentir la falta de una cosa.= v.g. No se q.e decir la falta q.e me hizo

la manta.= Zefoyapqua. l. a,ipquabziquy hataca ahuzenza.

Semejante cosa= fihize.

Sucia cosa = ,a,tymyguy,a,quyhyguy, ó el 1.o solo. l. amuy hyzyn

maguy.

Soldado = guê heza chaque aguecua.

Sentarse muchos = hischan chivihiquy. imp.o avizu. Y quando

es multitud de gente = hischan chiquyns ay chibcaquy. Sentaos =
hischan quisu va aybcacova. l. hischan aquisu aybcaca. El 2.o_

hischan miquisa ay mibcaca.
  1. Sigue un espacio de aproximadamente siete renglones
  2. Tr. "A diferencia de".
  3. Tr. "relativamente, es decir".

40.

T.

tabaco = Hosca.

tabique = cuhuta.

tañer dando golpes = Ysbgyisuca.

tañer instrumento de boca = Zebcusqua.

tapar = Quẏhyquy btasqua.

tapadora = quyhyne.

tardarse = ityegosqua. tardandose mucho tpō.[1] atiegueca, atiezaca,

sin tardarse.

tarde del dia = Sua mena. l. Sua meca. Esta tarde = fasua meca.

tarea = Zuaca. mguaca, aguaca, &c. mi tarea, tu tarea. &c. mas

usado es, Zua, mgua, agua &c.

tarea señalar = Agua Zebzasqua.

tarea cumplir = Zuaca Zebquysqua.

tartamudear = Zepquagansuca. tartamudo = pquagua.

telar = quyty.

telaraña = sospqua Zine.

temblar = Zeusynsuca. / temblar la tierra = iezamisqua.

temer = Zebsiesysuca. l. Zequyhycaazasqua. vide recelarse de alguno.

temeroso = bxies mague.

temprano, con tpō[2] = vmpquacuca.

tender = Zebsuhusqua. l. Zemuysqua.

tender en el suelo = hischas. l. hischan Zemuysqua. l. chytasbzasqua.

tender al sol trigo, turmas &c. = Suasbquysqua.

tener en la mano = Zytan. l. zytaquebzasqua. l. Zemnysqua. l.

azone.

tener, id est, poseer = Aguene.

tener, id est, asir. vide = asir. tener á cuestas = Zegahan azone.

teñir = muyhy xioque Zebquysqua, et sic de reliquis coloribus[3] , q.e

es decir, hacer lo negro verde &c. l. yquy Zemuysqua, quiere decir,
estenderlo en alguna parte.

teñir de negro = Zebchyugosqua. l. Zebchyusuca.

termino = Eca[4] l. ica. / terminos poner = eca. l. icabzasqua.

terrible cosa = Anguague.

terriblem.te anda = Anynzangua, es lo mismo q.e mucho, y asi

suelen decir, guasga zanguague, id est, yn apuyquyne.

terron = gune.

teta = chue.

texer = Zepquasqua._ cosa bien texida = acaban mague. l. cabco. l.
  1. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "p".
  2. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "p".
  3. Tr. "Y así sucesivamente para el resto de los colores que faltan".
  4. La E aparece reteñida.


acaban zequyxca, quiere decir lindam.te texida. Cosa q.e no está
bien texida = Zynga. l. suecaty. l. anpquaz ysazaza.

tierna cosa = acamenza. / tierno maiz = Hachua. y q.do aun no está

granado = abquy. l. Auquy.

tierra = Hischa. / tierra, id est, regio, patria, &c. quyca. / tierra ca-

liente = Sutata. cosa de tierra caliente = sutata cagueca.

tiesto = Bugun.

tibia agua = guêsa. l. guênuca. / tibia hacerse = aguênsuca.

trahicion hacer ~ . ,i,zyta,z,aquihysynsuca. me hace trahicion.

totuma = Zoca. l. chye.

trahidor. = a,puyquy bohoza.

tigre = comba.

tiña de la cabeza = Zonta. l. tahata.

tinta de vbillas = muysco my.

tio hermano de Padre = Paba.

tio hermano de Madre = guecha.

tia hermana de P.e = Paba.

tia hermana de Madre = guaia.

tirar arrojando = aizebtasqua. l. Aibgyisuca.

tirar à otra cosa = xcabohoza. l. quyebohoza chabgyi, tirome con

piedra, con palo &c. y diciendo absolutam.te tirome, se dice chabgyi,
de suerte que Zebgyisuca solo, no significa tirar, ó arrojar, sino
tirar, ó arrojar á otra cosa.

tirar flechas, tiraderas, et quidquid aliud[1] , son los mismos verbos.

tirar un garrote à otro, para dalle = Zebtaguasuca, vbo[2] activo.

tirar de otra cosa = Zebsuhusqua.

tirar hazia arriba = Zoszebsuhusqua.

tizon = gatamoque.

tizne = vmne. tiznar á otro = vmneque Zemenasuca.

tiznarse, neutro = vmneque Zebenansuca.

tocar, id est, tentar = Zebgetasuca. l. e, l. ie ichosqua. Yo me tiento =

Zeichosqua, meichosqua &c. ichoque. pret.o

tocar, id est, llegar = Amuys zepquasqua.

todo. l. todos = Azonuca. l. Apquynuca.

todavia = eque yscuque. l. fanxie. l. faxieque.

tomar = Zebgusqua. / tomar para si = Zuaca Zebgusqua.

tomar en brazos = Zepquaca fihiste bzasqua.

tomar a cuestas = Zegahanbzasqua.
  1. Tr. "Y cualquier otra cosa".
  2. El macrón, como signo de abreviatura, está sobre la "b".

41.

tomar de memoria = Zepquyquy fihistanbzasqua.

tomarse á brazo partido = vbas chimasqua.

tominejo avecita = quynza.

tonto = tucumzi. l. pquyta. l. pquagua.

tontear = Zepquaguansuca. l. Zepquytansuca.

toparse, vide encontrarse =

topar con la pared, ó otra cosa = Yschahas mahas izasqua.

topetar uno con otro = Yns chipquysqua.

torcer hilo con las manos = Zimne Zemuʃysuca. / vide in additione.

torcer hilo con el huso = Zimne zebzaûasuca[1] .

torcer la mano, el dedo, vel quid simile[2] = Zyta,zys[3] ,ys amuyhyzasuca.

tortero = Zazaguane.

tortuga = Cûegûi.

tostar en vaso = Zemaosuca.

tostar immediatam.te al fuego = Zebgazysuca.

tortola = Sumgûi.

tovillo = iomquyn.

travajar = ichosqua. imp. achocu, machoca.

traher = Zemasqua. l. Zebcosqua.

traher á cuestas = Zegahans azons zemasqua.

tragar = vmysbtasqua. l. guasbtasqua. l. vmys zegyisuca. l. guasze-

menasuca

tras antaño, ó antantaño = Zocambona.

transplantar = Amuyiaca zebxisqua.

trasegar = id est, echar el licor de un vaso en otro = aizemisqua.

pret.o = aizemique. añadiendo yquy ayzemisqua, es referir el
vaso donde se pasa.

trastornar algun vaso = vmquy zebtasqua. l. vmquybzasqua. l.

vmquy zemnysqua.

trenza = muyhyca.

travar una cosa con otra = inszebtasqua, estar asi travada

neutro correlativo de este = insatane.

travesadam.te = vchacaca.

treinta = [4]

trementina = hymne._ y la negra = chupqua.

trasquilar = Zebcahacasuca. imp.o      [5] 2.o mahacaoa.

trece = quihicha mica.

tributo = tamsa. tributo dar = Zetamsagosqua.

tripas = Zimsua.
  1. En el original la û es una v con acento circunflejo.
  2. Tr. "O lo que es similar".
  3. La z aparece tachada y encima de ella aparece ys.
  4. Aparece sin equivalencia en muisca.
  5. Este espacio aparece en el original.

triste estar = Zepquyquyza sucansuca.

triste persona = Zepquyquyzasuca nmague.

trocar = Zemi misuca. / Sin trocar nada puntualm.te = aymenzaque.

trastocar, ó mudar alguna cosa. imp.o imu.maima.

tropezar = Zetovansuca. l. Zecocansuca. l. Zequihichebabtasqua.

tronar = Atinansuca.

tronco = quye tamy. l. quye quichpqua.

tu = mue. tu solo = muecua. v.g. Sube tu no mas = muecu zosaiasu.

tuerta cosa = beheta.

tuerto de un ojo = opqua beheta _ El q.e tiene un ojo menos = opqua

quinta. El q.e tiene el ojo blanco = opquasuta. l. opqua sutoqua. l.
opqua hana. El q.e tiene el ojo medio cerrado = opqua ima. El que
es cegajoso = opqua chisca.

tuetano = chihicaquyn cuspqua.

tullirse de pies y manos = qui hicha ata aquynansuca l. agonhu-

ansuca. l. acha huansuca.

turbarse = Zepquyquyzamuynsuca. vide infra[1] .

turma de animal = Neiomy. / turma raiz = iomza. l. iomy.

turma amarilla = tybaiomy.

tutuma grande = Zoca. / tutuma chica = chye.

______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______ ______

[Additio.]

todos somos hombres = Apuynuca chiacha fuyzygue.

todos somos honrados = chichienuca fuyzygue.

todo el dia = Suan siuca.

toda la noche = Zan siuca.

todo el dia y toda la noche estuvo alla = Suan siuca Zan siuca ana

cazone.

todo. l. todos = Azonuca. l. apuynuca. Item = achahansuca. imper-

sonal puesto despues de otro verbo. v.g. todos se han ido = Anas
achahane. Item = fuyza puesto despues del nombre. v.g. Ny
cá fuyza, cosa q.e es toda de oro. Chofuyzygue. todos son buenos._
mue mauco fuyzynzo, tu lo sabes todo._ Suaboza fuyzyco, mi-
rad q.e por todos son dos dias.

todos los dias = Suas puynuca. l. Suata suata._

todas las mañanas.
aique puynuca._ todas las tardes = Zinne puynuca. l. Zin-
naque puynuca.

tupida cosa = cabco, y asi se dice de una cosa bien texida. l. acaban[2] mague.

tanto. quod latine dicimus adeo[3] = hysquie. l. hysquyquie.

torcerse el pie = Zequihiche yquy abehechansuca. l. Zequihiche yquy

achuiansuca. l. Zyta yquy &c. p.a la mano. l. Zytazysamuyhyzan

suca.
  1. Tr. "Ver más abajo".
  2. La b aparece muy reteñida.
  3. Tr. "Que en latín decimos, tanto es así".

42.

torcerse la mano, y poniendo Zequihicha, se dice del pie. Yquy-
zemuy hyzasuca, es el activo.

turbarse, quedar cortado = y no acertar à hablar &c. Zuichque

amuy. l. Zuichque amuyhyzyne.


V.

Vltima cosa = bgyu._ Lo q.e esta ultimo, ó á la postre = bgyuque zona.
l. asuhucanzona. Yo soi el postrero = chabgyugue, mabgyugue &c.

Vltimo dia = gyuque zona sua.

Vltimam.te á la postre = bgyuca. l. abgyunasuhucan xie.

Vno = Ata._ vno solo, ó una sola vez = Zonata.

Vna vez = Ycata._ vna sola vez = ycatuca.

Ungir = Yquy zemohosysuca. Vntar. imp.o yquyohosu, yquy mahosua.

Vnica cosa = Atuca. l. Atupqua.

Vña = coca.

Urdir = boiquyenbzasqua. l. Zimne Zemnyscasuca.

Uaguido de cabeza tener = isanamasqua.

Valer[,] tener precio = Acucague.

Uapor de la tierra = hischfusuan. vnde[1] . hischa fusuan suca vaporar la

tierra. et sic de alijs rebus[2] .

Vara para enmaderar = Vchquy_ las mas delgadas = mi.

Varia cosa = micacaguecua.

Vasallo = cupqua. l. cupqua chihica

Vaciar, id est, ponello vacio = ytuquebzasqua.

Vacio estar = ytucaguene. l. ytucazone.

Vaciallo, id est, echarlo en otra parte = ychquy, l. vchas yquy ai zemis-

qua. l. yquybtasqua.

Vaciallo, id est, trastornarlo, o derramarlo. vide ibi[3] .

Ver = Zemistysuca. No lo he visto = Zemistyza. l. Zupquaca gaza.

Veinte = gueta.

Vena del cuerpo = chihiza.

Venado = chihica. l. Suquyne, sucunquyhyca, boca de venado.

Vender = Zemutysuca.

Venir = Zehusqua. part. Huca de pret.o el presente Husca, de fut.o Hunga.
item = inysqua. Item = ixyquiano.

Venir á menudo = Zehusuca.

Ventana = guepihigua.
  1. Tr. "'De donde', es decir, 'por lo tanto'".
  2. Tr. "Y así con las otras cosas".
  3. Tr. "Ver allí".

Verdad = ocasa.

Verde = Achysquyn mague. l. chysquyco.

Verdolaga hierba = chiguaca.

Verdugo = Muyscamagusca.

Verano tpo[1] de seca = Suaty.

Vestir. [2]

Vecino = Chiguaquechiyban aguêguê.

Vez = yca. Vez 1.a = Sasuca. Vez seg.da = Amuyiaca. Vez terc.a =

Amicuca.

Viejo = tybara. l. tybacha.

Vieja = chutoca, y q.do la llaman = guai.

Vieja cosa = Saca. l. fihize abcaque. dicese este ult.o de ropa trahida, aunq.e

no es vieja.

Viga = bfue.

Vil cosa, ó persona. vide baja cosa.

Vista = opquachie.

Vomitar = Zebcosqua. imp.o abco. mabcoia.

Vomito = bco=

Vosotros = mie. _ vro[3] . mi. id est, vester_ a, vm[4] .

Viruelas = iza. l. quyca.

Vida agena = eca. l. ica. mi vida = Zica. tu vida = mica, aeca. l. aica,

chijca, mijca. &c.
tambien se junta la dha[5] particula con otra, q.e es esta = quim, como-
Zica Zequim, micamquim &c.
tambien se dice en lugar del zica, mica &c. Zita, mita, aeta, chijta,
mijta &c.
tambien significan vida agena estas particulas = itymquyzica,
mtymquymica &c. Item = itymne, vmtymne &c.

Vidas agenas contar = eca. l. ica Zegusqua. l. atymquyaica Zegusqua.

l. atymne zecubusuca.

Vidas agenas saber = aeca. l. aica Zemucansuca.

Voluntad = pquyquy.

Vmbral de la puerta = guisca.

Voz = Chiza.

Vno tras otro = Zoian zoian. l. gahan gahan, esto es, hablando de ani-

males, o de hombres; pero de las demas cosas ni animadas q.e es-
tan puestas por orden una tras otra, dicese = chican chican,
y lo mismo se dice de golpes q.e se dan, y asi para decir, q.e toquen
la campana á priesa, dicen = chican chican gyu, esto es, un gol-
pe y otro. Item se dice hombres q.e estan de lado por orn[6] en regla.


  1. Hay un macrón como signo de abreviatura sobre la "p".
  2. Aparece sin equivalente en muisca.
  3. Lleva un macrón en la "r". Abreviatura de "vuestro".
  4. Tr. "es decir, vuestro, vuestra, vuestro (Neutro)".
  5. Lleva un macrón sobre la "d". Abreviatura de dicha.
  6. Hay un macrón como signo de abreviatura sobre la "r". Abreviatura de orden.

43.

[Additio.]

Valiente, y exforzado = ynyapuyquyne, ynyazepuyquyne, ynyam-
puyquyne, ynyachipuyquyne. &c.

El vno al otro = Han vbina.

Viendolo yo, id est, ad sensum. l. notitiam meam[1] = Zehuichquy, muych-

quy. &c.

Vivir = Zupquaz abizine, tengo los ojos abiertos, estoi vivo. l. Zehuy-

hyzensuca.

Ventura = chihicha.

Viuda = bgye saiagui.

Vsar, ó aprovecharse de la cosa, servirse della = ipquabie btyusuca.

l. ipquabie btiusuca Zeguasqua, pret.o Zeguaquy. Ponense estos dos
verbos juntos, y todos á un mismo tpo[2] ._ aica zoẏas btyunynga
Zeguanga, mañana me serviré de la olla. vel. Zipqua,z, biez
abquysqua. V.g. aica sys Zoy az zipqua bie,z, abquynga. El roman-
ce como el pasado.

De q.e te sirve esta manta? = Sysboi mipquaoquiʃca. futuro = sys boi

mipquao quinga. pret.o = sysboi mipquao quyia.

Vengarse. ~. Zinta ysbquysqua. me vengo de él. minta chahas

vmquisqua. te vengas de mi. &c.

X.

Xagua con q.e se embijan = mue.

Xaboncillo de los Yndios = foo aba, y otro q.e ay se llama, fiqueone.

Xugo = Sui.

Ximia = muysco. l. mizegui.

Z.

Zabullir á otro = Sieque inbtasqua. l. Sieque inzemutysuca.

Zabullirse = in zemisqua. l. Zesuguagosqua.

Zelos tener = Zemosuasuca. l. Zebosuagosqua.

Zorra = foo.

Zarza = bobesicca. l. bobe sicca tabià.

[3]
  1. Tr. "Es decir, con los sentidos, o teniendo yo noticia".
  2. El macrón como signo de abreviatura está puesto sobre la "p". Abreviatura de tiempo.
  3. Sello de la Real Biblioteca puesto en la parte inferior del margen derecho.

[Folio en blanco.]



















Notas de pie de página